Ігар Бабкоў. Філасофія духа Фларыяна Бохвіца

У 1838 годзе у Вільні, у друкарні С. Блюмовіча вышла з друку дзіўная кніга. Коштам аўтара, але без яго прозвішча. Назва Obraz myśli. na pamiątkę egzystencyi mojej, żonie i dzieciom мала што прасвятляла. Сама кніга ў большай ступені нагадвала тэалагічны трактат, справаздачу з падарожжа ў “краіну духа”, чым прыемную і забаўляльную сямейную чытанку. Адсутнасць імя аўтара на першай частцы была прынцыповай устаноўкай. Выданне сапраўды адрасавала сябе блізкаму колу сяброў і родных. Блізкія ведалі, а на далёкіх аўтар не асабліва спадзяваўся. Але праз год, у 1839, выходзіць другая частка (Obraz myśli: na pamiątkę exystencyi mojej, żonie i dzieciom. Cz. II.), і на ёй аўтар ужо пазначаны. Што важна, другая частка выходзіць “друкам і коштам” Ёзэфа Завадскага. Гэта магло значыць толькі адно – наклад першай часткі разыйшоўся і разыйшоўся паспяхова.

Аўтарам быў Фларыян Бохвіц (1799 – 1856), аднагодак Міцкевіча, уладальнік маёнтка непадалёку Ляхавіч. Яго біяграфія досыць сціплая, асабліва ў параўнанні з эфектнымі і трагічнымі лёсамі яго пакалення. Нарадзіўся ў Міры. Вучыўся ў дамініканаў у Нясвіжы. Потым Віленскі і Кіеўскі універсітэты, дзе ён вывучае права. Пасьля вучобы працуе адвакатам у Наваградку. У 1838 набывае маёнтак Вашкоўцы (Waszkowcy), і жыве там да канца жыцця, пішучы кнігі, збіраючы біліятэку, спрабуючы пераўтварыць вясковую сядзібу ў месца і апірышча духа. Пры гэтым не забывае весьці ўзорную гаспадарку.

Амаль да сарака год Бохвіц жыве ў ценю эпохі, нябачны і невядомы сучаснікам. Obraz myśli ўсё мяняе. Кніга была заўважана, на яе выйшлі рэцэнзіі – надзвычай добразычлівыя, і літаральна праз год, у 1839 годзе Генрык Жавускі ў адзінаццатым раздзеле сваіх Mieszaniny obyczajowe, распачынаючы дыскусію пра “нацыянальную філасофію” менавіта Бохвіца прыводзіць у якасці прыкладу найноўшых тэндэнцый. Далей кнігі выходзяць адна за адной і цешацца папулярнасцю. У 1841 годзе ў друкарні Глюксберга з’яўляецца Obraz myśli mojej o cielach istnienia człowieka, у якім Бохвіц спрабуе аспрэчыць некаторыя тэзы ягоных рэцэнзентаў, і разгортвае гэтае аспрэчванне у поўнафарматны трактат аб мэтах і задачах філасофіі ў постгегелеўскую эпоху. Праз год, натхнёны поспехам першых кнігаў, Бохвіц вырашае перавыдаць Obraz myśli, у пераробленым і адрэдагаваным выглядзе, змяняючы назву на Zasady myśli i uczuć moich (Вільня 1842 год). І нарэшце ў 1847 годзе, зноў у Глюксберга, выходзіць апошняя кніга Бохвіца Pomysły o wychowaniu człowieka.

Такім чынам цягам амаль дзесяці год (ад канца трыццатых да канца саракавых) Бохвіц трымае публічную ўвагу, выступаючы ў якасці мысляра, філосафа, візіянера, а яго інтэлектуальная пазіцыя разглядаецца сучаснікамі як амаль узорная. Што цікава, у часы радыкальнай палемікі ён аднолькава прыймальны з аднаго і другога боку, свой і для кансерватараў, і для памяркоўных лібералаў, і нават для радыкальнай моладзі, якая не наважваецца крытыкаваць і ставіць пад пытанне ідэі і развагі гаспадара з Вашкоўцаў. Сам пры гэтым зусім не спрабуе граць ролю валадара думак, адмаўляючыся ўступаць у спрэчкі, прымаць той альбо іншы бок.

Здавалася, месца ў інтэлектуальным каноне яму гарантавана. Але ў другой палове XIX стагоддзя яго забываюць. Пры тым, што ўсе ягоныя сучаснікі і аднагодкі не проста “застаюцца”, а становяцца важнымі персанажамі культурнай традыцыі. Жавускі з пецярбурскім гуртком і кансерватыўнымі рэканструкцыямі. Нарбут з новым адкрыццём Літвы. Чачот з Баршчэўскім, не гаворачы ўжо пра Міцкевіча і Тавянскага. Бохвіц жа застаецца ў мінулым, непрысвоены і незапатрабаваны традыцыяй. (Пры тым, што на персанальным узроўні памяць пра Бохвіца шануецца сярод блізкіх, пасьля яго смерці паўстае маёнтак Фларыянава, названы ў яго гонар, і ўжо напачатку дваццатага стагоддзя ўнук Бохвіца становіцца мецэнатам літаратуры, не менш вядомым за свайго дзеда.)

