Іван Новік. Bennett, Karen & Zimmerman, Dean W. (eds.). Oxford Studies in Metaphysics Volume 12. Oxford University Press. 2020

Гэта агляд, калі не свежага, то, прынамсі, апошняга, дванаццатага нумара часопісу «Oxford Studies in Metaphysics», г. зн. «Оксфардскія даследаванні метафізікі», за 2020 год (новага і сёлятнешняга нумару застаецца чакаць меней месяца).

Тэма, вядома, адмысловая і «на аматара», якім я, зрэшты, усё болей пачуваюся апошні час. Жадаў бы, да таго ж, бачыць сярод беларускамоўных чытачоў адпаведнага пашырэння, калі не захаплення, то, прынамсі, абазнанасці ў апошніх дасягненнях аналітычнай «першай філасофіі». Але маім жаданням абок і ў святле аб’ектыўна малой цікавасці да аналітыкаў, а тым болей да іх метафізічных мітрэнгаў, у асяроддзі «айчынных» філосафаў і гуманітарыяў, зазначу: «справе», г. зн. разбору паасобных артыкулаў з памянёнага часопісу, папярэднічаюць некаторыя мае ўласныя развагі наконт адметнасцяў і самой «англа-амерыканскай» філасофіі, і характэрных для яе метафізічных даследаванняў, напісаныя зусім не ў «аналітычнай» манеры, а таму — цешу сябе спадзевам — у пэўнай ступені цікавыя нават для самых зацятых апанентаў гэтай традыцыі…

«Не драбні свае тэксты, пісаныя на энтузіязме і цікавасці, а не «дзеля працы», там, дзе няма каму спытаць і запатрабаваць іх завяршэння (тэксты для гэтага сайта, адным словам), на асобныя часткі — марна благаў сябе і колькікроць ужо заракаўся, — бо з’явяцца бягучыя, але неадкладныя справы і між першай і меркаванай другой, а тым болей трэцяй часткай міне гэтулькі часу, што любы магчымы працяг згубіць сваю асэнсаванасць і дамэтнасць…». Заракаўся і зноў хібіў. Апошняга разу — з кнігай Тэадора Сайдэра «Інструменты метафізікі». Прачытанне натхніла мяне тады на цыклапічны план: прынамсі тры часткі, дзе ў першай разам з Арыстотэлям я спрабаваў бы разблытацца, чым ёсць метафізіка сама па сябе, у другой — даваў бы ўласнае бачанне адметнасцяў аналітычнай метафізікі, і толькі ў трэцяй дабраўся б да тэксту самога Сайдэра. У выніку на сайце сірацее толькі адзін тэкст, «першая частка» у назве якога, на жаль, пазначае толькі змарнаваныя чытацкія чаканні…

Сваю правіну паспрабую выправіць часткова зараз — бо ж перад намі ізноў цэлы стос яскравых прыкладаў метафізікі пісанай аналітычнымі філосафамі і ўзнавіць колісь мной падуманае наконт спецыфікі іх падыходу да «першай філасофіі» будзе тут зусім не залішнім. А каб пазбегнуць пасткі завялікага тэксту, які ізноў трэба будзе драбніць на часткі, думкі свае паспрабую выкласці максімальна сцісла, пункцірам.

Такім чынам:

1) Найболей дзіўнай і кідкай рысай аналітычнай метафізікі ёсць самое яе існаванне. Дакладней — буйны і нечуваны рост і квітненне ў традыцыі, якая пачыналася як пазітывісцкае адрынанне і скасаванне ўсяго «метафізічнага».

Калі помніце, яшчэ Гэгель у «Навуцэ логікі», г. зн. у старасвецкі 1812 год, наракаў на стан сучаснай яму філасофіі. Маўляў, нагадвае яна храм, усяляк і хораша аздоблены і ўбраны, але пазбаўлены самага галоўнага — «святой святых», якой яму і бачылася метафізіка. Ужо пасля Гэгеля у «бажніцу» еўрапейскай філасофіі не раз урываліся новыя пагромшчыкі і блюзнеры, прагныя знішчыць апошнія рэшткі гэтай «святой святых». Ніцшэ, Маркс, Гайдэгер і Дэрыда, кожны на свой капыл, але з аднолькавай ятрай абрыналіся на метафізіку, абвяшчалі чарговыя, гэтым разам ужо канчатковыя яе паховіны. У выніку, калі аўтар «Навукі логікі» яшчэ магчыма і какетнічаў крыху, абвяшчаючы заняпад метафізікі ў сучаснай яму філасофіі, то шукаць яе ў цяперашніх «кантыненталаў» прадстаўляецца справай і сапраўды марнай. Сёння ў нашым «храме», за ягонай скініяй знойдзем хіба гістарычны стэнд, з рознымі прыкладамі былых метафізікаў, на якія прапануецца падзівіцца жыхару «пост-метафізічнай эпохі».

Але ж варта толькі перакрочыць культурны Ла-Манш і завітаць — працягнем тую ж храмавую метафару Гэгеля — у царкву іншай, «англіканскай» канфесіі і ўбачым цалкам іншую сітуацыю. У аналітычнай філасофіі метафізіка застаецца на сваім пачэсным месцы. Прысвечаныя тут ёй час, высілкі і энергія, нават колькасць змарнавай у яе імя паперы ніяк не стасуюцца з бясконцым шэрагам абвяшчаных «на кантыненце» яе знікненняў, заняпадаў і смерцяў. Назіраючы за тым, як сотні артыкулаў пішуцца аналітычнымі філосафамі з нагоды самых дробных, вузкіх метафізічных пытанняў, найменш падумаеш пра «постметафізічную эпоху», хутчэй згадаеш карыкатурных схаластаў, якія барукаліся з нагоды колькасці анёлаў на канцы іголкі…

