Ігар Кулікоў. Мова багоў

Пуць

idáṁ náma ṛ́ṣibhyaḥ pūrvajébhyaḥ

pū́rvebhyaḥ pathikṛ́dbhyaḥ

Гэты паклон — мудрацам першародным,

першым тварцам дарогі”.

Рыґведа, 10.14.15[3‒4]

Удаўне паэт быў тварцом дарогі паміж зямлёй і небам, і паэзія была тою мовай-дарогай, якою ён размаўляў з багамі. Яна не прызначалася для чалавечых вушэй, таму паэт не асабліва клапаціўся аб тым, ці зразумеюць яго зямныя слухачы — больш за тое, вершы (а рачай малітвы) складаліся так, каб староньні, неўтаямнічаны чалавек калі і пачуе іх, то ўсё адно мала чаго зразумее. Але рабілася гэта перадусім таму, што таямніца даспадобы самім багам, і ў гэтым няма анічога дзіўнага: вада зьліваецца з вадою, а тайна з тайнаю. Зямная паэзія растваралася ў нябёсах, як рака — у моры, з тою, аднак, асаблівасьцю, што яно ж было і іх крыніцаю; дарога верша ішла ўгару, супраць плыні, супраць звычайнасьці — да свайго вытоку ў завоблачных сьнягох.

Каб адолець гэты нялёгкі шлях і дасягнуць нябёс, чалавечая мова мусіла быць адмысловым чынам апрацавана і прыпадобнена да боскай сутнасьці, якая — у засяродзе. Багі — як сьціснутая спружына або лямпачка ў тое няўлоўнае імгненьне, калі яна ўжо загарэлася, але яшчэ не асьвятліла пакоя. Такою была і паэзія: моваю тугой, згорнутай і густой, гатовай пашырыцца і стаць большаю, чым здаецца. Толькі гэтак верш мог перасячы прасторы паміж зямлёй а небам і дасягнуць свае цэлі нерасцярушаным, нерастрапаным, незакаламучаным — цэлым а чыстым. Апошняе было найважнейшым, бо ўвайсьці ў выток забруджаным немагчыма. Пуць быў апаланаю прасторай у мякіне бездарожжа.

Чысьціня

sahásradhāre vítate pavítra ā́

vā́cam punanti kaváyo manīṣíṇaḥ

У напятым тысячаточным цадзіле

мудрыя празорцы ачы­шчаюць мову”.

Рыґведа, 9.73.7[1‒2]

Ачышчалася мова наўперад праз памер. Разьмераная будова верша надавала яму неабходную ўстойлівасьць і апрычонасьць, яго рытм пераймаў рытмічнасьць саміх багоў, таму ў кожнага зь іх быў свой улюбёны памер, які найлепш адпавядаў ягонай прыро­дзе. Памер не абмяжоўваў, але адмяжоўваў: вось — мова людзей, вось — мова багоў. Ён быў не вярыгамі, што знякроўлівалі мысьль, але нізкаю, на якую паэт налыгваў пацеры слоў.

Прыпадабненьне ж было тым, што ачышчала саму мысьль. Цуд параўнаньня палягаў не ў адвольным супастаўленьні, але ў прамаўленьні існай сувязі, прызамглёнай шэраю штодзённасьцю. Кожны верш быў перапацьверджаньнем парадку і ўзнаўленьнем сьвету — ён імкнуўся да супадзеву. Паэт, ідучы пуцём продкаў, тым ня менш ствараў новую малітву. Новае было каштоўным не сваёй навіною, але чысьцінёю — галоўным адмежжам ад хаосу. Чын ачышчэньня быў узаемным: паэт ачышчаў мову, а паэзія ачышчала свайго моўцу. Палаючы словы празь сіта памеру й супадзеву, пясьняр палаў у вачох багоў бездакорнай чысьцінёю.

Намога

πολλοὶ δὲ μέμνανται, καλὸν εἴ τι ποναθῇ

Але многія помняць, калі прыўкраснае здабыта зь цяжкасьцю”.

Піндар, Алімпійскія песьні 6.11

Стварэньню верша папярэднічаў самаапрат. Перш чым чысьціня малітвы супадала з чысьцінёю нябёснай, яна мусіла знайсьці апірышча ў чысьціні самога паэта. Ён спусташаў сябе гавеньнем і засяроджаньнем, вызваляючыся для верша і адповедзі багоў. Дарога паэзіі пракладалася намаганьнем — як і ўсякі тор праз густы неруш. У гэтым была запарука яе прасьціні: агораны ў духоўнай страдзе й павілясты для зямнога вуха верш сягаў угару нацянькі, а просты і бяструдны блукаў улукаткі ці ўвогуле нік ручаём у дрыгве непачутасьці.

У высілку хавалася й векапомнасьць верша. Той твор быў найдаўжэй упамкі, той найчасьцей служыў узорам для іншых, які найзырчэй лучыніў укладзенаю ў яго сілаю паэтавага самаадроку. Багі не прымалі няшчырых дароў, і лёгка здабытыя малітвы былі ім ня ўслых. Краса, апрача ўжо дадзенай чалавеку багамі, была плёнам цяжкай працы яго духу, а ўсё іншае бясьсьледна мінала, бо не ўдастойвалася ўзнаўленьня.

І ўсё ж краса была лёгкім багацьцем: і найпрыгажэйшы верш ускрыльваў у неба мысьлеімклівым птахам, бо нараджаўся з адрачэньня. Паўната абцяжарвала паэта: яна была дрэнным спадарожнікам таму, хто шукаў багоў; і з гэтай прычыны ўсякі малітватворца цярпеў духам вечную нястачу — і ў гэтым быў яго труд, у гэтым была яго ахвяра, прыемная багам, а значыць, вартая і памяці будучых паэтаў.

Туга

ἄνευ δὲ θεοῦ σεσιγαμένον

οὐ σκαιότερον χρῆμ᾽ ἕκαστονῇ

“Без бога ўсякаму пачыну не зашкодзіць маўчаньне”.

Піндар, Алімпійскія песьні 9.103‒104

Багоў ужо даўно няма, і ўсё, што рабіла верш вершам, стала неабавязковым. Цяпер паэзія — яшчэ адна мова людзей, якая пакутліва шукае сабе месца ў сьвеце збытку. Лішак, у якім яна цяпер бытуе, складаецца адно з дадатковага: усё ў ім — даважак, усё — дамешак; і калі з паўнаты родзіцца паўната, то зь лішку — такі самы лішак. Сягоння паэзіі болей няма з чым супадаць, яе параўнанні не яднаюць, а толькі прыпадабняюць, і слова — вершаванае слова — стала спажыткам ня слыху, але зроку.

І ўсё ж багі не забыты: памяць пра іх яшчэ ліпіць у паэзіі ледзь прыкметнаю, амаль няўлоўнаю тугой — тугой па сполаху святла, што выхоплівала зь віру рэчыва красу быцьця. Калісьці паэзія была крыніцаю мовы і яе прамерам: яна стварала, ачышчала й прадвяшчала, чаму насяляць прышласьць. Першыя словы былі першымі ж вершамі, і нават цяпер, прыклаўшы да іх ракавін вуха, яшчэ можна пачуць ніклы водгалас прадаўніх паэтаў — рэха таго, што калісьці было ўслых багам. У гэтым, ува ўслухваньні ў мову і ў яе ўрабленьні, паэзія, імаверна, усё яшчэ тая самая паэзія — ня з Богам, так, але з тугою па Ім, і таму змаўчыня, тая, што находзіць пасьля маўленьня, пакуль што абмінае яе спеў.

You may also like...