У гэтай волі да забыцця ёсьць пэўная інтэлектуальная загадка. Безумоўна, адна з прычынаў – зачыстка, інстытуцыйная пустэча пасля 1863 года, калі проста не было дзе, і не было каму памятаць. Другая прычына, больш важная (сутнасная) – радыкальнае несупадзенне з модамі і тэндэнцыямі наступнай эпохі. Якія, як у сваёй рэвалюцыйна-народніцкай, так і ў пазітывіскай версіях былі надзвычай далёкія ад рэлігійна-спірытуалістычных пошукаў і антрапалагічных знаходак гаспадара з Вашкоўцаў. Важныя таксама і асабістыя абставіны. Пэўная дзіўнасць і нечаканасць ягонага з’яўлення. Ён паўстае запознена, апошнім са сваёй генерацыі, і ў той жа час трапна і дарэчна. Нібыта з ніадкуль. І ў гэтае ніадкуль хаваецца, пасьля выканання місіі, пасьля таго, як ягоны час мінае.

У дваццатым стагоддзі ён не патрапляе ў асноўныя агляды і інтэрпрэтацыі. З біяграфічных разглядаў ёсць толькі артыкул у другім томе Польскага бібліяграфічнага слоўніка [Wąsik 1936] і навукова-папулярны нарыс Паўла Пекарскага [Piekarski 2003]. З інтэрпрэтацыямі яшчэ больш складана. Усе яны так альбо інакш зыходзяць з ужо наяўнага разумення Бохвіца як “рэлігійнага”, а значыць і “кансерватыўнага” мысляра, міжволі размяшчаючы яго ў кантэксце кансерватыўнага паварота, Жавускага і Пецярбурскай катэрыі.

Калі ж мы паглыбляемся ў тэксты і ідэі гаспадара з Вашкоўцаў, мы разумеем, што Бохвіц зусім не кансэрватар. Прынамсі не ў тым сэнсе, у якім мы можам лічыць кансэрватарам Жавускага, Грабоўскага альбо Галавінскага. І ўжо зусім далёкі ад Дэ Мэстра з Бэркам. Тое, што вылучае Бохвіца ў кантэксце ягонага часу – зусім не кансерватыўная пазіцыя, не зварот да хрысціянства. І нават не шляхецкая сядзіба як асноўны сацыяльны і культурны кантэкст ягонай думкі. І першае і другое, і трэцяе для яго важные, гэтыя рэчы безумоўна фармуюць ягоную думку і звязваюць яго з эпохай. Але ёсьць яшчэ тое, што адрознівае. Гэтая адрознасць – сама асоба Бохвіца.

Тэрмін, які найбольш блізка падыходзіць да зместу гэтай адрознасці – персаналізм. Персаналізм як інтэлектуальная пазіцыя, асабісты стыль і тып мыслення. І персаналізм як ягоная асноўная тэма.
Тэрмін (як і сама пазіцыя) трэба прызнаць дастаткова хісткі. Персаналізм Бохвіца не з’яўляецца філасофскай дактрынай. Ён не спрабуе будаваць сістэму філасофіі, абапіраючыся на асобу як прынцып і ідэю. Таму мысленне Бохвіца нельга ацэньваць зыходзячы з крытэрыяў “навізны” альбо “распрацаванасці” ягонай дактрыны. Ён наследуе пэўную традыцыю і зыходзіць з асабістага досведу. І якраз гэтае супадзенне асабістага і традыцыйнага і ёсць самым важным.

Да таго ж адразу трэба ўдакладніць, што гаварыць аб Бохвіцы як персаналісце мы можам толькі ў аналітычнай рэтраспектыве. Сам ён не ўжывае гэты тэрмін, і не звяртаецца да аўтараў, што звычайна разглядаюцца пяпярэднікамі персаналізма як у філасофскай так і рэлігійнай яго версій (Ляйбніц, Шлеермахер). Тым не менш, менавіта персаналізм найлепшым чынам апісвае цэльнасьць і нават стылістыку ягонай думкі.

У цэнтры Бохвіцавага мыслення знаходзіцца ідэя асобы. Асоба для Бохвіца – гэта онталагічны фундамант і пачатак, месца, з якога ён думае, і логіка яго думкі. Змест гэтай ідэі адрозніваецца як ад прагрэсісцкага (асветніцкага) разумення чалавека, так і ад кансэрватыўна-рэлігійнага. Гэтая асоба абуджаная. Выведзеная з “натуральнай устаноўкі свядомасці”. Асоба, якая адкрыла ў сабе самой дух і традыцыю, свет і гісторыю, прыроду і чалавецтва. Адкрыла як інтэлектуальны выклік і імператыў дзеяння.

Чалавек, які стаецца праблемай для самога сябе. Тэрыторыяй выклікаў і адказаў. Ён сам вымушаны пражываць сваё жыццё, браць на сябе адказнасць: за кантэкст, навакольны сьвет, матэрыяльнае, і за ўнутраны свет, за думкі і ідэі. Чалавек вымушаны да дзеяння. І патрабуе пэўнага разумення, антрапалагічнай гіпотэзы. На гэтай тэрыторыі, – і пры гэтай задачы – знаходзіць сябе мысленне.

