Іван Новік. Han, Byung-Chul. The Agony of Eros. – Cambridge, MA: MIT Press, 2017.
Бюн-Чул Хан. Агонія Эрасу.
Знаёмцеся – Бюн-Чул Хан: швейцарска-нямецкі філосаф паўднёвакарэйскага паходжання (наша «глабальная вёска», наноў пабітая ковідам на аскепкі нацыянальных дзяржаваў, магла прычыняць досыць нечаканыя спалучэнні). Кажуць – ці не самы папулярны сярод жывых і галоўная надзея «кантынентальнай» філасофіі. Прынамсі так адрэкамендуюць яго вам шматлікія прадмовы, агляды і рэцэнзіі. Упершыню чуеце імя? Не спяшайцеся смуціцца. Аўтар гэтых радкоў, хоць і спрабуе, у меру сваіх сіл, пільнавацца навінаў філасофіі, аб існаванні «зоркі» дазнаўся толькі летась.
Не ведаю, каго і што мусім вінаваціць у сваёй неабазнанасці – ці то Беларусь канчаткова адарвалася ад сучаснай інтэлектуальнай канʼюнктуры і ператварылася ў зацішны мядзведжы куток, калі не «мядзведжую акадэмію», навіны куды даходзяць са спазненнем у паўстагоддзя (ужо перастаў дзівіцца словам калегаў пра «гэтую вашую навамодную постмадэрнісцкую філасофію» і «моднага Фуко», хаця, у перакуленым прачытанні, яны гучалі б як «гэты ваш модны Ільенкаў і навамодная філасофія развітага сацыялізму»); або справа ў фрагментацыі і спецыялізацыі навукі і нават «любамудры» цяпер здольны сачыць за апошнімі павевамі толькі ў самым вузкім абшары; зрэшты, магчыма я толькі заняты самасуцяшэннем і выдаю ўласную правінцыйнасць за агульнабеларускую… – так ці інакш, а факт застаецца: Бюн-Чул Хан не толькі актыўна цытаваны ва ўласна нямецкамоўным кантэксце, але ж і перакладзены на мноства іншых моваў (асаблівы інтарэс да ягонай думкі праяўляюць філосафы Лацінскай Амерыкі). Апошнія некалькі гадоў задачу перакладу і прамоцыі ягоных кнігаў узяла на сябе MIT Press – выдавецтва Масачусэцкага тэхналагічнага ўніверсітэту, Меккі тэхнічнай навукі – дык што поспех у англамоўных чытачоў таксама бадай гарантаваны.
Фармальная каляндарная нагода дае магчымасць пазнаёміць з Бюн-Чул Ханам і беларускага чытача.
Як чалавек прабавіўшы свой апошні вольны час за чытаннем пераважна аналітычнай філасофіі, не магу ўстрымацца ад заўвагі: перад намі тыповы «кантынентальны» філосаф. Няхай гэты прэдыкат, як правіла, і не нясе ў сабе, апроч простага грэбавання, ніякіх дадатных тлумачальных вартасцяў, у дадзеным канкрэтным выпадку пасуе надзвычайна.
Бюн-Чул Хан піша рубленымі, безапеляцыйнымі фразамі-лозунгамі. У адзінства тэксту звівае іх не лінейнай логікай аргументацыі, а калатэральнымі семантычнымі рыфмамі, асацыятыўным парадкам, адсылкамі да сучаснага мастацтва і некаторых знакавых мысляроў. Паэтычны ў самым горшым для суворага аналітыка сэнсе.
Але, пры вонкавым падабенства да таго ж Жыжэка і няўпрыклад апошняму, Хану нельга адмовіць у адметнай дакладнасці, чытэльнасці ягоных сінтаксічных карункаў і лірычнай сугестыўнасці. Калі змясціць сябе ў свет апрыёры зададзены аксіяматыкай крыху зварʼяцелага на французскі лад Гэгеля, постлаканаўскага псіхааналізу і безапеляцыйнай крытыкай усяго капіталістычнага і ліберальнага (а далёка не кожны, вядома, пагодзіцца на такія ментальныя самааперацыі), то ад кніг карэйска-нямецка-швейцарскага філосафа можна атрымаць сапраўдную асалоду…
Але ў дадзеным выпадку размова пойдзе не пра кнігі Хана, але ж пра кнігу. Кнігу «Эрозія Эрасу».
