Ігар Бабкоў. Беларусь 1991-2020: ад памежжа ідэнтычнасцяў да ідэнтычнасці памежжа

(Выступ, падрыхтаваны для слухачоў Зімовай школы Штудыяў Всходніх Варшаўскага Ўніверсітэта.)

Вітаю сардэчна. Дзякуй за прадстаўленне.

Для мяне знаходзіцца тут адначасова і прыемнасць і выклік. Прыемнасць, таму што побач мае ўлюбёныя кнігарні на Кракаўскім прадмесці, універсітэт, у якім я даўно адчуваю сябе утульна, як дома. Выклік — бо буду казаць пра Беларусь, і беларускую сітуацыю, пра тое, як яна развівалася (змянялася) апошнія 30 год, у часы посткамунізма. І гаварыць пра больш глыбокія рэчы, і больш складанай мовай, чым той спосаб размовы, які мы знаходзім у медыях і які дамінуе ў нашым публічным уяўленні. А часам патрапляе і ў акадэмічны дыскурс, уплывае на яго.

Пры гэтым мая сённяшняя задача — не інфармацыя пра частковае, пэўныя аспекты і дэталі рэальнасці, а хутчэй прапанова ідэй і канцэптуальных схемаў, якія б нам дапамаглі разумець беларускую сітуацыю ў цэлым.

Бо менавіта беларуская сітуацыя як цэлае выклікае спрэчкі, сутыкненні, а часам нават вайну разнастайных пазіцый і падыходаў. Розныя даследчыкі, аналітыкі, удзельнікі падзеяў прапануюць узаемавыключальныя версіі і “карцінкі”. Ад гранічна песімістычных ацэнак — калі гісторыя Беларусі пасьля 1991 года бачыцца як час змарнаваных шанцаў, а сама Беларусь разглядаецца як сатэліт і калонія Расеі, без уласнай суб’ектнасці, са сцёртай ідэнтычнасцю і без перспектыў на будучыню. Да пазітыўна-аптымістычных, у якіх Беларусь не проста адбілася ад імперскага ціску Расеі, пры абыякавасці Захаду і паблажліва-скептычных позірках бліжэйшых суседзяў, але за гэтыя 30 год пад покрывам “прарасійскасці” выбудавала новую посткаланіяльную ідэнтычнасць, эфектыўныя дзяржаўныя інстытуцыі, і лакальны капіталізм ад зэра.

Часам здаецца, што існуе некалькі Беларусяў, кожная з якіх ідзе ў сваім кірунку і са сваёй ідэнтычнасцю. Як зразумець усё гэта? І як апісаць, — асабліва для знешняга, незаангажаванага чытача? Якія металагічныя сродкі могуць нам дапамагчы ўбачыць цэлае?

Распачну ад асабістай гісторыі.

У 1992 годзе я быў сярод першай групы маладых інтэлектуалаў з былога СССР, што патрапіла на стажыроўку ў брытанскія ўніверсітэты. Я прызямліўся ў LSE, Лонданскі ўніверсітэт. І, праз пэўны час, Расэл О’Конар, куратар нашай групы са Школы славянскіх і ўсходнееўрапейскіх даследаванняў, запрасіў нас у паб, на нефармальнае спатканне. Са сваімі прыяцелямі брытанцамі. Прадстаўляючы нас, ён ужыў выраз “мае усходнееўрапейскія сябры”. Потым крыху падумаў, і пачаў прасіць прабачэння за некарэктнасць. Мы нічога не маглі зразумець. У нашай групе былі беларусы, украінцы, эстонцы і латышы, і “усходнееўрапейскія сябры” выглядала цалкам лагічна. У ім — з нашай перспектывы — не было анічога, за што можна было б прасіць прабачэння. Наадварот, для нас гэтыя словы гучалі хутчэй як камплімент.

У адказ на нашае пытанне Расэл патлумачыў, што “усходняя еўропа” ў брытанскім, і шырэй, у заходнім кантэксце выступае як сінонім другаснасці, адсталасці, несвободы і ідэалогіі. І быць усходнееўрапейцам — быць еўрапейцам другога гатунку. Таму – прабачэнні.