Пры гэтым Бохвіц не спрабуе “нагрузіць” асобу пэўнымі, абстрактна вызначанымі задачамі і характарыстыкамі. Ён гаворыць пра асабісты досвед. Гэты досвед з’яўляецца метафізічным. І ў той жа час індывідуальным. Усё, пра што ён піша, перажыта і прадумана асабіста і менавіта гэты аспект забяспечвае асабліва інтымную, прыватную інтанацыю самым агульным, метафізічным ідэям.

Чалавек выходзіць за межы наяўнага быцця, непазбежна і неўнікнёна. І непазбежна мусіць туда вярнуцца. Але ўжо не як ягоная частка, не як чалавек эмпірычны, але як дух. Які мае правы і абавязкі, як ў дачыненні самога сябе, так і ў дачыненні знешнягя, матэрыяльнага света. І ў гэтым сэнсе рэлігійнае мысленне Бохвіца непазбежна аказваецца і антрапалогіяй, і этыкай, і маральнай філасофіяй. Але не ў абстрактным сэнсе сканструяванай, лагічна выведзенай сістэмы.

Сімфонія духа

Асноўныя ідэі Бохвіца з’яўляюцца ў першых двух кнігах (Obraz myśli. na pamiątkę egzystencyi mojej, żonie i dzieciom). Obraz myśli лепей было б перакласці “Ідэі і думкі”, чым “вобраз думкі” ці нават “спосаб мыслення”. Але, нягледзячы на тое, што кнігі ясна структураваныя, насычаныя ідэямі, не так проста вызначыцца з логікай Бохвіцавай думкі. Кнігі больш нагадваюць калекцыю ілюмінацый, прасвятленняў. Эпіфаніі – думка прыходзіць раптоўна і змяняе нашую істоту, таго хто думае. Бохвіц відавочна захоплены самім мысленнем …

Першая кніга складаецца з прадмовы і шасці частак, кожнай папярэднічае эпіграф са Святога пісьма. Сканчаецца “падсумаваннем”, таксама з шасці пунктаў. Прадмова адкрываецца малітвай, зваротам да Бога. Але гэта асаблівая малітва, якую не знойдзеш у традыцыйных малітоўніках. Аўтар просіць багаславіць ягоную думку, накіраваць яе і натхніць. Потым, у перавыданні першай часткі ў 1842 годзе Бохвіц прыбярэ гэтую малітву з тэкста “у схаванасць сваёй душы”. Прыводзячы заўвагу пазнаньскага рэцэнзента, пра тое што “нямецкі чытач скрывіўся б, калі не пасьмяяўся, калі б яму аўтар філасофскую кнігу распачаў з малітвы”, а таксама спасылаючыся на іншых, якія з самых узнёслых пачуццяў, скіраваных да Бога, здольныя “чыніць жарты і ўпраўляць камедыю”.

Тым ня менш першы крок Бохвіцава мыслення звязаны не з Богам і не з таямніцай чалавечай душы, а са светам (сусветам). Чалавек знаходзіць сябе у свеце, і гэта з’яўляецца падставовым фактам і адпраўным пунктам нашага падарожжа. Гэты свет (сусвет) створаны, і з’яўляецца ў гэтым сэнсе не толькі фізічнай дадзенасцю, але і знакам, “гіерогліфам Бога”, як зазначае Бохвіц. Пры гэтым Бог ёсьць менавіта ягоным аўтарам, а не складовай часткай.

Чалавек як істота, датычная і першага і другога. Матэрыяльнага і духоўнага. Чалавек ёсьць частка матэрыяльнага, – нараджаючыся, знаходзячы сябе ў свеце, і патрабуючы матэрыі дзеля выжывання. Чалавек ёсьць духам, што абуджаецца сярод матэрыяльнага ад сутыкнення з больш істотным. Асноўным фактам і фактарам, што дазваляе чалавеку трымаць сваю духоўную прыроду, ёсьць вера. Крыніцы веры мы знаходзім як унутры, так і навонкі. [Bochwic1838, s. 2 – 18]

Другі крок думкі разгортвае і паглыбляе першую тэзу. Ці сапраўды свет належыць чалавеку? Якія ўрокі мусім выносіць з даследавання і апанавання механічных (матэрыяльных) законаў? Ці змог бы чалавек даць сабе рады адзін, без створанага дзеля ягонай бяспекі і выжывання матэрыяльнага асяродка? Якое месца займае чалавек у атачэнні бытнага? Гэтыя пытанні непазбежна паўстаюць у чалавечым грамадзтве і ў асобнага чалавека. Адказы на іх паводле Бохвіца, відавочныя, і ў той жа час схаваныя, захінёныя штодзённым клопатам матэрыяльных умоваў.