Яшчэ болей дзівіцца змушае тое, што такі нечуваны рост і буянне метафізіка зазнала менавіта ў аналітычнай філасофіі, заснавальнікі якой вылучаліся асаблівай прынцыповасцю ў сваіх анты-метафізічных настроях…

2) Відавочна: ужо даўно наспеў час перарабіць існыя ў нас падручнікі і курсы філасофіі. Усялякія «-ізмы», школы і напрамкі, іншыя меркаваныя падзелы думкі, пры дапамозе якіх усё мінулае стагоддзе намагаліся спарадкаваць стракаты і размаіты ландшафт сучаснай філасофіі, навочна не рэлевантны для XXI стагоддзя і не адпавядаюць сённяшняй сітуацыі і канʼюнктуры мыслення. Былыя варожыя адно адному, замкнёныя ў асобныя інтэлектуальныя манады рухі фенаменалогіі, экзістэнцыялізму, фрэйдызму, марксізму і д.п. чым далей, тым болей губляюць свае ўстойлівыя абрысы і абліччы, іх межы і канцэптуальныя рамкі сціраюцца, зблытваюцца. Некалі канкурыруючыя, альтэрнатыўныя слоўнікі ўсе болей набываюць узаемна-канверсоўны, сінанімічны характар. Асабліва шчыравалі на гэтай ніве французскія паваенныя інтэлектуалы, з вуснаў якіх сыходзілі выказванні аднолькава чытэльныя і як заклік да разняволення падсвядомага, і як дбанне аб вызваленні пралетарыяту, і як маніфест новай літаратуры і семіётыкі.

З другога боку, некалі толькі адна з асобных школ — аналітычная філасофія, наадварот, чым далей, тым болей адрывалася, адасаблялася ад «кантыненту» еўрапейскай думкі ў замкнёны, ізаляваны філасофскі ўніверсум.

«Кантынентальная» і аналітычная філасофія сёння – гэта два асобныя сусветы: адрозніваюцца сваімі традыцыямі і стратэгіямі аперацыяналізыцыі гэтых традыцый; спосабамі пастаноўкі праблем і эўрыстыкамі іх развязання; адрозніваюцца, нарэшце, значэннем філосафа ў грамадстве. Іх слоўнікі і выказванні ўзаемна-неканверсоўны: маштабныя пабудовы «кантыненту» выглядаюць у вачох аналітычнага філосафа нічога не вартым бессэнсоўным паэтычным балбатаннем, але ж і ягоныя ўласныя выказванні перакрочыўшы Ла-Манш ператвараюцца ў прыземленыя, бясплённыя калупанні ў штодзённай мове.

Магчыма, я крыху драматызую, асабліва ў святле апошняй дынамікі, бо вось ужо колькі дзесяцігоддзяў назіраюцца асцярожныя, нясмелыя, але станоўчыя крокі прадстаўнікоў абодвух напрамкаў насустрач.

Будзе не залішнім, відаць, падкрэсліць і навочную няўдаласць назваў. Калі «аналітычная» ёсць змястоўнай характарыстыкай, то «кантынентальная» апісвае адпаведную традыцыю вылучна ў негатыўным дусе: усё тое, што не ёсць аналітычнай. Да таго ж, такое найменне блытае слухача, нібы ўся справа толькі ў геаграфіі. Сёння свае аналітычныя філосафы ў множнасці прадстаўлены і ў «кантынентальных» універсітэтах, і справа, вядома, зусім не ў месцазнаходжанні, але ж у адрозненнях стылю мыслення і філасофскага пісьма, якімі адасобленыя дзве традыцыі.

3) Апроч узаемных папрокаў у тым, што тое, чым займаюцца апаненты — не філасофія, не зусім філасофія, або недастаткова навуковая філасофія, знаходзім нямала спробаў і якаснай, нейтральнай характарыстыкі двух стыляў філасофствавання (аналітычнага і «кантынентальнага», адпаведнага). Мне яны ў асноўнай сваёй масе падаюцца нездавальняючымі, бо ёсць вынікам частковай індукцыі і, адпаведна, кожнай можна запярэчыць адваротнымі прыкладамі; не раскрываюць, да таго, ж тых каўзальных механізмаў, якія і спрычынілі разыходжанні.

Далёка не кожны аналітычны філосаф карыстаецца сімвалічнай логікай. Некаторыя нават папракаюць сваіх калегаў у празмерным захапленні праблемамі натацыі. Апошнім часам «аналітыкі» пачалі актыўна цікавіцца гісторыяй філасофіі — і нельга ўжо сказаць, што для іх характэрны агістарызм. Звяртаюцца англа-амерыканскія філосафы і да праблем палітыкі, літаратуры і інтэрпрэтацыі паэзіі, што раней лічылася епархіяй вылучна «кантыненталаў». І гэтак далей…

4) Калі дазволіце мне выказаць уласнае меркаванне: асноўная розніца між «аналітыкамі» і «кантыненталамі» палягае ў плоскасці сацыялогіі камунікацыі і адметнасцяў аргументацыі.

Аналітычная філасофія — гэта найперш і перад усім адпаведная інфраструктура палемікі. Ад студэнта-філосафа, як і ад ягоных прафесараў чакаецца, патрабуецца нават, аднолькавы шаблон пісанага: знайсці невялікі, канкрэтны праблемны абшар, азнаёміцца з прадстаўленымі ў ім значнымі меркаваннямі, фармалізаваць іх (калі гэта яшчэ не зроблена) у выглядзе некалькіх асноўных і супярэчлівых меркаванняў з адпаведнымі аргументамі на карысць і супраць кожнай з пазіцый, абраць сваю ўласную і дадаць у спіс ужо існых свае аргументы або контраргументы… Менавіта такому стылю навучаюць будучых філосафаў на адпаведных курсах акадэмічнага пісьма, менавіта ў такой форме прымаюць артыкулы асноўныя філасофскія часопісы і менавіта захаваннем такіх стандартаў дыскусіі пільнуюцца акадэмічныя колы.

