Іван Жыгал. З “Трансільванскіх нататак” (лістапад 2018-га года)
Прыехаўшы ў студзені 1939 года ў Падкарпацкую Русь назіраць за надыходзячым крахам чэха-славацкай дзяржавы і палітычнымі працэсамі на тэрыторыі яе “аўтаномнай зямлі” – Карпацкай Украіны, наступным абвяшчэннем тут аднайменнай дзяржавы ў сакавіку 1939 года і наступнай яе акупацыі венгерскім войскам, брытанскі журналіст Майл Уінч правёў у Закарпацці тры месяцы, вынікам гэтага візіту стала кніга “Аднадзённая дзяржава” (“Republic for a Day”), апублікаваная ў ліпені таго ж года.
Гэтыя амаль трыста старонак, якія апісваюць жыццё Карпацкай Украіны – тэрыторыі памерам з графства Норфалк або штат Дэлавэр (ну ці Талачынскага, Аршанскага і Дубровенскага раёнаў разам узятых – гэта ўжо як каму падабаецца), якая прэтэндавала на лаўры своеасаблівага ўкраінскага П’емонта таго часу, уяўляюць сабой даволі займальнае чытво таго гатунку, якое куды цікавей тым, не што апісваецца, але як.
З аднаго боку, Уінч нясе на сабе выключна брытанскі цяжар белага чалавека, з усімі ўласцівымі яму канатацыямі (“God Save the King/Queen”, “Rule, Britannia”, Сцюарт Міль са сваімі трактатамі, дзе акрамя ідэі свабоды праблематызуецца немагчымасць індыйцаў ці афрыканцаў кіраваць самімі сабой з-за недахопу ў гэтых народаў цывілізаванасці, etc.), але з іншага боку, яго оптыка з’яўляецца ўзорам функцыянавання “заходняга мыслення” – эпістэмалагічнай канструкцыі, якая стварае, сцвярджае і узнаўляе адрозненне паміж “Усходам” і “Захадам”.
У Хусце, які стаў сталіцай Карпацкай Украіны, брытанскі журналіст і яго спадарожнік –малады польскі фатограф Czesław, чыё “невымоўнае для большасці брытанцаў імя” было для зручнасці скарочана да C – доўга не маглі знайсці “Hotel”, “паколькі ўсе надпісы былі зроблена кірыліцай”, і падарожнікі “не змаглі нават прачытаць гэтае міжнароднае слова”, але потым усё ж знайшлі яго і не без цяжкасцяў засяліліся. І з усімі гэтымі гісторыямі – невымоўным польскім імем і кірылічнымі шыльдамі – на розум тут адразу ж прыходзіць Дэрыда са сваёй граматалогіяй, які пісаў аб праблеме прызнання не-еўрапейскіх/не-заходніх сістэм пісьма, якія пад гэтым еўрапейскім/заходнім позіркам прымаюць выгляд нейкіх незразумелых варварскіх значкоў і сімвалаў, а іх носьбітам адмаўляецца ў праве гаварыць ад свайго імя, зараз ён (гэты носьбіт) становіцца прадметам вывучэння для заходняй навукі.
Так ці інакш, у самім гатэлі вандроўцаў таксама пераследуюць усялякія непрыемнасці, так ненадзейна прымацаваны ў туалетным пакоі ўнітаз становіцца прычынай пахмурнага твару C і яго мокрай піжамы. З тых часоў Уінч і C, карыстаючыся гэтай прыладай, былі змушаныя быць заўсёды напагатове, аж датуль, пакуль праз пару тыдняў у гатэль не засяліўся нямецкі консул. Мемарандум з патрабаваннем вырашыць туалетную праблему з’явіўся на стале сакратара Аўгусціна Валошына – прэм’ер-міністра Карпацкай Украіны – на наступную ж раніцу пасля прыезду нямецкага консула ў Хуст.
Трэба сказаць, што Уінч даволі трывала пераносіць увесь цяжар свайго закарпацкага жыцця, няхай гэта сяляне, якія смярдзяць (і якія, аднак, не пазбаўленыя свайго этнаграфічнага шарму ў гэтых сваіх размаляваных народных строях), ці адсутнасць звычайнага сняданку, так у адным месцы яму прыносяць толькі кубачак кавы і дзве тонкіх булачкі (“no butter or jam”!), карацей, не сняданак для true Brit, а суцэльны suffering.
Але разам з тым усе гэтыя пакуты паказваюць, як сканструявана “заходняе мысленне”, якое не стамляецца праводзіць мяжу паміж цывілізацыяй і варварствам, прагрэсам і адсталасцю, гігіенай і антысанітарыяй і г.д.