Чалавек ёсьць мэтай і галоўнай ідэяй бачнага света. Мэтай і вянцом стварэння. Яго прызначэнне – шчасце. Сутнасць чалавечага грамадства – самаўдасканаленне духа. Усе ідэі знаходзяцца ўнутры чалавека. Рух матэрыяльны і рух думкі. Час як чалавечая рэальнасць, праект думкі. Сэнс чалавечага жыцця – галоўнае пытанне, што паўстае цягам індывідуальнага існавання чалавека ў гэтым свеце.

Чалавек працуе. Ягоная праца разлягаецца ў двух сфэрах: матэрыяльнай і разумовай. Сусвет, матэрыя дадзена чалавеку як выклік і поле дзеяння, як матэрыял для будавання: унутранага і знешняга. У гэтым сэнсе вайна, змаганне са знешнімі фактарамі выступаюць як непазбежнасьць чалавечага лёсу. А вывучэнне і разуменне матэрыяльнага света як акт “вызвалення” чалавека. Чалавек, апаноўваючы матэрыю, на зямлі паўтарае акт божага тварэння. [Bochwic1838, s. 19 –36] Несмяротнасьць выступае пры гэтым як па-за індывідуальная мэта, як задача для ўсяго чалавецтва.

Трэці крок Бохвіца – крок ўнутр. У таямніцу чалавечай душы. І два падставовыя факты (і адначасова загадкі) якія мы сустракаем ва ўнутраным падарожжы: свабода волі і чалавечае сумленне, здольнасьць адрозніваць і выбіраць між дабром і злом. Свабода волі ёсць важнай часткай чалавечага наканавання. Памылкі і адхіленні, самастойны шлях да ідэі Бога – фундамент чалавечае будучыні. Чалавечае цела як матэрыя пасьля смерці зліваецца з агульным матэрыяльным сусветам. Але чалавечая думка, чалавечы дух, выяўлены ў слове, застаецца і перадаецца як традыцыя ад пакалення да пакалення. У чалавечым сэрцы, у душы ёсьць інструмент, які дазваляе чалавеку адрозніваць дабро ад зла, і хаця асобны чалавек можа памыляцца, пачуцці і жарсці могуць зводзіць яго з стрыжнявой дарогі, грамадзтва як цэлае вяртае асобных індывідаў у поле маральных учынкаў. [Bochwic1838, s. 37 – 54]

Чацьверты крок Бохвіца мы маглі б назваць драматызацыяй антрапалагічнай сцэны. Чалавек мае ў сваёй натуры два пачаткі: пачатак матэрыяльны, якім ён злучаны са светам прыроды, з раслінамі і жывёламі, і пачатак духоўны, якім чалавек датычны Бога творцы. Такім чынам у самой прыродзе чалавека адбываецца сустрэча Творцы і Ім створанага света.
Чалавечая прырода разарваная між жыццём і смерцю.

Чалавек звычайна думае пра смерць як пра знішчэнне жывога, уяўляючы яе як пераўтварэнне таго што існавала ў нішто. Але ў сусвеце нічога не знікае, кожны атам, кожная частка матэрыі падлягае няспынным трансфармацыям, пераўтварэнням. Таму смерць жывога палягае не на знішчэнні, а на спыненні руху. Смерць мае сваё каралеўства ў мёртвай матэрыі, жыццё – у нястынным руху дасканалення асобнага духа і ўсяго чалавецтва. Таму кірунак сусвету, зададзены Творцам – рух ад смерці да жыцця, а не наадварот. [Bochwic1838, s. 55 – 77]

Пяты крок. Сюжэтам боскай і чалавечай драмы паводле Бохвіца ёсць прагрэс чалавечага грамадства як частка боскага плану. Так, як немаўля паступова набывае чалавечае аблічча, так і грамадства пераходзіць ад стану дзікасці да ўсё больш і больш дасканалага парадку. Пералом ад дзікасці да прагрэса і даскналення чалавека звязаны з аб’яўленнем веры: без веры чалавечая душа была б назаўжды пакінутая смерці і меланхоліі. Без веры чалавек быў бы ўсяго толькі зверам, раздзёртым між магчымасцямі і жарсцямі.

Чалавек як стварэнне, што знаходзіць сябе пасярэдзіне двух светаў: матэрыяльнага і духовага. Ягоная задача ў зямным жыцці: усё большае і большае насычэнне духам веры і мудрасці: адухаўленне матэрыі. Духі, адбыўшы сваё зямное існаванне, удасканаліўшы сябе ў межах арганічнай матэрыі, пераходзяць на іншую стадыю бытавання, ужо нематэрыяльную. На гэтай стадыі яны чэрпаюць сваю мудрасць неасрэдна ад боскай крыніцы. Матэрыяльны свет створаны з атамаў. Асобны дух асобнага чалавека ёсьць такім атамам духоўнага света, рэчаіснасці духа. [Bochwic1838, s. 78 – 92]

І нарэшце шостае: матэрыя, дух і індывідуальная несмяротнасць. Чалавек не сканчаецца са смерцю матэрыі, але нараджаецца і працягвае сябе ў духу. Гэты факт не мусіць пацьверджвацца метафізічнымі развагамі і сістэмамі, але прадумвацца ў кантэксце жывога і непасрэднага досведу. Матэрыя ў чалавечым арганізме змяняецца штодня і штохвілінна, але крыніца жыцця застаеццца тая самая.