Мы ж у сваю чаргу заўважылі, што для большасці людзей з Захаду усе, хто паходзіць з былога СССР — называюцца “russians”. Ты можаш быць латышом ці таджыкам, грузінам ці габрэям, — але ўсё адно пры гэтым будзеш “russians”. З такой перспектывы статус “усходнееўрапейца” — відавочнае павышэнне ўзроўня, своеасаблівы пераход у вышэйшую лігу, хаця і на ніжнія радочкі табліцы.

Тады, у пабе, мы весела пасьмяяліся з несупадзення “канатацый”. Але гэта яшчэ не канец гісторыі. Добры гінэс усіх расслабіў, прымусіў забыць пра этыкет і паліткарэктнасць. І недзе праз паўгадзіны Расэл распачаў другі раўнд.

Так, быць ўсходнееўрапейцам сёння больш выгодна для вашага самаадчування, чым рускім. Але стратэгічна ўсё не так проста. Усходнееўрапеец свой, але свой, якога крыху саромеюцца. Дапамагаюць, але і павучаюць. Вучаць быць свабодным, але пры гэтым трымаюць на ланцугу.

Расеец жа адначначна чужы. Чужога баяцца. На яго вывучэнне выдзяляюць грошы. Утвараюць кафедры ва ўніверсітэтах. З усіх сілаў спрабуюць яго задобрыць і прыручыць. У чужым прызнаюць суб’ектнасць, хаця й не такую як нашая. Дзікую. Незразумелую. Страшную. Але свабодную.

Так што добра падумайце, што лепей. Бо з вашага выбару вынікаюць адрозныя будучыні. І не толькі асабістыя, але і вашых краінаў.

А калі проста быць сабой. Эстонцам, літоўцам, беларусам, сказаў хтосьці з стажораў. Гадаваць сваю еўрапейскасць, і сваю свабоду, не як нешта знешняе і адрознае, а як унутранае і арганічнае?

Вы канешне можаце прыдумаць і сябе саміх, і сваю еўрапейскасць, — сказаў Расел. Ніхто вам не можа гэта забараніць. Але мусіце быць гатовыя, што ў шырэйшым кантэксце, у сапраўды супольных размовах, будзеце нікому не цікавыя. Усе разам будуць размаўляць пра “нашую Еўропу”, пра цывілізацыю, пра універсальные рэчы. Размаўляць, павярнуўшыя да вас спінай. І гэта ў лепшым выпадку. У горшым — вы будзеце смешнымі са сваімі лакальнымі гісторыямі. А калі паспрабуеце назаляць, сабе і іншым, станеце нацыяналістамі.

Зрэшты быць еўрапейцам не так проста, як вам зараз падаецца, адзначыў Расэл напрыканцы. Вы думаеце, што гэта нейкі прыз, бонус. А гэта быць цэнтрам, уладай. Трымаць адказнасьць – за тых, каго ты прыручыў, каго падпарадкаваў, каго трымаеш на ланцугу. З цэнтра немагчыма так проста сыйсці, пакінуўшы пустое месца. Тады — хаос, вайна ўсіх супраць усіх. Ясна, што Расел не мог тут не скончыць славутым Ейтсаўскім “Цэнтар перастаў трымаць і рэчы распаліся”. (Things fall apart; the centre cannot hold; /Mere anarchy is loosed upon the world ).

Сёння, праз амаль 30 год гэтая гісторыя бачыцца мне парадыгматычнай. Калі б яе не было, мне прыйшлося б яе прыдумаць. Бо яна ідэальна тлумачыць усё што адбылося: з Усходняй Еўропай, якая дасюль вагаецца між жаданнем патрапіць у цэнтар і страхам страты тоеснасці, з Расеяй, якая ў 2014 выбрала другую опцыю, вырашыла быць чужой і жахлівай. І з Захадам, які відавочна расслабіўся, вырашыў, што цэнтар гарантаваны, а гісторыя пайшла наперад і рэчы сапраўды пачалі распадацца.