Хіба не дзіўна: заснавальнік і бацька нашай навукі Платон (зʼяўляюся прыхільнікам таго распаўсюджанага погляду, што дасакратычнае мысленне было калі не не-зусім-філасофіяй, то патэнцыйна нечым большым за толькі філасофію) разглядаў Эрас як пераважную, асноўную тэму для любамудраў, а ў эротыцы ўбачыў шлях рэалізацыі гэтай канстытутыўнай для іх любові, своеасаблівы арганон філасофствавання, а ягоныя паслядоўнікі і нашчадкі абʼект гэты амаль цалкам выпусцілі з-пад увагі?
У асобе Бюн-Чул Хан знаходзім рэдкага прадаўжальніка Платона, які застаўся верным літары ягонага інтэлектуальнага тастаменту і знайшоў у Эрасе годны філасофіі выклік. Піша, праўда, аб Эрасе ў адмоўным ключы: не толькі таму, што разам з Гэгелям знаходзіць існасць кахання ў «негатыўнасці», але ж і ў напростым значэнні слова. Бо ў сучасным свеце Эраса і сапраўднай эротыкі болей няма, яны зніклі, выкасаваныя з сённяшняга неаліберальнай эканомікай, іх зможам знайсці толькі ў мінулым, на іх вяртанне спадзяемся, як на радыкальную і нязнаную зараз будучыню.
«Агонія Эраса» напісаная ў папулярным з часоў Гайдэгера філасофскім жанры: роспачных пошукаў таго, што мы незваротна, але незаўважна для сябе згубілі. Пры ўсёй збыткоўнасці капіталістычнага свету, у пераліку дасяжных яму дабротаў Эрасу месца няма. Прынамсі такога погляду трымаецца Бюн-Чул Хан. Адначасна з Эрасам знікаюць і Іншы, палітыка і тэорыя. Цьмяныя і блытаныя тлумачэнні гэтай амаль нікім незаўважанай гістарычнай катастрофы і падае «Агонія Эраса».
«Кесарава» стылю Хана сплачанае – некалькіх сваіх дадатных заўвагаў пакінутых на гэты конт лічу дастатковымі. Не быў стылістам раўназначным аўтару спынюся на іншым, больш звыклым для мяне, баку кнігі – яе аргументацыйнай пераканаўчасці і лагічнай кагерэнтнасці. На жаль, тут «Агонія Эрасу» пакідае жадаць лепшага… На рахунак жа чытачу заўважу яшчэ раз: Ханам-логікам і Ханам-палемістам ягоныя філасофскія ўвасабленні далёка не вычарпаныя і маю крытыку нельга разглядаць як безапеляцыйнае адмаўленне кнігі ў цэлым… Прынамсі сам я покуль не дасягнуў таго саторы, калі сістэмная паслядоўнасць довадаў і лагічная бездакорнасць думкі для мяне цалкам супадаюць з паэтычнасцю і мастацкай вартасцю тэксту і звязанымі з ім задавальненнямі. Таму, нягледзячы на ўсю далейшую крытыку, азнаёміцца з «Агоніяй Эрасу» усё ж такі б радзіў.
Перад тым як перайсці да разбору ўласнага тэксту Бюн-Чул Хана, дазволю прамарнаваць некалькі словаў на рахунак дзіўнай прадмовы аўтарства Алена Бадзью. Быўшы «вялікім» Бадзью, вырашыў, відаць, што яму ўжо не сорамна пабыць крыху і аканым. Тэкст уяўляе сабой самы банальны пераказ: «у першым раздзеле ён там піша…, а ў другім …».
Пасля гэтай змушанай і прыкрай крытыкі Бадзью да першага раздзелу пяройдзем і мы. Названы «Меланхолія». «Меланхолія» – гэта адначасна і асноўны дыягназ homo neoliberalus, і спасылка на аднайменны фільм Ларса фон Трыера. Псіхааналіз сучаснасці Хана разгортваецца ў самых адцягнутых формах – фактычна яго можна звесці да дыялектыкі Іншага і Падобнага. Насыціць жа яго канкрэтыкай і надаць яму эмпірычнага спраўджання пакліканы разбор кінастужкі дацкага рэжысёра.