Матэрыя паўсюль і заўсёды тая самая, яна не памірае і не знікае, але няспынна пераўтвараецца, складаючы новыя і новыя камбінацыі матэрыяльных элементаў. Крыніца жыцця, непадуладная хімічным працэсам рэкамбінацыі, таксама заўсёды застаецца той самай. Гэтая крыніца жыцця мае духоўную натуру і з’яўляецца неўміручай індывідуальнай духоўнай сутнасцю.

Бохвіц прымае як аксіому, што кожны чалавек мае асобную сутнасць, асобнае жыццё, дух, памяць і сумленне. І гэтая асобнасьць грунтуецца на вольнасці і не можа быць падпарадкавана іншаму чалавеку без страты сваёй сутнасці.

Чалавек нараджаецца і набывае сваю форму ў грамадстве. Менавіта грамадству ён вінен як сваю асобнасьць, так і сваю свабоду. Чалавек у асобнасці сваёй ёсьць адзінкаю, народ – цэлым; чалавек – лічбаю, народ –сумай. Народ набывае дасканаласць пра адзінкавыя ўдасканаленні кожнага чалавека. Кожны чалавек мае сваю місію, якую выконвае сваім жыццём. Паміж усім чалавецтвам, прамінулымі пакаленнямі і чалавекам што жыве цяпер, існуюць тысячы нябачных таямнічых сувязяў. Кожны чалавек ёсьць прычынай, вынікам і часткай міжлюдскіх стасункаў узаемнага дасканалення. Добрыя альбо злыя ўчынкі асобнага чалавека хаця непасрэдна тычацца толькі яго самога, апасродкавана спрычыняюцца да жыцця і дасканалення ўсяго грамадства.

Пасля смерці цела індывідуальны чалавечы дух не стаецца адразу дасканалым, але патрапляе ў поле думак, пачуццяў і ідэяў, набытых і вырабленых падчас жыцця ў матэрыі. У гэтым сэнсе духовае дасканаленне працягваецца і ў іншым свеце. [Bochwic1838, s. 93 – 111]

(…)

Другая частка (Obraz myśli : na pamiątkę exystencyi mojej, żonie i dzieciom. Cz. II) была надрукавана ў 1839 годзе ў Вільні. На ёй ужо пазначаны аўтар, а выдаўцам выступае Езэф Завадскі. Як і першая, другая кніга складаецца з прадмовы і шасці частак. У прадмове Фларыян Бохвіц адзначае надзвычай пазітыўныя рэакцыі сяброў і знаёмых, якія заахвоцілі яго да працягу. У асноўнай частцы Бохвіц працягвае развагі і патрапляе па-за традыцыйную тэрыторыю спірытуалізма, у прастору, якую мы можам абазначыць як маральную (а ў пэўных аспектах і сацыяльна-палітычную) рэфлексію.

Першы раздзел/тэзіс Бохвіца: чалавек створаны да працы. У той жа час у трактоўцы гэтага палажэння Бохвіц выходзіць як за традыцыйна-хрысціанскую версію (праца як вынік граха, наканаванне і выбаўленне чалавецтва), так і за найноўша-матэрыялістычную (праца як забеспячэнне жыццёвых патрэбаў). Не палемізуючы і не аспрэчваючы ані першае, ані другое, Бохвіц звяртае ўвагу на онталагічныя аспекты: праца як форма сувязі чалавека і матэрыяльнага света, як спосаб існавання жывога духа ў “мёртвай” рэчаіснасці. Пры гэтым дух ёсьць формай сінтэзу, а чалавек вяршыняй і кульмінацыяй матэрыяльнага света. У якасці “жыцця арганічнага” чалавек ёсьць хутчэй раслінай. У якасці рухомай і адчувальнай істоты ёсьць жывёлай. Але як істота думкі, розуму і сумлення ёсьць духам. Менавіта ў якасьці стварэння, што лучыць у сабе дзьве прыроды – матэрыяльную і духовую, чалавек можа лічыцца істотай маральнай. Якая мае ўнутраныя здольнасці і знешнія сродкі самаўдасканалення ў “школе гэтага свету”. [Bochwic1838, s. 1 – 22]

Другі раздзел мае назоў Пра шанаванне чужой уласнасці. У той жа час асноўнай тэмай Бохвіца выступае не ўласнасць, як юрыдычная катэгорыя і гаспадарчая рэальнасць, а сам факт сацыяльнай гіерархіі і сацыяльных падзелаў у грамадстве. Паводле Бохвіца, сацыяльныя падзелы і гіерархіі неабходная перадумова прагрэса чалавечага грамадства. Чалавек – перадусім грамадская істота. Сам па сабе, без падтрымкі супольнасці, без падзелу працы ён не ў стане забяспечыць свае першасныя жыццёвыя патрэбы. Чалавечае грамадства і ягоная ўнутраная арганізацыя – гэткі ж натуральны спосаб існавання чалавека, як і фізічнае цела. Падзел грамадства і ягоная ўнутраная іерархія з’яўляюцца інструментам, а не самамэтай. Тыя, хто адкідаюць падзел і гіерархію ў імя зайздрасці альбо неадэкватна разуметай справядлівасці, маюць у выніку, паводле Бохвіца, анархію і бязладдзе, а таксама ўзаемную непавагу станаў. [Bochwic1838, s. 23 – 45]