5) Асноўная адзінка «вымярэння» мыслення для аналітычнай філасофіі — аргумент. Ад прадстаўніка прафесіі чакаюць не новых канцэпцый або незвычайных тэорый, не паняццяў або канцэптаў, але ж довадаў на карысць сваёй пазіцыі, або контраргументаў у адносінах да супярэчнай.

Звярніце ўвагу: нават тыя «ідэі», якія даходзяць з аналітычнага стану да шырокага грамадскага розгаласу, — веданне якіх можна падазраваць нават за самым зацятым «кантыненталам» — кшталту «філасофскага зомбі» Д. Чалмерса, або «кітайскага пакою» Дж. Сёрля, ці «праблемы ваганеткі», таго ж вызначэння веды як «абгрунтаванага праўдзівага пераканання» (праблема Гэцье), гэта, насамрэч, ніякія не ідэі, але ж парадоксы, пакліканыя зняпраўдзіць погляды апанентаў. Чалмерс і Сёрль жадалі аспрэчыць пазіцыю радыкальнага рэдукцыянізму і фізікалізму ў адносінах пытання свядомасці; Філіпа Фут — аўтарка загадкі пра ваганетку— паставіць пад пытанне пэўныя этычныя інтуіцыі; а з Э. Гэцье і наагул сітуацыя парадаксальная і амаль анекдатычная: артыкул, у якім упершыню прапанаваў азначэнне «веда — гэта абгрунтаванае і праўдзівае перакананне», быў напісаны з мэтай паказаць хібнасць і дысфункцыянальнасць такой дэфініцыі…

Нават у тых шматлікіх гісторыка-філасофскіх тэкстах, якія англа-амерыканскія філосафы ў багацці ўзяліся пісаць апошнім часам, насуперак некалі слушным, а цяпер навочна састарэлым уяўленням аб агістарызме іх напрамку, ізноў знаходзім пераважна аргументы: а) аргументы знойдзеныя ў агляданага мысляра і аналіз магчымых пярэчанняў ягонай пазіцыі, як і таго, што ён мог бы адказаць сваім меркаваным крытыкам, б) аргументы на карысць прадстаўленай у самім тэксце канкрэтнай інтэрпрэтацыі гэтага мысляра і адказ апанентам такога тлумачэння.

6) Менавіта ў гэтай адметнай для аналітычнай філасофіі культуры і, нават, інфраструктуры аргументацыі тоіцца прычына, чаму нельга «паўтарыць тое ж у хатніх умовах» — яе «ідэі» немагчыма наўпрост транспанаваць у прынцыпова іншы кантэкст і інтэлектуальную сітуацыю. Бо ўласна ідэй тут не так і шмат — хутчэй, адмысловыя эўрыстыкі і рытарычныя звычкі, разлічаныя на адпаведную рэакцыю калегаў.

Расквеціць уласны тэкст лагічнымі сімваламі, або матэматычным фармалізмам — не складае завялікай праблемы. Можна нават заняцца аналізам штодзённай мовы, ці любой іншай папулярнай у аналітыкаў тэмай. Пры пэўных, нарэшце, намаганнях вы зможаце ўзнавіць характэрны для гэтага напрамку стыль філасофскага пісьма — адмысловым чынам зразуметую дакладнасць, акцэнт на аргументах і асцярожнасць у высновах. Але, калі ваш тэкст разлічаны на ўмоўны «Веснік Палескага дзяржаўнага ўніверсітэту», усе падобныя высілкі, мяркую, застануцца марнымі. І праблема не ў тым, што такія тэмы могуць аказацца занадта экзатычнымі для беларускага (рызыкну сказаць – постсавецкага) кантэксту, ці ў тым, што такі стыль можа адпудзіць меркаваных чытачоў, але ж у тым, што наяўнасць апошніх у колькі-небудзь задавальняючай колькасці, наогул і на жаль, цяжка падазраваць за «Веснікамі…». Прынамсі, нагэтулькі ўдзячных чытачоў, каб адгукнуліся на ваш тэкст разгорнутым адказам, з уважлівым разборам прапанаваных вамі аргументаў і змястоўнымі заўвагамі.

Усе напрацаваныя аналітычнай філасофіяй у даўгой унутранай палеміцы рытарычныя і дыялагічныя сродкі не маюць сэнсу ў сітуацыі фактычнага маналогу. Калі разглядаць досвед англа-амерыканскага філасофствавання, у прыватнасці ў абшары метафізічных пытанняў, як дадатны і варты пераймання — а на мой асабісты погляд бясспрэчна станоўчыя моманты за «аналітыкай» варта прызнаць — і жадаць не проста пасіўнай рэцэпцыі, але ж развіцця нечага падобнага на беларускай глебе, то пачынаць трэба не са змястоўных, а, так бы мовіць, працэдурных момантаў: вяртаць з небыцця і занядбання практыку рэцэнзавання і аглядаў кніг і артыкулаў калег; вучыцца этыцы навуковага дыялогу, калі змястоўныя пярэчанні і контраргументы ўспрымаюцца, не з агрэсіяй, але ж з удзячнасцю; мацаваць пляцоўкі ўзаемаабмену ідэямі, поглядамі і рэплікамі; падвышаць грамадскую заўважнасць і прысутнасць філасофскага дыскурсу…

7) Ва ўгрунтавалай яе інфраструктуры палемікі сіла і слабасць аналітычнай філасофіі.