Беларусь за гэтыя трыццаць год і выбіваецца з усіх опцый, і супадае з імі. Бо гэта краіна, якая – з перспектывы знешняга назіральніка — спрабавала выбіраць адразу ўсё: Усход і Захад, камунізм і капіталізм, рынак і сацыяльную дзяржаву. Пры гэтым ціха сябравала з Кітаем і не выбірала нічога. У дзевяностыя гэта выглядала сьмешна і страшна, трагічным і непапраўным выпадзеннем з гісторыі. Але сёння, калі мы ўглядаемся і параўноўваем Мінск і Вільню, Кіеў і Варшаву, Горадню і Любляну, мы бачым значна больш агульнага, чым адрознага. Аказваецца, усіх нас несла адная і тая ж плынь.

Сёння гэтая плынь спынілася, ці, больш дакладна, памяняла кірунак. Эканамічная крыза 2008-9 гадоў, вяртанне Кітая, крыза еўра і бежанцаў, папулізм і правы паварот на Захадзе, акупацыя Крыма і расейска-украінская вайна прымушаюць назіральнікаў гаварыць пра тое, што посткамунізм, як час пераходу, скончыўся. Мы прыйшлі. Не ўсім падабаецца гэтае новае мейсца. Але прынамсі можна перавесці дых. І разгледзецца ў краявідзе.
Такім чынам — вернемся да беларускай лакальнасці.

Беларусь дастаткова вядомая сваім вобразам “заказніка савецкіх формаў”, “апошняй дыктатуры Еўропы” і Лукашэнкам, як “народным прэзідэнтам”. Гэты вобраз спрашчае і адначасова ўскладняе нам разуменне беларускай рэальнасці. Спрашчае, бо карцінка ясная і зразумелая. Да таго ж у асноўным усё гэта праўда. Ускладняе — бо ставіць на месца рэальнасці замкнёны і самадастатковы міф, тоесны самому сабе, без аніякай генеалогіі і ўнутранай дынамікі. Міф, у якім пытанне пра прычыны сітуацыі атрымоўвае адсылку да іншага міфа, гэткага ж статычнага і нерухомага, як і першы. Аўтарытарызм, савецкасць, папулізм — бо краіна слабая, адсталая, спозненая і архаічная. А да таго ж “на усходзе”. А як мы памятаем, на усходзе заўсёды жывуць барбары.

У той жа час, калі мы не абмяжоўваемся карцінкай у коміксе, а задаем пытанні пра прычыны і функцыі, мы неяк адразу выпадаем з гэтай зразумеласці. Які сэнс быў у выбары “савецкіх формаў”, калі савецкасць у першай палове дзевяностых была сімвалічна і палітычна дыскрэдытаванай, нікому не патрэбнай, практычна мёртвай? Як і чаму паўстала аўтарытарная ўлада ў слабой, забітай, пазбаўленай волі і суб’ектнасці, стагоддзямі рабаванай Масквой краіне? Адкуль папулісцкая палітыка, калі народ несвядомы, палітычна пасіўны, забіты, расцярушаны, тутэйшы, яго амаль няма? Зрэшты сабранае ў адно, злепленае ўсё разам, як гэта ўвогуле функцыянуе?

Замест яснасці і зразумеласьці мы знаходзім загадкі і парадоксы. Калі мы пачынаем ва ўсім гэтым разбірацца, нас могуць чакаць сюрпрызы.

Напрыклад выбар савецкага зусім па іншаму выглядае, калі мы яго размяшчаем у сітуацыі крызы легітымнасці новапаўсталых дзяржаў і сімвалічнага дэфіцыта 90-х. І тады аказваецца, што беларускі посткамунізм гэта не толькі выбар савецкасці, але і гісторыя развітання з ёй, праз прысваенне і абясшкоджванне савецкіх формаў. У часы посткамунізма гэтыя формы, ачышчаныя ад расейскага месіянізма і імперскай палітыкі, застаюцца формамі перыферыйнай мадэрнізацыі. І незаўважна вычэрпваюцца, замяняюцца сваімі, больш адэкватнымі, калі само грамадзтва перастае быць перыферыяй.