Менавіта паводзіны і ўчынкі гераіні фільму, тыя мастацкія карціны, якія яна, па волі фон Трыера, увасабляе на экране, або тыя, што аздабляюць сцены яе пакоя, як і гучалая на фоне музыка Вагнера – усё гэта ў аналізе Хана і мусіць пераканаць: сучасны свет пазбаўлены Іншага, а, значыць, і самой магчымасці эратычнага досведу, мы вырачаны на дэпрэсію сярод «пекла Падобнага», а сапраўднае каханне і шчаснасць могуць здарыцца з намі толькі як татальная катастрофа…
Зрэшты нічога новага: хіба ж і сам бацька псіхааналізу – Фройд – не спрабаваў пераканаць нас у нашай хворасці на комплекс Эдыпу праз крыху адцягнутай дыялектыкі і падрабязны разбор грэцкіх міфаў? І ўсё ж такі: хацелася болей, калі не сацыялогіі кахання, то канкрэтыкі з немастацкага свету.
Шмат, хто ўжо паспеў абвесціць смерць кахання ў сучасным свеце – піша Хан – але сярод прычын, традыцыйна фігуруюць залішак варыянтаў і празмернасць выбіранага, як і тэхналагізацыя самой працэдуры выбару. Моў, аддаўшы выбранне на «аўтсорс» тым самым алгарытмам з папярэдняга агляду, мы забілі каханне… І агулам: у свеце бязмежных магчымасцяў, яно самое становіцца немагчымым. Але – парыруе Хан – у сённяшнім свеце не замнога для кахання, але ж замала. Бракуе Іншага. Іншы сышоў з падмосткаў сучаснасці, пакінуўшы Я сам-насам з ягоным нарцысізмам. У пекле тоеснага – перафразуючы Сартра, піша аўтар «Агоніі Эрасу» – не засталося месца для эратычнага досведу.
Спынімся для некалькіх – рытарычных у выпадку скнарлівага на тлумачэнні Хана – пытаннях. Па-першае, наколькі я разумею, цэнтральная для ўсёй кнігі катэгорыя Іншага пакінутая на рахунак чытача: вольны ажывіць яе любымі ўласнымі асацыяцыямі. Бо нічога падобнага на вызначэнні апроч: Іншы гэта той, хто «не можа быць ахоплены рэжымам Эга», або «моваю падабенстваў», або «іншаснасць – гэта не спажывецкая розніца» у кнізе не знойдзем. Па-другое, не меней нарожная для ўсёй «Агоніі» думка, што эратычны досвед прадугледжвае асіметрыю і вонкавасць Іншага, таксама мусіць, відаць, быць прынятая на веру, бо адзіная гісторыка-філасофская заўвага, што Сакрат-каханак у дыялогах Платона названы ατοποσ, «бязмесным» наўрад ці пасуе на сапраўднае абгрунтаванне… Ну і апошняе: дапусцім у парадку гіпотэзы, што гэты не зусім зразумелы нам Іншы пакінуў ландшафты сучаснага, але хіба эратычнае каханне ёсць адзіным ці нават канстытутыўным шляхам адносінам да яго? Відаць не, і нават Хан дае падставы меркаваць інакш. Тады: чаму ўласна «Агонія Эрасу», а не «Агонія Іншага», да прыкладу?
Хто ці што мусіць быць звінавачаныя ў знікненні Іншага? І тут Хан марудзіць у дапамозе чытачу, толькі паступова з асобных яго выказванняў, фразаў складаецца прыблізна такі наратыў: Іншы «негатыўны» (у адметным гэгелеўскім разуменні слова) і атапічны (згадаем Сакрата) і як такі адмаўляе спажыванне. Капіталістычны ж свет – свет камадыфікаваны: у ім усё ператворана ў тавар і прыведзена пад агульны грашовы назоўнік. Мы безупынна параўноўваем рэчы і асобы, сплюшчваем іх аднолькавую і аднастайную масу на продаж. Спажывецкае грамадства імкнецца ліквідаваць атапічную іншасць на карысць гетэратропных адрознасцяў. Іншы абрабаваны ў сваёй іншасці і дэградаваны да простага люстра Адзінага.
У свеце бясконцых падабенстваў, у свеце без Іншага, Я, як сказана, вырачанае на нарцысізм.
Нарцысізм гэта не самалюбства. Нарцыс, у адрозненне ад самалюба, не здольны праводзіць у сабе межаў і не бачыць адрозненняў, таму ён патанае, захлынаецца ў самім сабе.