Толькі тут магчымая сітуацыя, калі два прадстаўніка антаганістычных поглядаў дзесяцігоддзямі, не пераходзячы на асобы ці палітычныя абвінавачанні, абменьваюцца аргументацыйнымі выпадамі паволі дасканалячы свае пазіцыі.

Куды болей прыемная і зразумелая тут сітуацыя і з пункту гледжання карʼерных перспектываў: замест Дзікага эпістэмічнага поля, па якому вандруюць кантынентальныя намады, бачым ахайна ўзараную і падзеленую на асобныя «грады» філасофскую ніву. Аналітычнаму філосафу не вядомыя ўсе мітрэнгі кантынентальнага: роспачны пошук тэмы і яе дэфініцыі, немагчымасць нават падступіцца да адказу, згрызоты няведання: «можа ўжо нехта пісаў па гэтаму пытанню? ці з усёй літаратурай я знаёмы? як жа паспець агораць усе неабходныя тэксты?». Усе глабальныя праблемы тут падзеленыя на ўсім вядомыя пытанні. Варта толькі выбраць адно сабе па густу і voilà: некалькі гатовых і пайменаваных адказаў, два-тры самых аўтарытэтных тэксты, тузін вядомых філосафаў занятых менавіта гэтай тэмай.

Адным словам, гатовая навуковая карʼера: хуценька прачытаць усе крыніцы па спісе, пазнаёміцца з будучымі калегамі, навучыцца ўзнаўляць і разрозніваць аргументы некалькіх «-ізмаў», далучыцца да аднаго з іх, дадаць ад сябе яшчэ адзін аргумент на карысць абранай пазіцыі, ці абвергнуць нейкі з довадаў супрацьлеглага лагеру — і гатовы артыкул, кніга, а там і заслужаная вядомасць у вузкім коле…

Не трэба выступаць аналітычнаму філосафу і ў ролі камічнага кантынентальнага Адама, які шторазу наноў пераназывае ўвесь свет, можна проста паведаміць (возьмем да прыкладу праблему свабоды волі): «я — кансеквенцыялістычны кампатыбіліст (калі ў вас, вядома, хопіць язычных цягліц вымавіць такое), бо лічу вядомыя вам аргументы «a» і «b» цалкам пераканаўчымі, і, наадварот, бачу ў контраргументах «с» і «d» відавочныя хібы, сваю ж заслугу бачу ў тым, што распрацаваў новы довад «e» у пацверджанне сваёй пазіцыі».

«Не жыццё, а маліна» — з зайздрасцю думае кантынентальны філосаф ува мне…

8) Але ж колькі яна мае выгодаў і зручнасцяў для яе пішучага, прынамсі ж столькі цяжкасцяў прадстаўляе аналітычная філасофія для яе чытаючага. Нечым сітуацыя нагадвае мне розніцу ў падыходзе да батальных сцэнаў між «Іліядай» і «Вайной і мірам». Параўнайце апісанні апошняй — погляд з вышыні птушынага лёту, аблокі дыму, крочанне людскіх масаў, тысячы крыкаў і выбухаў — з стылем апавядання першай: асобная сцэна змагання двух герояў, пераход да наступнай пары, яшчэ адзін двубой, яшчэ дуэль, яшчэ і яшчэ адна… Нешта падобнае да гамераўскіх бітваў вас чакае і ў часопісах аналітычных філосафаў (і агляданыя тут «Оксфардскія даследаванні метафізікі» зусім не прадстаўляюць выключэння): прафесар А заўважае прафесару В, на ягоны папярэднюю рэпліку, што…, той у сваю чаргу адказвае …; чарговы эпізод даўгой палемікі, якая доўжыцца між C і D ужо не першы год; адказ E на контраргумент F, які той, у сваю чаргу, прапанаваў на ягоны аргумент, які быў пакліканы зняпраўдзіць контраргумент на ўдакладненне пазіцыі, адносна заўвагі да… Ніякага кантынентальнага маштабу і размаху! Каб толькі зразумець прадмет спрэчкі прыйдзецца гартаць яе на дзясяткі тэкставых ітэрацыяў назад.

Калі дадаць сюды бясконцыя фракталы «-ізмаў», класіфікацыі і падзелы, на якія ўсё болей драбніца і якімі абрастае аналітычная думка, спасылкі на падыходы, паняцці і канцэпцыі тамтэйшых аўтарытэтаў, нават імёны якіх могуць быць нязнаныя «на кантыненце», і, вядома, галоўнае пудзіла ўсіх «гуманітарыяў занадта гуманітарыяў» — шэрагі лагічных формул і актыўнае выкарыстанне матэматычнай тэорыі мностваў… то «парог уваходжання» становіцца занадта высокім, бадай што неадольным.

Пры гэтым, не надта зразумела — дзеля чаго прыкладаць намаганні і прагнуць таго ўваходжання. Бо звычайны, «класічны», так бы мовіць, аналітычны артыкул будзе выглядаць неяк так: аўтар пачынае з неймаверна цікавай, важкай праблемы (свабода волі, суадносіны розуму і цела, азначэнне быцця…), але вельмі хутка пераскоквае да таго, што а) або пытанне не слушна сфармуляванае і варта толькі разблытацца з тэрміналогіяй і яно знікне само, як пустое і непатрэбнае, b) або згадвае сваіх апанентаў, на рахунак якіх прапануе чарговае пярэчанне ці контраргумент, c) або прапануе класіфікацыю існых стратэгіяў адказу і развязанняў — гэта такія «-істы», а вось гэтых назавем такімі «-істамі», 4) або насуперак раней намацаваным тут ідэям, прыдумвае новы парадокс, інтэлектуальную загадку, якія мусяць канчаткова забраць спадзеў на нейкі станоўчы адказ у дадзеным пытанні… і ставіць кропку. Завабленага інтрыгоўнай назвай і першымі сказамі тэксту чытача не праміне прыкрае пачуццё падману ці штукарства: яму было абяцана гэтак шмат, а замест таго змушаюць здаволіцца гэтак малым…