У трэцім раздзеле Бохвіц пераходзіць да ўласна маральнай філасофіі. Асноўная тэза, якую абараняе Бохвіц: “вядомыя ўчынкі чалавека ёсьць шкалой для ацэнкі ягонай годнасці”.
Чалавек сам мусіць браць на сябе адказнасць як на кірунак і мэту свайго жыцця, так і за навакольны свет, які яго атачае, і які выступае як мейсца прыкладання яго чыннасці. Пры гэтым чалавек мае свет і як прыклад боскай волі і боскага стварэння і як прастору дасканалення і паляпшэння. Голас божы ў чалавеку гаворыць яму, што матэрыя, якая яго атачае, і з якой ён складзены, імкнецца да матэрыі. Але дух, як цэнтар і сэрцавіна чалавечай істоты, прагне несмяротнасці. Чалавек, у гэтым сэнсе, знаходзіцца на раздарожжы, і кожную хвіліну, і цягам усяго жыцця. У зараастрызме гэтае раздарожжа сымбалізуецца светлым і цёмным богам, у хрысціанстве – анёлам-ахоўнікам і шатанам. Чалавек сам выбірае сваю дарогу і адказвае за свой выбар.

Але. У адрозненне ад звераў, у якіх іх прырода, натуральныя памкненні матэрыі маюць межы і абмежаванні, чалавек, калі паддаецца звярыным інстынктам, звяртаецца да матэрыяльнага, – адчыняе сабе шлях да прадоння. У адрозненне ад чыста прыроднага света, чалавечыя межы і абмежаванні звязаныя не з інстынктамі і натуральнымі фактарамі, а з сілай духа, волі і чалавечага сумлення, якія складаюць маральныя межы, і рэалізуюцца як індывідуальна, так і супольна, як нормы чалавечага грамадства. [Bochwic1838, s. 46 – 67]

У чацвертым раздзеле Бохвіц піша аб “павазе да дзяржаўных законаў краіны, у якой чалавек сябе знаходзіць”. У той жа час, як і ў раздзеле пра ўласнасць, “павага да законаў” абарочваецца ў Бохвіца своеасаблівай герменэўтыкай гістарычнага, акрэсліваннем тонкіх сувязяў мінулага і цяпершчыны. Па сутнасці гэты раздзел мог бы быць названым аб павазе да гісторыі і неабходнасці традыцыі.
Гісторыя, паводле Бохвіца, ёсьць вобразам прамінулай прысутнасці папярэдніх пакаленняў і жыве ў памяці і традыцыях. Але таксама ёсьць вобразам вечнасці, што адбіваецца ў часовым. Большасць тут і цяпер жывучых не маюць патрэбы ведаць, што было перад іх нараджэннем, і што будзе пасля іх смерці, для непасрэдных матэрыяльных задач іх выжывання. Толькі духовае пакліканне і маральнае дасканаленне патрабуюць такой сувязі. Таму гісторыя перадусім патрэбная як люстэрка вечнасці, у якое глядзяцца народы.

Так, як асобы ў сваёй індывідуальнай непаўторнасці ствараюць духовую тканку гэтага свету, так і народы, у адрознасці свайго месца пражывання, гісторыі, тэмпераменту і душы твораць неабходную разнастайнасць чалавечай супольнасці. Гэтая разнастайнасць ёсьць крыніцай руху, асновай сеткі здарэнняў, і ўзаемнага навучання народаў. [Bochwic1838, s. 68 – 91]

Пяты раздзел мае назву Аб небяспеках, што чакаюць містычнае ўяўленне. Сама прысутнасць такога раздзела ў трактаце па маральнай філасофіі можа выклікаць пэўныя пытанні. У той жа час у логіцы самога Бохвіца гэтая тэма выглядае невыпадковай. Ягоная задача – акрэсліць у чалавечым мысленні (і практыцы) пэўныя межы, якія аддзяляюць прастору чалавечага грамадтва і чалавечай думкі як прастору маральную, ад тэалагічных і містычных спекуляцый, што да Творцы і паходжання гэтага свету.

Каб правесьці гэтую мяжу, Бохвіц разважае наступным чынам. Мы бачым, што сярод вялікай колькасці жывых стварэнняў менавіта чалавек выступае як цуд і вяршыня, маючы ў сваёй душы такія важныя ідэі, як ідэя Бога-творцы, несмяротнасці душы, справедлівасці і маралі. Для спазнання гэтых ідэяў ў чалавека ёсьць здольнасці душы і розуму, і менавіта яны стрымліваюць чалавека ад надужывання сілы ў дачыненні да рэшты жывога. Але, спрабуючы сабе ўявіць і вытлумаць найвышэйшыя рэчы, Бога-творцу, розум у сваім падарожжы патрапляе, паводле Бохвіца, на небяспеку містыцызму, калі ўяўленне вабіць нас у краіну фантастычных фантазій.