Дэпрэсія ёсць асноўнай нарцыстычнай хваробай. Нарцыстычна-дэпрэсіўны субʼект знясільвае сябе – бо гэта субʼект дасягненняў, няспынных сама-дрэсуры і сама-пагружэння. Дэпрэсія ёсць зваротным і неадхільным бокам пагоні за поспехам.
Дэпрэсія і эрас – супрацьлежнасці. Эрас штурхае субʼекта навонкі сябе самога – у накірунку Іншага. Дэпрэсія ж – пагружае яго ў сябе. Эрас робіць магчымых досвед іншасці Іншага, выводзіць Адзінага з ягонага нарцысічнага пекла. Але ж сярод пустыні Падобнага прыбыццё Іншага можа адбывацца толькі ў форме апакаліпсісу. Сёння толькі апакаліпсіс можа вызваляць – праракуе Хан. Вандроўная планета, якая абрынаецца на Зямлю ў фільме фон Трыера – ёсць сімвалам Іншага і сімвалам ацалення ад нарцысічна-дэпрэсіўнай хваробы.
Што адсюль можна «выратаваць» ад раскілзанай паэтычнасці Хана? Праўдзівае каханне кахае ў Іншым ягоную іншаснасць, адрознасць – назавем гэта «этыкай кахання». Усё іншае ёсць толькі варыяцый на нарцыстычную тэму. Толькі там, дзе Я праводзіць мяжу ўласнай уладзе і пакідае месца для нязмушанасці, адвольнасці ўчынкаў і асобы другога – застаецца месца для здаровага эратычнага досведу. Іншы ў сваёй спантаннасці парушае прадказальнасць, зладжанасць акаляючага свету асобы – у гэтым сэнсе ён «тагасветны» і нават «засветны». Прынамсі такі атапізм характэрны яму ў капіталістычным, камадыфікаваным свеце – дзе не засталася лакунаў, зеўраў нечаканага і непадобнага: усё загадзя і суздром палічана і падрахаванае ўніверсальнай грашовай мераю… Капіталістычны, неаліберальны свет не дыялагічны і не дыялектычны – у ім няма месца для Іншага. Назавем гэта «левагэгельянскай гістарычнай крытыкай». Нарэшце перад намі змрочная паэзія сучаснасці пісаная моваю псіхапаталогіі… З яе для больш празаічнага чытача застаецца хіба што парада Хана: тым, хто шукае аўтэнтычнага пачуцця, ён прапануе прыпыніць сімвалічную кагерэнтнасць уласнага свету, расчысціць месца для нязнанага, каб аднойчы пачуць покліч збаўчай катастрофы, пад назваю каханне…
Другі раздзел «Магчы не магчы»
Сённяшняе грамадства цалкам апанаванае і паняволенае мадальным дзеясловам «магу» – і ў гэтым ягоная адрознасць ад «мусіш» дысцыплінарнага грамадства. Апошняе было прадметам няспыннай аналітыкі і крытыкі М. Фуко. Але французскі мысляр не здолеў убачыць, што на змену крытыкаванаму ім дысцыплінарнаму парадку ідзе новы – неаліберальны і нават, заваблены ягонымі аблуднымі абяцаннямі свабоды, павітаў яго як сапраўднае вызваленне. Насамрэч «мусіш» толькі дасягнула мяжы сваёй прадуктыўнасці і саступіла месца яшчэ болей патрабавальнаму «магу». Сучасны субʼект усё яшчэ не вольны – цяпер ён паняволены сама-эксплуатацыяй.
Аўта-эксплуатацыя яшчэ болей эфектыўная, чым ала-эксплуатацыя (allo-exploitation), бо яе суправаджае падманлівае пачуццё свабоды.
«Ты можаш» накладае нават большыя абмежаванні, чым «ты мусіш»: няма, апроч сябе самога, каму супраціўляцца і няма каго звінаваціць у паразе.
В. Бэньямін прылічыў капіталізм да адменаў рэлігіі. Не – пярэчыць Хан – рэлігія з неабходнасцю ўгрунтаваная на дыялектыцы доўга-віны і вызвалення-даравання. Капіталізм – не рэлігія, бо ведае толькі доўг і дэфолт.
Толькі Іншы мог бы вызваліць нас ад доўга (фінансавага і псіхалагічнага). Эратычныя адносіны рэалізуюцца па той бок ад дасягненняў, эфектыўнасці і магчымасцяў. Каб спазнаць кахання трэба «магчы не магчы» (Nicht-Können-Können). Паспяховыя адносіны з Іншым пабудаваны на своеасаблівай паразе – а абсалютызаванне ўласных магчымасцяў выкасоўвае Іншага.