7) Што ж тады надзіць мяне ў аналітычнай метафізіцы як яе чытача? Чым прапаную завабіцца ў ёй вам? Апроч тае думкі, што «упоцемку і гніляк свеціць» — альтэрнатываў для аналітычнай метафізікі шукаць, за вылучэннем бадай толькі сучаснага тамізму, няма дзе і на сёння гэта амаль адзіная жывая і развіваная «першая філасофія», так што быць асабліва пераболівым не выпадае — ёсць у ёй, на мой погляд, і цалкам дадатныя, станоўчыя моманты. Але каб іх убачыць трэба запасціся цярплівасцю і навучыцца за «гамераўскімі двубоямі» рэканструяваць агульную, маштабную панараму. Бо галоўны эфект ад характэрнай палемічнасці аналітычнай метафізікі — камулятыўны. Нібы воск, распаўлены напалам спрэчак, яна зацякае ва ўсе магчымыя і імаверныя расколіны мыслення.

Бадай не знойдзецца такой экзатычнай, нечаканай думкі, якую не ўпадаў нехта з палемістаў і пад націскам скіраванымі супраць яго заўваг і контраргументаў не быў змушаны ісці да канца, прамаўляючы, прызнаючы ўсе звязаныя з такой думкай высновы і наступствы. Варта таксама чакаць, што такая пазіцыя ўжо пайменаваная, прааналізаваная і фармалізаваная ў некалькіх падставовых ідэях.

Звяртаючыся да любой, самай дробнай, на першы погляд, метафізічнай праблемы знаходзім у аналітычнай філасофіі яе падрабязнае абмеркаванне і цэлы спектр магчымых адказаў — ад самага радыкальнага «не», да няменей радыкальнага «так» і цэлы шэрагу пазіцый пераходных, з падрабязнымі аргументамі на карысць кожнага з развязанняў.

Аналітычная метафізіка сёння гэта:

а) Вельмі багаты слоўнік: колькасць пайменаваных і дэфінаваных метафізічных абʼектаў і праблем тут перасягае любыя «кантынентальныя» маштабы ўяўлення і вельмі, на жаль, сціплыя патрэбы. Пішучы ніжэйпададзеныя агляды і, наагул, разважаючы над адпаведнымі праблемамі я, да прыкладу, не ведаў як даць іншай рады перакладам «supervenience» і «truthmaker», апроч нягеглых калек «супервентнасць» і «праўдатвор», пры тым, што названыя ў такі спосаб паняцці ў аналітычнай «першай філасофіі» граюць цэнтральную ролю і далёка, мяркую, не апошняю ў любой наагул паслядоўнай метафізічнай выправе.

б) Гатовыя «дарожныя мапы» для любога вандроўнага па тэрыторыях «па-за фізічным». Ці існуюць, да прыкладу, лічбы? Скажам, так. Уласна лічбы, або мноствы, адным з прыватным выпадкаў і ўвасабленнем якіх трэба разглядаць лічбы? Дапусцім, менавіта лічбы. Якія? Натуральныя? Цэлыя? Або, нават ірацыянальныя і трансцэндэнтныя лікі? Што гэта за існаванне: «быццё» — аднолькава дастасавальнае да любога існага, або нейкае адметнае, апрычонае быццё характэрнае для «абстрактнага існага»? … І гэтак далей. На любую канкрэтную, занятую вамі метафізічную пазіцыю ў аналітычнай філасофіі напагатове цэлы спіс усё болей падступных і ўдакладняльных пытанняў, як і свая гісторыя адказаў на іх, дзе кожнае «так» і кожнае «не» ужо было кімсьці агучана, аспрэчана і шматразова ўдасканалена ў спрэчках з апанентамі.

9) Аналітычная метафізіка за сваю ўжо немалую гісторыю існавання расла не толькі «ушыркі», але і ва ўмоўны «верх». Уласна гэта і ёсць, напэўна, яе галоўным заваёвам (а на тле гісторыі найноўшай «кантынентальнай» філасофіі, дзе ніводная з абвешчаных ёй новых «эпохаў» не змагла пратрываць і дваццацігоддзя, можам казаць ледзьве не пра цуд): сямідзесяцігадовы бесперапынны рост, ніводны з этапаў якога не адмаўляў і скасоўваў зробленае на папярэднім, але ж разумеўся як ягонае пашырэнне і ўдакладненне. Некаторыя напрамкі, пытанні і падыходы да іх развязання, колісь былыя ў цэнтры ўвагі і палкага абмеркавання, прызнаныя бесперспектыўнымі, тупіковымі або проста занядбаныя дзеля адсутнасці нават не прагрэсу, а крытэраў вымярэння гэткага, але ў цэлым узнятыя колісь яшчэ У. О. Кўайнам праблемы і ім жа прапанаваныя іх рашэнні і дагэтуль трываюць у якасці надзённых.

Траекторыю пракрэсленую развіццём метафізічнай думкі ў аналітычнай філасофіі прынята парадкаваць у тры этапы: І. экстэнсіянальны, ІІ. інтэнсіянальны і ІІІ. гіперынтэнсіянальны. Ужо нават у самім падзеле даецца ў знакі характэрная для яе «аналітычнасць», бо за прынцып падзелу ўзятае не ўнутранае канцэптуальнае развіццё, але ж змены ў карыстаным лагічным і семантычным інструментарыі — бо менавіта змены ў ім азначаюць пераход ад экстэнсіянальнага перыяду да інтэнсіянальнага, а ад апошняга да гіперынтэнсіянальнага.