Ніхто не ў стане ясна патлумачыць, разважае Бохвіц, чым насамрэч ёсьць нашая думка і якім чынам мысленне ў нас адбываецца, якім спосабам думка пераносіць нас у чужыя краіны, за межы нашага часу і прасторы, у вечнасць. Адным словам ніхто не ў стане уявіць сабе вобраз духа, які нас ажыўляе, хаця кожны думае, жыве і дзейнічае. Некаторыя праз гэта нават пачынаюць сумнявацца, ці сапраўды яны ёсьць: жывуць, думаюць, дзейнічаюць, ці гэта толькі працяглы сон. Гэта адбываецца таму, што жыццё чалавека гэта перадусім жыццё духа, і яно нябачнае нашым пачуццям, хаця і бачныя яго матэрыяльныя наступствы.

Дух і сутнасць думкі не могуць выць выяўлены ў вобразе ясным і датыкальным, няма ані словаў у чалавечай мове, ані пачуцця ў чалавечай душы для ўспрыняцця і называння гэтага цэлага. Тым больш дзіўным, паводле Бохвіца, выглядае нахабства розуму, калі чалавек пачынае тлумачыць ў словах Бога, анёлаў, таямніду света духаў, тыя рэчы, якія яму недастуныя дзеля яго ж бяспекі.
Чалавеку дадзены матэрыяльны свет, каб шукаць і спазнаваць законы яго функцыянаваня, і шанаваць Аўтара, але дух, несмяротнасць, – гэтыя рэальнасці не дадзены неспасрэдна ў пачуццях. Адзінае тлумачэнне гэтаму можа палягаць на тым, што ідэі вышэйшага плана жыцця маюць адпаведнае вышэйшае паходжанне. [Bochwic1838, s. 92 – 112]

Шосты раздзел кнігі мае назоў Аб стварэнні грамадскіх сувязяў, альбо аб будове маральнага света з узораў і матэрыялаў, ад самага Бога дадзеных чалавеку. У ім Бохвіц пераходзіць да самай важнай, асноўнай часткі сваёй работы: вызначэнню асноўных параметраў і прынцыпаў маральнай філасофіі. І першы з такіх прынцыпаў – прынцып эвалюцыі чалавецтва, развіцця і дасканалення, якое перадусім ёсьць развіццём і дасканаленнем маральнай прыроды.

Каб абгрунтаваць гэты прынцып, Бохвіц прапануе наступную развагу. Навука паказвае нам, піша ён, што свет не быў створаны такім, як ён ёсьць цяпер, ад самага пачатку. Напачатку паўставалі матэрыяльныя асновы зямное кулі, і толькі потым развіваліся і памнажаліся жывыя істоты. Чалавек сярод іх самая дасканалая. Ці значыць гэта, што Бог быў не ў стане стварыць больш дасканага? Зусім не. Гэта значыць што ўжо створаны свет падлягае няспыннаму развіццю і дасканаленню, што Бог заклаў у чалавека памкненне да узвышэння, духовага і матэрыяльнага.

Менавіта сіла творцы ў чалавеку, – духовага і матэрыяльнага, найлепш і найперш сведчыць аб прыстунасці боскай задумы ў свеце і чалавечай душы. Сярод іншым чалавечых абавязкаў знаходзіцца і абавязак няспыннага паляпшэння чалавечых стасункаў і чалавечага грамадства. [Bochwic1838, s. 113 – 132]

Вытлумачэнні і рэканструкцыі

Калі мы спрабуем падсумаваць Бохвіцавы развагі, ухапіць цэлае, мы знаходзім сябе ў дзіўнай сітуацыі. Пры тым, што змяняюцца назвы і тэмы, мысленне Бохвіца застаецца пазнавальным.
З аднаго боку надзвычай свабодны стыль і спосаб выкладання, які яднае ў адну кнігу тэалагічны трактат, філасофскі эсэй і нават антрапалагічнае (антрапасофскае) сведчанне, як сказалі б наступныя эпохі. З іншага – ўсё гэта афарбавана, агорнута асабістай інтанацыяй. Менавіта інтанацыя злучае ў адно ідэі і эмоцыі, асабістыя прызнанні, палемічныя развагі. Пры гэтым Бохвіц ад самага пачатку заяўляе, што гаворка не пра ідэі і думкі, вычытаныя ў чужых кнігах, а пра ягонае ўласнае, асабіста-інтымнае разуменне свету, што абапіраецца на досвед у большай ступені, чым на эрудыцыю. Гэта самае дзіўнае ў ягоным мысленні: яснасць думкі, паслядоўнасць аргументацыі, цэльнасць светагляду, – і ў той жа час адсутнасць якіх-колечы спасылак на аўтарытэты эпохі, як быццам ідэі выйшлі з яго свядомасці адразу і цалкам.

Можна сказаць, што ягоная філасофія выйшла з ягонага мыслення адразу і ўся, як Афіна з галавы Зэўса.

Назваць гэта хрысціанскай філасофіяй? І тут таксама не ўсё так проста.