“Папулізм” становіцца больш зразумелы ў кантэксце сацыяльнай і эканамічнай катастрофы першай паловы дзевяностых, што прывяла да канчатковага знікнення “савецкае сярэдняе класы” у Беларусі. І адначасова, — як вынік бунту, выхаду з-пад кантролю элітаў “маўклівай беларускай большасці”, — першага пакалення гарадзскіх жыхароў — мігрантаў з беларускай вёскі. Русіфікаваных, культурна і палітычна маргіналізаваных, без свайго голаса і месца ва ўладзе.

Аўтарытарная ўлада мусіць разглядацца ў сувязі з патэнцыйна канфліктным, падзеленым грамадзтвам з пашкоджанай, няпоўнай тоеснасцю. І не толькі як вынік, але і як яго другі бок і кампенсацыя.

Усё гэта надзвычай цікава, і я думаю ў перспектыве беларускія даследаванні чакаюць рэвізіі і перагляды. Але нашая сённяшняя задача крыху іншая.

Сёння я хацеў бы звярнуць вашую ўвагу на больш глыбокую прычыну сістэмнага неразумення беларускай сітуацыі, што ў вініку і прыводзіць да неадэкватнасці схемаў і ацэнак: сацыяльных, палітычных, культурных.
Гэтую прычыну ў двух сказах можна сфармуляваць наступным чынам.

Беларусь аналізуецца і ацэньваецца па схемах і мадэлях класічных, монакультурных і монамоўных нацыяў. Адна мова, адна культура, адна дзяржава. У той час як Беларусь — гэта радыкальнае памежжа. Сутыкненне і накладка розных яго тыпаў: канфесійнага, цывілізацыйна-культурнага, геапалітычнага. А ў апошнія трыццаць год яшчэ і посткамуністычнага, поскаланіяльнага і, прабачце за гэтае слова, постмадэрнага.

Гэтыя дзьве оптыкі прадукуюць розныя карцінкі.

У першай, класічнай парадыгме Беларусь выступае як дзіўная і нетыповая нацыя з расколатай ідэнтычнасцю і няскончаным нацыянальным праектам. Пытанні паўстаюць пра прычыны і крыніцы гэтай няскончанасці, — гістарычнага, геакультурнага, ментальнага характара. А таксама пра перспектывы: ці нацыянальны праект мае шанцы завяршыцца пабудовай клясычнай нацыі? І ці ўвогуле мае шанцы завяршыцца?

У другой парадыгме – з перспектывы памежжа — беларуская нацыя ёсьць, ужо паўстала. Але настолькі дзіўным, нетыповым спосабам і ў такіх формах, што не бачыцца і не ўспрымаецца на фоне класічных версіяў. У гэтым другім падыходзе “беларускі выпадак” ставіць пад пытанне схемы і мадэлі, з дапамогай якіх мы аналізуем ідэнтычнасці і нацыянальныя праекты ў рэгіёне.

Як вы ўжо зразумелі, сёння мы з вамі паспрабуем паглядзем на Беларусь з гэтай другой перспектывы — з перспектывы памежжа.

Ключом і пунктам увахода ў беларускую сітуацыю для нас выступае праблема тоеснасці. Агулам можна сказаць, што Беларусь за трыццаць год посткамунізма радыкальна памяняла сваё самаразуменне. Яна перайшла ад “памежжа ідэнтычнасцяў” да “ідэнтычнасці памежжа”.

Гэтая тэза, якую я далей паспрабую разгарнуць і аргументаваць, тычыцца не толькі плана рэпрэзентацый. Тых альбо іншых гісторый, міфаў, што нацыі расказваюць пра сябе. Але і радыкальнай змены суб’ектнасці. А таксама сацыяльнага і культурнага поля. Можна сказаць, што яна апісвае структуру і дынаміку зменаў унутры беларускага грамадзтва ў часы посткамунізма. Што ж гэта за змены?