Ёсць некалькі альтэрнатыўных і канкурэнтных варыянтаў называння прыблізна «таго ж самага»: азначанае і азначальнік, дэнатат і сігніфікат, сэнс і значэнне, рэферэнцыя і канатацыя… Сэнс падобных дыхатаміяў у тым, каб разрозніць з аднаго боку названы абʼект, або іх сукупнасць, а з другога — тыя ідэі, сэнсы ці паняцці, якімі яны азначаны ў канкрэтным кантэксце.

У аналітычнай філасофіі дамінуючай аказалася канцэптуальная пара Р. Карнапа – «экстэнсіянал і інтэнсіянал», уласна яна і лягла ў падставу агучанай вышэй перыядызацыі развіцця англа-амерыканскай метафізікі. Пры ўсім падабенстве да аналагічных дыхатаміяў, ёсць тут і некаторыя характэрныя адрозненні. Экстэнсіянал выяўляецца не толькі ў «імя», але і ў прэдыкатаў і сказаў. Экстэнсіянал прэдыката — сукупнасць абʼектаў, да якіх ён можа быць дастасаваны (да прыкладу: усё, што можа патэнцыйна быць названым круглым для «круглага», а значыць — сталы, але не ідэі…). Нагадаю чытачу, што логіка, актыўным карыстаннем якой славіцца (або «сумна вядомая», у залежнасці ад вашых густаў) аналітычная філасофія, гэта перад усім логіка «злічэння прэдыкатаў». Адсюль і асаблівая ўвага да квантараў — аператараў, з дапамогай якіх абмяжоўваецца абшар дастасавання прэдыката. Два найбольш вядомых гэта, вядома, квантар існавання «∃» (чытаецца як «існуюць такія …») і квантар ўсеагульнасці «∀» («для ўсіх…»). Пад экстэнсіяналам сказа (прапазіцыі), услед за Г. Фрэге, разумеецца ягонае значэнне ісцінасці: г. зн. экстэнсіяналам усіх праўдзівых сказаў ёсць уласна праўда, усіх непраўдзівых — няпраўда.

Па-другое, разрозненне нярэдка разумеецца, у апрычонай для аналітычнай філасофіі, не семантычнай, але сінтаксічнай плоскасці. Г. зн. экстэнсіянальнасць або інтэнсіянальнасць не проста вылучаюцца намі, у залежнасці ад фокуса ўвагі, а абʼектыўна характарызуюць пэўныя пазіцыю фразы або лексемы ў сказе. Найбольш вядомы прыклад, гэта так званыя «прапазіцыйная стаўленні» (proposition attitude), якімі ў свой час цікавіўся згаданы Фрэге. Як вядома, у той частцы складанага сказа (у клаўзе, калі карыстацца адпаведным тэхнічным жаргонам), якая падаецца пасля ўводных словаў кшталту «…сказаў, што…», «…мяркуе, што…», «…жадаў таго, каб …» (і г. д., галоўнае — апісанне пэўнага субʼектыўнага, індывідуальнага стаўлення да далей сказанага, адкуль і адпаведная назва), нельга змяняць словы на сінанімічныя, не рызыкуючы змяніць значэнне ісцінасці ўсяго сказу. Да прыкладу, у той час як «Эдып жадаў пабрацца шлюбам з Іякастай» — праўдзіва, «Эдып жадаў пабрацца шлюбам з уласнай маці» — не. Такім чынам, пэўныя сінтаксічныя канструкцыі вымагаюць ад нас аналізу не экстэнсіяналаў (якія абʼекты і іх сукупнасці пайменаваныя), але ж інтэнсіяналаў (што было вядома Эдыпу пра Іякасту).

У паваенны час (1950-1960-ыя гг.) аналітычная філасофія рупілася пераважна экстэнсіянальнасцю, бачачы сваю задачу пераважна ў «аналізе» (адкуль і назва), абʼектаў і абʼектных абшараў пайменаваных у простых прапазіцыях (сказах) і значэнняў праўдзівасці апошніх, а сітуацыі, калі паняцці або фразы не могуць быць змененыя на сінанімічныя (г. зн. з тым жа экстэнсіяналам) пакідала ўбаку сваёй увагі ў якасці экзатычных парадоксаў. Да ліку апошніх адносіліся і ўсе мадальныя выказванні – г. зн. з выкарыстаннем аператараў «магчыма», «немагчыма», «неабходна» і г. д. – якія таксама не паддаваліся аналітыцы ў экстэнсіянальнай тэрміналогіі.

З канца 1960 і да 1980 гг. і ў звязку з вышэйакрэсленай праблемай мадальнасцяў у аналітычнай філасофіі адбываецца тое, што атрымала назву «інтэнсіянальнай рэвалюцыі». У падставу легла семантыка / злічэнне «магчымых сусветаў» (перакладніцкая зацема: хоць «possible worlds» і перакладаецца наўпрост як «магчымыя светы», але наўвеце маецца «універсум», татальнасць усяго злучанага прасторай і часам існага, таму world у дадзенай фразе тут і далей мы будзем перакладаць як «сусвет»).