Сёння каханне пазітывізаванае (нагадаю: у адметным гэгельянскім слоўніку Хана «пазітыўнае» мае адмоўныя канатацыі, «негатыўнае», наадварот, дадатныя) у секс і сексуальнасць. Секс – гэта аголеная прастора дасягненняў і эфектыўнасці, цела ў ім ператворана ў чарговую «вартасць» і стаецца таварам. Калі іншаснасць здзёртая з Іншага, яго нельга кахаць – толькі спажываць. Сёння каханне болей не ўяўляе сабой трагедыі і драмы – яно толькі неістотныя эмоцыі і ўзбуджэнне. Сексуальнасць скораная здароўю.
Сёння пануе «час падобнага». Сапраўдная прышласць – гэта падзея, нешта абсалютна нечаканае. Нашы адносіны з будучым, такім чынам, гэта адносіны з атапічным Іншым. Цяпер жа татальна дамінуе наяўнае – незваротнасць і нечаканасць моманту адмененыя. Час без моманту становіцца аддытыўным, а не сітуацыйным, якім і быў да неаліберальнай эпохі. Час Іншага – сапраўдная будучыня. Эратычнае жаданне, таму прагне негатыўнага, адсутнасці, як гарызонту для прышласці.
– Што тут адбываецца? Найперш, водгулле гісторыка-філасофскіх і экзегетычных спрэчак: «левы» чытач не змог дараваць М. Фуко яго, як падавалася, досыць пазітыўных ацэнак неалібералізму. Цыкл лекцый «Нараджэнне біяпалітыкі», з ягонымі прыхільным разглядам аўстрыйскага ордалібералізму і амерыканскага анарха-лібералізму, стаўся для аматараў французскага філосафа чымсьці падобным да «чорных сшыткаў» Гайдэгера ў іх скандальным уздзеянні на эпігонаў апошняга. Удаваныя памылкі Фуко спяшаюцца зацыраваць дадатковым, новым этапам уладарання, нібы незаўважаным філосафам – крытыка якога і будзе ўпушчанай ім крытыкай неаліберальнай эпохі. Вось жа: на змену дысцыплінарнаму грамадству прыходзіць час аўта-эксплуатацыі…
Але, калі дазволіце падзяліцца ўласным меркаваннем: усе гэтыя спробы «дапоўніць і выправіць Фуко» пабудаваны на больш глыбокім qui pro quo.
Фуко не быў у сваёй філасофіі ані палітыкам, ані нават этыкам. Ён быў эстэтам – тэарэтызаваў і практыкаваў радыкальную эстэтыку ўласнага існавання. Менавіта ўласнае жыццё вызваленае з усіх магчымых дыскурсіўных паняволенняў, практыкаванае як татальная свабода і ўбачанае ў гэтай сваёй свабодзе як мастацкі твор – былі тэмай Фуко. Праблема эстэтыкі ў тым што яна не транспануецца ані ў этычныя прадпісанні, ані ў палітычную практыку.
На Фуко наагул нельга пабудаваць «рэвалюцыйнай стратэгіі» – бо адзінае, што ён рэвалюцыянізуе гэта існаванне індывіда. Нельга пераносіць сукупнасць інструментаў сама-разняволення ў плашчыню грамадска-сацыяльную…
Ну і па-другое: калі ўжо «змагацца» з неалібералізмам, а апошні ёсць найперш і перад усім эканамічным ладам, то відавочна не ў плашчыні індывідуальнай псіхалогіі. Дапусцім я знайду сілы болей «не магчы», адмоўлюся ад аблуднай, навязанай мне рэкламнымі слоганамі ўстаноўкі «я магу» – як гэта паўплывае на пляскатую шкалу падаткаў, або дэградацыю інстытуту працоўных прафсаюзаў, або прыватызацыю сферы аховы здароўя? Дапусцім французскі 68-ы завяшчаў нам мару: сацыяльная рэвалюцыя мусіць адбывацца адначасна і поплеч з рэвалюцыяй сексуальнай… Ці замінае сучасная апантанасць «я магу» здаровым эратычным адносінам? Магчыма… Але ж ізноў: Хан не пакідае нам іншай альтэрнатывы апроч безагляднай згоды, або не меней безразважнага адмаўлення. Нават той самы Фуко ў сваёй «гісторыі сексуальнасці» быў найперш гісторыкам і сацыёлагам – пакінуў эўрыстыку канцэпту «дыспазітыў», як канкрэтнага лакальнага і сітуацыйнага дыскурсіўнага парадку, сплаўленага з матэрыяльнай інфраструктурай і рэчыўнымі абмежаваннямі. Сексуальнасць як дыспазітыў можна аналізаваць і даследаваць на ўзроўні архітэктуры і палітыкі інтэр’ераў, праз разбор характэрных маўленчых практык эпохі, вывучэнне яе практык веды. «Я магу» і «ты мусіш» Хана ніяк не верыфікуемыя і фальсіфікуемыя… Аналіз кахання праз адметную, уласцівую яму тэмпральнасць падаецца прадуктыўным – але ж, ізноў жа, бракуе дэталяў і канкрэтыкі.