1. Беларускае грамадзтва на выхадзе з камунізма мы можам апісаць як вынік, прадукт паскоранай, таталітарнай мадэрнізацыі. Яно канчаткова сфармавалася напрыканцы 70-х гадоў й радыкальна адрозьнівалася ад усёй папярэдняй традыцыі. Самая істотная розьніца палягала на тым, што была зруйнаваная старая сацыяльна-культурная гіерархія: беларускамоўная вёска, расейска(гэбрайска)моўны горад, польскамоўная (альбо расейскамоўная) высокая культура. Замест гэтага паўстала новая гіерархія: “высокая” беларуская савецкая культура, мясцовая адміністрацыя, першая генэрацыя гарадской большасці (былых вяскоўцаў), што утварала білінгвістычны сьвет “паміж”, маргінальная (і пры гэтым вясковая!) польская культура «касьцельных палякаў», эмансыпаванае (і адначасова дыскрымінаванае) гэбрайства.

Гэтае грамадзтва ў сваіх базавых мітах прэтэндавала на разьвязаньне ўсіх тых структураў залежнасьці і падпарадкаванасьці, што вызначалі беларускую гісторыю новага часу.

У сацыяльна-эканамічнай частцы яно мела рацыю: упершыню беларуская вёска атрымала доступ (у выніку урбанізацыі) ў беларускі горад, і замацавалася там у акрэсьленых нішах: рабочыя крупных заводаў, навукова-тэхнічная і інжынерная кадры, гуманітарная інтэлігенцыя, мясцовыя ўладныя эліты. Нацыянальны ідэал быў пры гэтым не столькі рэалізаваны, колькі каналізаваны ў кірунку культуратворчасьці.

Тым ня менш, культурна і палітычна працягвалі існаваць структуры падпарадкаванасці “саюзнаму цэнтру”, якія надавалі беларускаму грамадзтву таго часу адмысловыя рысы залежнасьці і пераходнасьці. Беларускае грамадзтва васьмідзесятых — грамадзтва высокаўрбанізаванае, хуткіх кар’ераў, сацыяльных ліфтаў, і адначасова траўмаванае, “русіфікаванае”, з паўзабароненай нацыянальнай культурай і няпоўнай ідэнтычнасцю.

Пасля распаду СССР гэтае грамадзтва адправілася ў аўтаномнае плаванне. І абнаружыла сябе ў сітуацыі цалкам новых выклікаў і задачаў.

2. Як адказ на гэтыя выклікі ў першай палове 90-х паўстаюць два палітычных праекта: назавем іх крэольскім і нацыянал-дэмакратычным. Іх сутыкненне сталася агульнай рамкай, альбо матрыцай, у якой адбывалася беларуская гісторыя апошніх дзесяцігоддзяў. Для знешняга назіральніка гэтае сутыкненне апісваецца як спрэчка “прагрэсу” і “адсталасці”, улады і апазіцыі. Але не ўсё так проста.

Перадусім мы мусім памятаць, беларускі канфлікт — гэта не проста спрэчка аўтарытарызма і дэмакратыі, рынка ці дзяржавы, а сутыкненне двух мадэляў нацыі. Ці будаваць новую беларускую нацыю па амерыканскай мадэлі, беручы русіфікаванае насельніцтва як сацыяльную і культурную норму, ці спрабаваць будаваць класічную нацыю праз дэкаланізацыю і стварэнне новай ідэнтычнасці.

Сацыяльнай базай першага праекта — і гэта выглядае дастаткова парадаксальна — выступіла беларуская вёска, тая, што засталася на сваім месцы, і тая, што пераехала ў горад. Гарадчукі ў першым пакаленні. Сацыяльнай базай другога — іх дзеці і ўнукі. Калі мы звернемся да інтэлектуальнай і палітычнай гісторыі 90-х, мы бачым, што ўсе палітычныя праекты, ўсе культурныя ініцыятывы вымушаныя былі так альбо інакш самавызначацца ў дачыненні да гэтых двух палюсоў.