Зыходная інтуіцыя досыць простая: сусвет мог быць іншым. Уявім, для прыкладу, гэткі самы як наш, але ў ім з 2020 г. Беларуссю кіруе ўжо новы прэзідэнт. Сукупнасць усіх імаверных сцэнарыяў, як мог бы быць сусвет складае мноства «магчымых сусветаў». Мадальныя аператары пры гэтым можна праінтэрпрэтаваць як квантары (тое, што пэўным чынам колькасна абмяжоўвае) «магчымых сусветаў». Магчыма – гэта «праўдзіва прынамсі ў адным з магчымых сусветаў», «або існуюць такія магчымыя сусветы, для якіх праўдзіва, што…»; немагчыма – «ні ў водным з магчымых сусветаў, не ёсць праўдай, што…»; неабходна – «для ўсіх магчымых сусветаў, праўдзіва, што…». Інтэнсіянальная праблема мадальнасцяў была такім чынам зведзедзена да экстэнсіянальнага яе тлумачэння ў суадноснасці з магчымымі сусветамі. Чым далей, тым болей развязанняў у той жа манеры знаходзілася для раней невырашальных для аналітычнай думкі праблем і парадоксаў: семантыка магчымых сусветаў гэта ўжо даўно і далёка не толькі логіка мадальнасцяў.

Усе вышэйапісанае мела свае наступствы і для аналітычнай метафізікі і адбілася на яе развіцці.

Па-першае, у семантыцы магчымых сусветаў яна атрымала вельмі дасканалы і дзейсны інструмент як працы з сваімі праблемамі, так пашырэння гарызонтаў свайго ўяўлення. Характэрныя мадальныя інтэрпрэтацыі знаходзіліся для самых нечаканых паняццяў і пытанняў.

Па-другое, самі «магчымыя сусветы» патрабуюць свайго метафізічнага тлумачэння, прычым – абое ўваходныя ў канструкцыю тэрміны. «Магчымасць» можна зразумець па рознаму: лагічная, метафізічная, фізічная, эпістэмічная…, кожная патрабуе свайго вызначэння, абмежавання, а ўсе разам – спарадкавання і іерархіі (лагічна магчымага болей, чым фізічна магчымага, але дзе размесціць метафізічную імавернасць ужо не відавочна). Але найболей навочныя пытанні звязаныя, вядома, з самімі сусветамі. Што разумець пад магчымымі сусветамі – у метафізічным значэнні «разумення»? Які іх анталагічны статус? Мы сапраўды кажам пра нейкія і недзе існыя сусветы, або разважаем аб «толькі» магчымым – плёне нашай фантазіі, сабраным з аскепкаў актуальнага? Найбольш вядомы, але і найбольш контраверсійны адказ на апошняе пытанне прыналежыць так званым «мадальным рэалістам» на чале з Дэвідам Льюісам. Так – кажа апошні – усе «магчымыя сусветы» недзе існуюць, яны такія ж актуальныя і матэрыяльныя для іх насельніцтва, як і наш – для нас. Мімаходам развязаўшы такім экстравагантным тэзісам некалькікроць семантычных праблем, а тым самым падвысіўшы прывабнасць сваёй версіі, Льюіс адначасова падкінуў цэлы шэраг новых праблем для саміх метафізікаў. Каб разабраць усе парадоксы мадальнага рэалізму не хопіць ніводных з магчымых уводзінаў да агляду часопісу, таму прапаную чытачу проста пафантазаваць на тэму таго, у якім дзіўным, прывабным і адначасова парадаксальным месцы знайшлі сябе аналітычныя метафізікі дбаннямі Льюіса – дзе абсалютная кожная імавернасць недзе актуалізаваная, а ў кожнага з індывідаў ёсць бясконцы шэраг ягоных двайнікоў, старана рэалізуючых усе ўпушчаныя ім магчымасці. Нешта падобнае на ўніверсум маляваны ў апошніх фільмах кінастудыі Марвел, але створаных ужо не на пацеху гледачу, але дзеля задавальнення ўсёахопных пазнаўчых апетытаў аналітычнага метафізіка.

Розніцу ў экстэнсіянальным і інтэнсіянальным падыходзе добра ілюструюць два найбольш вядомыя аўтары, звязаныя з так званай «праблемай розуму», – Гілберт Райл і Дэвід Чалмерс і тыя характэрныя для абодвух падыходы да развязання гэтай праблемы, якую прадэманстравалі ў кнігах «Паняцце розуму» (The Concept of Mind, 1949) і «Свядомы розум» (The Conscious Mind, 1996 г.), адпаведна. Райл паспрабаваў элімінаваць само пытанне, разглядаючы розум у біхевіярысцкай тэрміналогіі, як сукупнасць дыспазіцыяў. Калі для нашага паняцця свядомасці няма ніякіх (прынамсі бясспрэчных і ўніверсальных) абʼектыўных карэлятаў, то ад яго варта пазбавіцца, разглядаючы яго проста як схільнасць дэманстраваць пэўныя «разумныя» паводзіны. Ужо згаданы вышэй «філасофскі зомбі» Чалмерса сфармуляваны фактычна ў мадальнай тэрміналогіі: нам прапануецца ўявіць дублікат чалавека, які дэманструе акурат райлаўскія разумныя паводзіны, але пры гэтым пазбаўлены фенаменалагічнага досведу (для яго няма ніякага «як» унутранага жыцця, усе ягоныя рэакцыя выключна аўтаматычныя). Сам гэты разумовы эксперымент угрунтаваны на пытанні: ці магчымы фізічны сусвет, дакладна як нашы ў сваёй вонкавай дадзенасці, але пазбаўлены феномену самаўсведамлення. Г. зн. акурат інструментар магчымых сусветаў дазваляе Чалмерсу вылучыць і канцэптуалізаваць асобную праблему фенаменалагічнага «як» досведу, не зводнага да яго нейронных і паводніцкіх карэлятаў.