Трэці раздзел «Голае жыццё».
Дбаннямі Агамбена паняцце «голага жыцця» прыдбала папулярнасць у сучаснай філасофіі. Але за падставу ўласнай канцэптуалізацыі Хан бярэ не ягоную тэорыю і нават не «Да крытыкі гвалту» Бэньяміна, адкуль пазычыў тэрмін Агамбен, але ж дыялектыку гаспадара і служкі (Herr und Knecht) з «Фенаменалогіі духу» Гэгеля.
Як помнім, сам Гэгель паклаў у падваліны зыходнага сацыяльнага разрознення адносіны да смерці: гаспадарамі становіцца тыя, хто гатовы перад выклікам смерці рызыкнуць уласным жыццём. Служка ж падчас пагрозы аддае перавагу рабству – чапляецца за «голае жыццё». Вырашальная тут, такім чынам, здольнасць і рашучасць памерці.
Праца і голае жыццё – звязаныя катэгорыі, бо абодва явяць сабой рэакцыю на негатыўнасць смерці.
Менавіта чыстай пазітыўнасцю «голага жыцця» і адсутнасцю свабоды да смерці (Freiheit zum Tod) і паняволены сучасны чалавек.
Здароўе сёння – гэта найбольшая і бадай адзіная вартасць. Тэалогія саступіла свае месца тэрапіі. Смерці няма месца ў хроніцы бясконцых дасягненняў голага жыцця.
Эрас з уласцівым яму лішкам адмаўляе пазітыўнасць працы і голага жыцця.
Праз пазітывізацыю і прыручэнне кахання, яно дэградуе ў абʼект спажывання, у справу геданістычных разлікаў. Прыручаны Эрас губляе ўласцівыя яму рызыку і адвагу – цяпер у ім няма небяспекі лішку і варʼяцтва. Сучаснаму каханню бракуе трансгрэсіі і трансцэндэнцыі, ягоная мэта сёння – забяспечваць трыванне зручнай і нуднай іманентнасці цалкам ідэнтычнага.
Сённяшні субʼект дасягненняў тоесны гэгелеўскаму служцы ва ўсіх адносінах, апроч таго, што ён працуе не на гаспадара, але ж эксплуатуе сябе самога, па ўласным жаданні.
Кожны з нас – і гаспадар, і служка адначасна. Калі дыялектыка гаспадара і служкі складае сапраўдныя падваліны сацыяльнай гісторыі, то зараз мы зʼяўляемся сведкамі таго адметнага этапу, калі адзін і другі супалі ў адной асобе. Мы – паняволеныя гаспадары, або служкі, якія лічаць сябе гаспадарамі. Чалавечая гісторыя, зразуметая як гісторыя свабоды, усё яшчэ не скончаная.
Капіталізм абсалютызуе голае жыццё. Як кампульсіўнае, неадольнае назапашванне і пашырэнне ён адмаўляе смерць, як чыстую страту. Эрас жа скіраваны не на голае жыццё, як пазбяганне смерці – ён узносіць імпэт да жыцця да той яго скрайняй кропкі, дзе яго ўжо нельга адрозніць ад смерці. Каханне інтэнсіфікуе жыццё ажно да смерці.
У неаліберальным грамадстве прэвалюе эканоміка выжывання. Заклапочанасць голым жыццём і толькі выжываннем пазбаўляе нас вітальнасці. Бо вітальнасць гэта не вылучна-пазітыўныя бадзёрасць і «у форме». Тое, што толькі пазітыўна пазбаўлена сапраўднага жыцця – бо негатыўнасць ёсць падставовым складнікам вітальнасці. Выжыўшы эпохі неалібералізму падобны да нежыцці: ён занадта мёртвы, каб жыць, і занадта жывы, каб памерці.