Паказальна, з якім жахам Уінч апісвае стан спраў у бальніцы мястэчка Сеўлюш. (Дарэчы сказаць, мястэчка Сеўлюш – радзіма Белы Бартака, якое з прыходам савецкай улады ў Закарпацце будзе перайменавана ў 1946 годзе ў Вынаградзіў, але Бартак пра гэта не даведаецца, паколькі годам раней памрэ ў Нью-Ёрку, куды ён – дзеяч Венгерскай савецкай рэспублікі і перакананы антыфашыст – перабраўся ў 1940 годзе, уцякаючы ад вайны ў Еўропе. Карацей, чарговая цэнтральнаеўрапейская гісторыя, з добраахвотна-прымусовым перамяшчэннем людзей і цэлых тэрыторый.)
Апісваючы бальніцу, куды на тры тыдні загрымеў C, Уінч, у прыватнасці, звяртае ўвагу на сцены яе туалетных пакояў, якія маюць карычневы колер, паколькі большасць мясцовых не карыстаюцца туалетнай паперай, выкарыстоўваючы замест яе ўласныя пальцы, якія потым выціраюць аб сцяны. Вытрыманы ў стылістыцы understatement пасаж (у якім, тым не менш, праглядаюць ноткі жаху) “take the lavatories for instance; they all had brown walls, the majority of the local inhabitants who frequented the hospital preferring their fingers to paper and a subsequent rub on the wall to a wash” становіцца свайго роду прысудам для ўсёй тутэйшай цывілізацыі, у якую калі і выбірацца, то толькі ў лепшых традыцыях брытанскіх каланізатараў, гэта значыць узброіўшыся паходнай гумовай ваннай.
Уся гэтая гісторыя ўспамінаецца цяпер – на фоне надыходзячага 1-га снежня Дня Нацыянальнага аб’яднання Румыніі (Ziua Marii Uniri) – штогадовага святкавання гадавіны аб’яднання краіны ў 1918 годзе, калі Трансільванія, Букавіна і Бесарабія сталі часткай румынскай дзяржавы, тым самым зрабіўшы мару аб “Вялікай Румыніі” (România Mare) рэальнасцю. Улічваючы, што ў 2018 годзе адзначаецца 100-годдзе гэтай падзеі, то шуміха вакол яе пачалася даволі рана – румынскія палітыкі, публіцысты, публічныя інтэлектуалы, ды і іншая ахвотная да падобнай шуміхі публіка, кінуліся падводзіць сімвалічныя вынікі сваёй 100-гадовай гісторыі, спрабуючы заадно выцягнуць з яе нейкія ўрокі для румынскай сучаснасці.
Вось і адна з калумністак, пачынаючы свой тэкст з крытыкі ўра-патрыятычнага запалу ў румынскім грамадстве, прапануе сумленна паглядзець на румынскую рэчаіснасць: больш за чвэрць насельніцтва Румыніі (27, 7%), а гэта 5,4 млн. чалавек, не мае туалета ў доме, што з’яўляецца самым высокім паказчыкам у ЕС. Даныя Еўрастата датычна гэтага пытання паказваюць, што следам за румынамі ідуць балгары (15, 3%), літоўцы (10,6%), латышы (9,9%) і эстонцы (5,3%), тады як для краін Заходняй Еўропы паказчык колькасці прыбіральняў у двары знаходзіцца ў межах нуля. Выкарыстоўваючы гэтыя дадзеныя, чарговы хантынгтон, мабыць, мог бы стварыць арыгінальную канцэпцыю таго, дзе насамрэч праходзяць межы паміж культурамі, але гэта, хутчэй, занятак для “заходняга мыслення”, таму вернемся да тэксту румынскай калумністкі. Яна піша, што, будучы ў ЕС лідэрам па колькасці прыбіральняў у двары на душу насельніцтва, Румынія ў той жа час знаходзіцца на вяршыні спісу краін Еўрасаюза па ўзроўню непісьменнасці, недахопу колькасці ўрачоў і бальніц на душу насельніцтва і па слабой развітасці шашэйных шляхоў зносін. Пра які нацыянальны гонар можа ісці гаворка, калі ў краіне такое. “Make Romania Great Again” становіцца ў прамую залежнасць ад вырашэння праблемы з прыбіральнямі.
І тут у справу зноў уступае Дэрыда са сваім праектам дэканструкцыі. Уважліва ўзіраючыся ў гэты тэкст, яго лагічныя і рытарычныя часткі, а таксама напружанне паміж імі, можна выявіць тое, што ў ім красамоўна адсутнічае, ці наадварот, як раз прысутнічае ў сілу сваёй адчувальнай нябачнасці. Гаворка ідзе пра “сорам” перад Захадам, які, зрабіўшы Румынію сваёй часткай, не стамляецца яе падначваць, маўляў, давай, адпавядай свайму статусу, што прыводзіць толькі да стану фрустрацыі, выкліканай няздольнасцю трымаць гэтую планку.
Ігар Бабкоў у адной з главак свайго рамана “Адам Клакоцкі і ягоныя цені” (2001) – штучцы вытанчанай і эстэцкай, калі не сказаць снобскай (якая да таго ж мае славу першага беларускага постмадэрнісцкага рамана) – па-майстэрску топчацца на руінах заходняй метафізікі, заадно спрабуючы , хаця б на старонках літаратурнага твора, самым рашучым чынам адказаць на пытанне Гаятры Співак “ці можа прыгнечаны гаварыць?”