Безумоўна, зварот да хрысціянства (і рэлігійнага досведу) з’яўляецца важнай асаблівасцю Бохвіцавага мыслення. Але хрысціанства для Бохвіца перадусім асабісты выклік. Таму было б надзвычайным спрашчэннем назваць гэта агулам “рэлігійнай філасофіяй”, і размясціць у ідэалагічнай перспектыве асветніцкага сутыкнення веды і веры. Хутчэй мы можам (і мусім) гаварыць пра логіку самой традыцыі, пра тыя драматычныя пераўтварэньні, што адбываюцца з хрысціянствам у часы ранняй мадэрнасці. З аднаго боку секулярызацыя і высоўванне навукі інтэрызуюць хрысціанскі досвед, адсоўваюць яго з цэнтра сацыяльнай прасторы і само хрысціанства вымушана шукаць сабе сацыяльную функцыю, а гэта значыць у пэўным сэнсе апраўдвацца перад мадэрнасцю.

З іншага сутыкненне з нехрысціанскімі (і шырэй – нееўрапейскімі) традыцыямі прыводзіць да спробаў “узбагаціць” хрысціанскі досвед, выйсці за межы тых традыцыйных формаў, у якіх ён інстытуалізаваўся цягам эўрапейскай гісторыі. Традыцыя падыходзіць да такога месца, у якім досвед знешніх формаў культуры, што абапіраюцца на пэўныя сацыяльныя інстытуцыі, (і ў гэтым сэнсе яны непазбежна калектыўныя) пачынае бачыцца як недастатковы. І замяняецца досведам асабістым, – не проста індывідуальнае прысваенне культурных формаў, але менавіта такая асабістая трансмутацыя, у выніку якой рэлігійны досьвед стаецца ўнутраным і па-над індывідуальным.
Па сутнасці перад намі індывідульны рэлігійны пошук ужо ў новай, постгегелеўскай перспектыве. менавіта асабістае прадумванне, ацэнка эмоцый і ідэяў лучыць Бохвіца з новай эпохай і з такімі яе прадстаўнікамі як Сёрэн Кіркегор і Эмерсан, Уільям Блэйк і Жэрар дэ Нэрваль.

Таму трактоўка гэтага зварота як сімптома “рэакцыйнасці” і “кансерватызма” і канцэптуальна некарэктнае і гістарычна неадэкватнае. Гістарычная неадэкватнасць палягае на тым, што позьні стэрэатып (дваццатага стагоддзя) але і вынік пэўнага ідэйнага (ідэалагічнага) сутыкнення пачатку стагоддзя, у часы позьняга Асветніцтва. Калі супрацьстаянне Вільні (Віленскага універсітэта) і Полацка (Полацкага езуіцкага калегіюма/акадэміі) прачытвалася адназначна як сутыкненне асветнікаў і цемрашалаў, традыцыі і прагрэса, новай веды і старой веры.

Хаця і рэлігічнае і кансерватыўнае без сумневу прысутнічаюць у ягоным мысленні, але ўжо як складнікі асабістага сінтэза.

(…)

Літаратура

Bejła J. Mieszaniny obyczajowe / J. Bejła. – Wilno: Naklad i druk Teofila Glukcberga, 1841. – 295 s.
Bochwic, F. Obraz myśli: na pamiątkę exystencyi mojej, żonie i dzieciom / F. Bochwic. – Wilno : S. Blumowicz, 1838. – Cz. I. – 112 s.
Bochwic, F. Obraz myśli: na pamiątkę exystencyi mojej, żonie i dzieciom / F. Bochwic. – Wilno : J. Zawadzki, 1839. – Cz. II. – VII, [1], 132 s.
Bochwic, F. Obraz myśli mojej o cielach istnienia człowieka / F. Bochwic. – Wilno : T. Glücksberg, 1841. – 164 s.
Bochwic, F. Zasady myśli i uczuć moich / F. Bochwic. – Wilno : T. Glücksberg, 1842. – [4], X, 149 s.
Bochwic, F. Pomysły o wychowaniu człowieka / F. Bochwic. – T. Glücksberg, 1847. – 134 s.
Chmielowski, P. Liberalizm i obskurantyzm na Litwie i Rusi (1815-1823) / P. Chmielowski. – Warszawa: Druk. S. Sikorskiego, 1898. – 163 s.
Jadacki, J. J. O Poglądach Floriana Bochwica/ Rozdział z Dziejów Myśli Polskiej / J. J. Jadacki // Roczniki Filozoficzne, nr 2, 2004. – s. 223-229.
Piekarski, P. Polski Tales. Rzecz o Florianie Bochwicu / P. Piekarski. – Poznan: UAM, 2003. – 163 s.
Puchta, W. Teoria edukacji Floriana Bochwica. Szkic z zakresu historii kultury / W.Puchta. – // Ogrody nauk i sztuk, nr (4), 2014. – str. 23-28
Wąsik, W. Florian Bochwic / W. Wąsik; red. W. Konopczyński // Polski Słownik Biograficzny, T. II. – Kraków: , 1936. – s. 175-176.