– Думаю ўжо відавочна: Хан патрабуе ад непадрыхтаванага чытача замнога. Яго зусім не рупіць рэкрутынг новых прыхільнікаў сярод нявызначаных. У дадзеным раздзеле, напрыклад, для таго каб не тое што згадзіцца, але ж проста зразумець аўтара «Агоніі Эрасу», трэба быць ужо пераконаным і начытаным апалагетам гэгелеўскай дыялектыкі. Ягоныя разважанні гучаць хутчэй як зацемкі з сучаснасці да «Фенаменалогіі духа», чым як аналіз уласна сучаснасці – няхай і з гэгельянскіх пазіцый.
Далей не буду так падрабязна спыняцца на крытыцы Хана, бо ўсё тыя ж заўвагі слушныя і для наступных раздзелаў – агулам у далейшым «Агонія Эрасу» толькі ўдакладняе пазіцыі аўтару і ўносіць у спісы правінаў сучаснасці ўсё новых пацярпелых і ўсё новых «прапалых»: фантазію, палітыку, тэорыю. «Аргументацыя» Хана застаецца той жа.
Чацверты раздзел «Порна».
Порна – гэта голае жыццё выяўленае на дысплэі. Як цалкам антаганістычнае эрасу, яно знішчае нават сексуальнасць – у гэтых адносінах яно нават болей эфектыўнае за пурыстычную мараль. Капіталізм порнафікуе грамадства, ператварае ўсё ў тавар і выстаўляе яго на паказ. Свет становіцца ўсё болей аголеным і ўсё болей непрыстойным.
Пяты раздзел «Фантазія»
Бескантрольная свабода выбару пагражае знішчыць само жадання. Бо жаданне – гэта заўсёды жаданне Іншага. Быўшы праўдзіва-жаданым Іншы пазбягае пазітыўнасці выбару.
Сучасныя выявы высокай выразнасці пазбаўленыя недаказанасці і неадназначнасці. Але ж наша ўяўленне жыве ў нявызначаным.
Фантазія і інфармацыя – супрацьлежныя сілы. Унутраная музыка рэчаў гучыць толькі для таго, хто заплюшчыў вочы. Сёння, меўшы справу з гіпер-бачнасцю выяваў, мы болей не можам прымружыць вачэй. Гіпер-бачнасць – гэта праява грамадства транспарэнтнасці. Прастора неалібералізму празрыстая – у ёй болей няма месца для зацененых расколінаў і ахавальных межаў, яна зачышчаная і разраўняная да пляскатай ўсёбачнасці.
Менавіта за непразрыстым вэлюмам і таямнічымі сценамі колісь знаходзіўся Іншы. Але сённяшнія муры не хаваюць нічога, яны не пакідаюць прасторы для фантазіі, не ствараюць Іншага. Зараз сцены – гэта толькі працяг пекла падобнага, яны цалкам падпарадкаваныя законам эканомікі. Сёння муры не ўзводзіць, каб схаваць і ахаваць нешта, яны толькі аддзяляюць багатых ад бедных.
Шосты раздзел «Палітыка Эраса».
Душа, якой кіруе эрас, здольная спараджаць рэчы ў Харастве – уторыць за платонавым «Сімпазіёнам» Хан. Найперш яна становіцца парадзіхай прыгожых учынкаў, як універсальнай, гістарычнай каштоўнасці.
Колішні Эрас меў у сабе складнік універсальнасці. Захоплены прыгожым целам я ўжо напаўдарозе да Хараства-як-такога. Сённяшняе каханне прафанізаванае да голай сексуальнасці не мае пад сабой нічога ўніверсальнага.
Колішні Эрас нітаваў сабой трохскладовую (па-беларуску я б сказаў: «у тры столкі») антычную душу: эпітумію-жаданне (ἐπιθυμία), тумас-мужнасць (θυμός) і розум-логас (λόγος). Сённяшняя душа цалкам скарылася жаданню-эпітуміі. У яе чынах няма болей адвагі, а ейны логас вырадзіўся да простай калькуляцыі дадзеных. Ён болей не здольны ахапіць падзею ў яе не вылічальнасці.