Глаўка гэтая, якая носіць назву “Апалёгiя Сакрата”, апавядае пра прыгоды С. (ні даць ні ўзяць, такая сабе беларуская рэінкарнацыя польскага фатографа C), выкладчыка філасофіі нейкага гомельскага інстытута, чыя акадэмічная кар’ера ідзе пад адхон пасля нефармальнай сустрэчы ў рэктараце з заходнеднемецкімі выкладчыкамі.
Расчуленыя цёплым прыёмам “весі” “гаварылі доўга і пераканана. Кожная другая прамова пачыналася прабачэньнямі за ваеннае мінулае, а сканчалася прыгадкай пра брудныя прыбіральні ўнівэрсытэту, з расчысткі якіх і трэба пачаць унівэрсытэцкую рэформу. Апошні прамоўца нават выказаў перакананьне, што на гэта, пэўна, можна будзе знайсьці грошы ў эўрапейскай супольнасьці. Пасьля гэтага далі слова С. як адзінаму, хто добра гаварыў па-нямецку”.
Прамова С., сфармуляваная ім на «дасканалай нямецкай», зводзілася да таго, што лепш быць бруднай жывой чарапахай, чым чыстым і мёртвым унітазам: “Мы знаходзім сябе ў чыстай прыбіральні сьвету. Знакі (інфармацыя) няспынна змываюцца, але прадукцыйнасьць такая высокая, што на іх мейсца адразу ж паступаюць новыя”. Далей С. прапанаваў арыгінальную тэорыю свету як унітаза, у якім Бог (ці Багі) выступае ў ролі яго дасканалага сантэхніка. Правільна зразумеўшы, хто ёсць хто ў гэтай тэорыі, немцы ўсталі з-за стала і пачалі развітвацца. Што датычыць С., то яму – пасля таго, як рэктару пераклалі змест ягонай прамовы – было прапанавана напісаць заяву “па ўласным жаданні”. Яго ўласная гісторыя скончылася тым, што ён спачатку вярнуўся ў вёску, з якой быў родам, дзе пасвіў кароў, лічачы, што лепш размаўляць з імі, чым з людзьмі, а потым наклаў на сябе рукі, тым самым выпіўшы сваю чару з цыкутай.
Памятаючы аб бясконцым распаўзанні і рассейванні значэнняў, можна сказаць, што гэтая расказаная спадаром Ігарам гісторыя можа быць прачытаная як гісторыя няўдалага антыкаланіяльнага паўстання. Пасля 1989 года на хвалі эйфарыі на нейкі час падалося, што наперадзе толькі светлая будучыня – трыумф рынку і ліберальнай дэмакратыі, “рэфлексіўная мадэрнізацыя” (Ульрых Бек), груба кажучы, перамога ўсяго добрага над усім дрэнным – і “ўсходнееўрапейцам” трэба толькі прыкласці шэраг намаганняў, каб вярнуцца на Захад, які падрыхтаваў для гэтых “усходнееўрапейскіх” спецыяльны сцэнарый па навучэнні быць “нармальным”. Аўстрыйска-харвацкі філосаф Барыс Будэн у эсэ з характэрнай назвай “Дзеці посткамунізму” пісаў у свой час пра парадокс, які характарызуе мову посткамунізму – людзі, якія даказалі сваю палітычную сталасць у палітычных рэвалюцыях 1989/1990 гадоў, за адну ноч былі зведзены да статусу неразумных дзяцей, якія павінны спачатку навучыцца “правільна” распараджацца сваёй свабодай, у тым ліку “хадзіць на гаршчок” і сачыць за яго чысцінёй. І ў гэтай логіцы С. – як і належыць сапраўднаму Сакрату – быў проста асуджаны на паражэнне.
А чыстая прыбіральня як узор еўрапейскай “мадэрніці”, якім бы смешным гэта не магло здацца, у чарговы раз становіцца маркерам цывілізаванасці, які размячае мяжу паміж дзікім адсталым Усходам і рафінаваным культурным Захадам.
Не так даўно ў інтэрнаце аднаго славацкага ўніверсітэта, у якім пражывае ў той жа час даволі шмат замежнікаў, на дзверы адной з туалетных кабінак мне трапілася на вочы напісаная на славацкай (а значыць – і звернутая першапачаткова да саміх славакаў) рыфмаваная інструкцыя-пажаданне аб правільным карыстанні прыбіральняй, якая заканчвалася наступнымі радкамі: “Veď kultúru národa, // poznáš podľa záchoda” (“бо культуру народа // пазнаеш па прыбіральні”).
Іронія тут не столькі ў тым, што туалет зноў аказваецца эпістэмалагічным рэсурсам для бясконцых разваг на тэму цывілізаванасці і варварства, колькі ў магчымай гульні сэнсаў, якая прадастаўляецца славацкай мовай, у якой záchod (прыбіральня) аказваецца сугучны з západ (Захад).