Важна таксама разумець, што канфлікт выступіў не толькі лініяй падзела, але і лініяй судакранання. Перапляцення. Гэта стала асабліва відавочна на позніх стадыях – у нулявыя і 10я. Ён дазволіў разгарнуць напоўніцу дзьве логікі. Даў грамадзтву дзіўную устойлівасць — праз канфлікт двух частак.

Можна сказаць, што ў эпоху посткамунізма паўсталі дзва паралельныя беларускія грамадзтвы. Кожнае са сваімі міфамі, культурнымі, формамі палітычнай і культурнай рэпрэзентацыі.

З іншага боку, абедзьве часткі былі з няпоўнай легітымнасцю. І самае галоўнае: пасьля 2014 года гэтая беларуска-беларуская вайна перастала быць тактычна і стратэгічна прыймальнай для абедзьвух бакоў. Раптоўна паўстала рэальная пагроза пераўтварэння канфлікта з уяўнага ў рэальны. І быў відавочны трэці бок, які гэтае пераўтварэнне планаваў.

3. Ад 2014 года чым далей, тым больш праяўляецца новая тэндэнцыя. Якая ставіць пад пытанне ўсю папярэднюю схему, усю логіку бінарнасці.
Пяпярэднія дзесяцігоддзі ты быў вымушаны самавызначацца ў межах выбару: альбо — альбо. Альбо за ўладу альбо за апазіцыю. Альбо за дэмакратыю альбо за аўтарытарызм. Альбо за беларускую мову (і Еўропу) альбо за расейскую мову (і Расею). Трэцяй опцыі не дадзена.

Але апошняе дзесяцігоддзе з’явілася адчуванне, што нешта змянілася. Усё ж такі яна ёсьць, гэтая трэцяя опцыя. І яна тычыцца беларускага грамадзтва як цэлага. У дачыненні да якога ўсе папярэднія опцыі ёсьць толькі выбарам канфліктнай часткі.

Прычыны гэтай новай тэндэнцыі могут быць самые розныя. Галоўныя з іх – сацыяльныя. Нарадзіўся новы сацыяльны слой, які эканамічна зацікаўлены ў спыненні ўнутрыбеларускага канфлікта. І гэты слой — беларускі бізнэс, які павольна, але ўпэўнена заваёўвае большасць у эканоміцы, павялічвае свой уплыў на уладу, фармуе новую эліту. Паўстала сярэдняя класа, пакуль малалікая, сканцэнтраваная пераважна ў Менску. А таксама пачалі ўваходзіць ў жыццё новыя пакаленні, якія выраслі ў незалежнай Беларусі, і для якіх Беларусь ужо не праект, а дадзенасць.

І ў гэтых новых асяродках выспявае разуменне, што дзьве Беларусі ўвесь гэты час існавалі толькі ў нашых галовах. У рэальнасці існуе адно беларускае грамадзтва. Адначасова падзеленае, і звязанае, архаічнае і футурыстычнае. Аўтарытарнае і дэмакратычнае. Беларускае грамадзтва як агульная рамка, матрыца. Унутры яго можа адбывацца вайна за ідэнтычнасць, канкурэнцыя альбо гульня праектаў, з калейдаскопам пазіцый і ідэяў.

Яно, гэтае грамадзтва, зрэшты, і было ўвесь час, але заставалася не ўбачанае і апісанае. Посткамуністычнае. Посткаланіяльнае. Постмадэрнае. А ў перспектыве бліжэйшай будучыні – звязанай з вяртаннем Кітая, яшчэ і постакцыдэнтальнае (пасьлязаходняе).

І менавіта ў гэтым грамадзтве адбываецца тая перамена ў ідэнтычнасці, якая і ёсьць асноўнай тэзай майго выступлення.