Эрас не тоесны голаму жаданню – ён быў лучвом між жаданнем, харобрасцю і розумам. Ён натхняў тумас на прыгожыя ўчынкі. Тумас – гэта месца, дзе эрас судакранаўся з палітыкай.
Сённяшняя палітыка – якой бракуе рашучасці-тумасу і эротыкі ў зыходных антычным разуменні – здэградавала ў простую працу.
Палітыка любові немагчымая – бо палітыка гэта заўжды антаганізм. Але сапраўдная палітыка паходзіць ад узаемнага жадання іншага жыцця. Менавіта гэта прага на іншасці злучае яе з негатыўнасцю, з падзеяй, разрывам у толькі-наяўным. Менавіта ў падзеі сыходзяцца разам каханне, палітыка і мастацтва.
Сексуальнасць належыць парадку звыклага, яна здольная толькі на ўзнаўленне падобнага. Эратычнае ж каханне – ёсць падзеяй, яно разбурае, прарастае скрозь і насуперак звычайнаму і звыкламу.
Эрас сёння – гэта рэвалюцыйная прага да іншых шляхоў кахання і іншага грамадскага парадку.
Сёмы раздзел «Канец тэорыі».
У 2008 годзе ў часопісе «Wired» выйшаў артыкул за подпісам яго галоўнага рэдактара – Крыса Андэрсана. Сумысля напісаны ў правакатыўным дусе, хутка сабраў багаты ўраджай гнеўных водгукаў і працягвае ўзбурваць заходніх інтэлектуалаў і дагэтуль (таму, раю звярнуць на тэкст увагу, калі яшчэ не заўважылі яго, бо спасылкі на яго, мяркую, не раз знагодзіцца сустракаць надалей). Асноўны пафас Андэрсана палягае на тым, што сёння – у час «вялікіх дадзеных», апрацаваных адпаведнымі алгарытмамі – тэорыі, прынамсі сацыяльныя, становяцца рэччу збыткоўнай і непатрэбнай. Выяўляныя карэляцыі больш істотныя, за меркаваныя каўзальныя залежнасці. Варта толькі сабраць дастатковую колькасць дадзеных і лічбы пачынаюць казаць самі за сябе. Фігура іх інтэрпрэтатара і тлумачальніка – сацыяльнага тэарэтыка – сыходзіць у нябыт і мінулае. На змену колішняй навукі, прыходзіць новая google-навука.
Як сказаў, разлічаная правакацыя Крыса Андэрсана пацэліла ў чытача – з абуранымі водпаведзямі паспяшылі выступіць мноства сацыяльных тэарэтыкаў. Сярод чысла яго крытыкаў знаходзім і Хана – але ж ён ягоны адказ развінаецца ў характэрным наратыве незаўважаных культурных катастроф. Так, піша аўтар «Агоніі Эрасу», час тэорыяў сыходзіць – але гэта не вынік інфармацыйнага прагрэсу, але ўсё тыя ж трагічныя наступствы знікнення Іншага і Эрасу з сучаснасці.
Без спакусы Іншага, без іскры эратычнага жадання, мысленне ператвараецца ў простую працу, ва ўзнаўленне Падобнага. Не эратычнае мысленне цалкам пазітыўнае – яно зводзіцца да простай калькуляцыі. Толькі мысленне гнанае ўдарамі крылаў Эрасу можа стаць магутным і нават страшным – бо шукае мову для бязмоўнага, для атапічнага Іншага. Без Эрасу яно ж не здольнае ні на што, апроч паўтарэння і дадавання.
Тэорыя – гэта не проста сукупнасць гіпотэз, падлеглых працэдуры зняпраўджання ў эксперыментах. Тэорыя найперш і зыходна – гэта істотнае рашэнне: з чым варта лічыцца ў свеце, гэта перастварэнне самога свету.
«Дадзеныя» у першасным сваім значэнні – гэта ўласна «дадзеныя рэчы». Але для таго, каб нешта было нам дадзеным, яму насустрач мусяць пайсці наш дазвол і наша рашучасць быць сустрэтымі рэчамі. Тэорыя папярэднічае любым магчымым дадзеным. Яна задае агульную рамку для свету, фармуе рэчы. У гэтым сэнсе тэорыя падобная да рытуалу – яна надае форму свету.
Для парадзіхі тэорыі – мыслення патрабуецца цішыня, у сучасным жа свеце зашмат інфармацыйнага «шуму». Цяпер час мыслення без эрасу – зведзенага да калькуляцыі і разліку.