“Адыход ад разумення беларускасці як мінарытарнай, лакальнай культуры (і суб’ектнасці), якая знаходзіць сябе ў каланіяльным асяроддзі, аточаная і залежная ад знешніх фактараў і ўплываў, пры гэтым аддзяляе сябе ад іх і спрабуе будаваць агульнанацыянальную ідэнтычнасць на аснове сваёй лакальнасці. Пераход да радыкальна іншай мадэлі і стратэгіі, пры якой беларуская суб’ектнасць разумеецца перадусім як мета-пазіцыя (тутэйшасць), што ўлучае ў сябе асобныя часткі цэлага, адаптуе і гарманізуе іх, творачы ў кожны гістарычны момант адпрычоныя зменныя канфігурацыі “ліючайся формы”.”

Каб зразумець як гэта ўсё функцыянуе ў рэальнасці, правядзем мысліўны эксперымент. Уявім сабе, што вы малады дактарант, што займаецца ўсходняй Еўропай. І вы прыязджаеце ў Менск, у межах “філдз стадыз”.

Першае што вы заўважаеце, гэта расейская мова, якая пануе ў камунікацыях, медыях, кнігарнях. Са шкадаваннем, ці наадварот з радасцю вы гаворыце самі сабе: дык яны тут амаль рускія. Калі вы гэта прамаўляеце публічна, гэта звычайна ставіць крыж на вашай тутэйшай камунікацыі. Бо няма лепшага спосабу пакрыўдзіць расейскамоўнага беларуса, як сказаць яму, што ён амаль рускі.

Быць рускім і быць русіфікаваным — розныя рэчы. Калі вы гэта разумееце, вам адкрываецца важны сакрэт, які напачатку не бачны за паверхняй: каланіяльная траўма. Культурная траўма русіфікацыі, якая выяўляецца ў рознага кшталту фобіях і псыхозах. І дзеля тлумачэння якой патрэбны Франц Фэнан.

Далей. Расейскамоўная паверхня толькі выглядае плоскай і роўнай сама сабе. Пры ўважлівым назіранні вы абнаружваеце на гэтай паверхні “знакі іншага”. Беларускую мову. Напачатку фрагментарна. Асобныя беларускія словы, што праскокваюць ў маўленні вашых сяброў. Абвесткі ў метро, на якія ніхто не дзівіцца. Потым сістэмна. Вы раптам адкрываеце, што яе ўсе разумеюць, і яна выступае ў якасці рэальнай другой мовы, фармуючы фенамен асіметрычнага білінгвізма. Пры якім большасьць гаворыць па расейску і разумее па беларуску.

Вы адкрываеце для сябе, што большасьць насельніцтва — білінгвы, з рознай роляй і месцам моваў. Потым вы разумееце, што ўсё яшчэ больш складана. Беларускі білінгвізм — гэта высокае мастасцтва. І звычайная сяброўская размова — гэта складанае жангляванне беларускай і расейскай, альбо расейскай і беларускай, розныя міксты.

У культурнай прасторы мы знаходзім складныя канфігурацыі бікультурнасці. І калі раней, у познесавецкія часы структура гэтай бі-культурнасці была тыпова каланіяльнай, дык пачынаючы ад 90-х усё мяняецца. Беларуская і расейская культура суіснуюць у галовах беларусаў у складаным посткаланіяльным сімбіёзе, паралельна, канфліктна, дысгарманічна, і ў той жа час супольна.

Але і гэта яшчэ не ўсё.

Ёсьць яшчэ гісторыя, сацыяльная і культурная памяць. У запасніках традыцыі ляжыць польскасьць, габрэйскасць і татарскасць. Вы правальваецеся ўглыб. І знаходзіце там яшчэ больш нечаканага.

Праз пэўны час у вас застаецца толькі адно пытанне. Чаму ўсё гэта не распадаецца. Не канфліктуе, не душыць адно аднаго.

Як гэта ўсё апісаць і аналізаваць?

І як з усяго гэтага ляпіць нацыю?

І вы адкрываеце яшчэ адзін сакрэт.

Галоўнае слова беларускага мыслення: тутэйшасць.