Але нягледзячы на дасканаласць і плённасць мадальнага аналізу і семантыкі магчымых сусветаў – гэта не ўсёмагутныя інструменты. Не цаляюць яны, у прыватнасці, у самыя «класічныя» метафізічныя праблемы: калі ў нашым свеце ёсць нешта фундаментальнае і субстанцыяльнае, нейкія зыходныя ісціны і першыя прычыны, на якіх угрунтаванае ўсё іншае і якія (метафізічна) спрычыняюць усё іншае – то праз параўнанне з магчымымі сусветамі мы не зможам яго выявіць. Менавіта з аднаўленнем цікавасці да такой «старасвецкай» тэматыкі і тэрміналогіі, як «субстанцыя» і «сутнасць» (essence), угрунтаванне (grounding) і фундаментальнасць, «метафізічная прычына» і звязаны апошні і найноўшы, гіперынтэнцыянальны перыяд развіцця аналітычнай метафізікі. Калі для экстэнсіянальнай метафізікі галоўным пытаннем сталася сфармуляванае У. О. Кўанам «што ёсць?», калі для інтэнсіянальнага перыяду гэткім было «што магчыма?», то для гіперынтэнсіянальнай аналітыкі такім зʼяўляецца нешта кшталту «што ёсць фундаментальным?».

10) Аналітычная метафізіка ёсць (ці застаецца) пераважна і перад усім метафізікай, «пасля фізікай» – яна арыентавана на гэту прыродазнаўчую навуку і яе меркаванняў пільнуецца часта як апошніх і вырашальных для сябе сведчанняў. Гэта вельмі «матэрыялістычная» – у самым старасвецкім разуменні матэрыялізму, хоць аналітычныя філосафы і не любяць, пазбягаюць гэтага тэрміну ў самаазначэннях, аддаючы перавагу «натуралізму» і «фізікалізму» – метафізіка, да таго ж вельмі сціплая, пакорлівая і надзіва слухмяная ў адносінах да самой фізікі. Але апошняя разумеецца тут досыць адмыслова. Аналітычныя метафізікі апелююць да інтуіцыяў, уяўленняў і перакананняў характэрна механістычнага, ньютанаўскага паходжання. Агулам, маляваны ці асэнсаваны імі свет яшчэ вельмі нішчымны, збеднены – з бясконцымі прыкладамі кшталту: два аднолькавая металічная шары ў абсалютнай пустэчы і іх узаемадзеянне. Да куды больш багатага і экзатычнага свету квантавай механікі, не кажучы аб квантавай хромадынаміцы і стандартнай мадэлі, або рэлятывісцкай фізікі Айнштайна, метафізічная думка аналітыкаў яшчэ пераважна не дарасла…

Па-другое, акурат уласцівая для яе абстрактнасць пакідае для аналітычнай метафізікі зусім не шмат крытэрыяў выбару лепшых тэорыяў. Калі ад праблемы былі адкінуты ўсе яе канкрэтныя дэталі, а сама яна была зведзена да самага асноўнага, фармальнага каркасу, то, каб абраць сярод прапанаваных і антаганістычных яе развязанняў слушнае, бадай не застаецца іншых крытэрыяў апроч індывідуальных эстэтычных упадабанняў і «эканамічных» меркаванняў. Тут ёсць пэўны парадокс, рэдка адчуваны самімі аналітыкамі, калі ўзняўшыся на самыя вяршыні халоднай абстракцыі, свае спрэчкі яны спрабуюць уладкаваць рацыямі звязанымі з густам («я лічу найлепшай тэорыяй тую, якая адпавядае маім мінімалістычным поглядам»), або меркаваннямі псіхалагічнай ашчаднасці («варта выбіраць сярод гіпотэзаў тыя, якія патрабуюць як найменш «будаўнічага» матэрыялу, г. зн. найбольш эканамічныя ў сваіх анталагічных дапушчэннях»).

11) Апошняе і насуперак папярэдняму пункту.

Крыху ніжэй вы знойдзеце згадку пра Кўайна, які ў развязанні анталагічных пытанняў кіраваўся сваім «густам да пустэльных пейзажаў» – але свае эстэтычныя ідыясінкразіі ёсць і ў аўтара гэтых радкоў, хоць, баюся, яны і не прыйшліся б да густу аўтару «Аб тым, што ёсць». Свае барочнае хараство – а жыхара Беларусі, незнаёмага з амерыканскімі прэрыямі, але крыху абазнанага ў адпаведным архітэктурным стылі, варта хутчэй падазраваць ва ўпадабаннях Барока, хоць і ў больш сціплым «віленскім» ізводзе гэтага напрамку – і свая філасофская адвага ёсць у тым інтэлектуальным марнатраўстве, з якім дзесяцігоддзямі аддаюцца напружанай разумовай працы і пішуцца 600-старонкавыя трактаты, прысвечаныя, напрыклад, праблеме: ці існуюць, і калі існуюць, то ці маюць сваю ідэнтычнасць дзюркі. Пры тым, ніводнага з аўтараў тэкстаў, прысвечаных падобным экзатычным і абсалютна далёкім ад любой прагматыкі праблемам, не непакоіць – ані асабіста, ані ў выглядзе начальніцкай незадаволенасці – як аналіз існавання дзюрак адабʼецца на надоях малака і іншых не меней карысных для практычнага жыцця рэчах, і ці ж спрыяе ён умацаванню айчыннай эканомікі і дзяржаўнага суверэнітэту… Калі ж і вы падзяляеце са мной цікавасць да барочнай збыткоўнасці, багацця дэталяў і «завітушак» мыслення, свядома змарнавага на самыя «не актуальныя» і «эканамічна не неапраўданыя» пытанні, то і ў аналітычнай метафізікі, абсалютна ў тым перакананы, здолееце знайсці яе някідкае, але збванае хараство.

Amie L. Thomasson. Truthmakers and Easy Ontology

Эмі Л. Томасан. Праўдатворы і лёгкая анталогія.

Эмі Л. Томасан вядомая як аўтарка тэорыі «лёгкай анталогіі» і аднайменнай кнігі выдадзенай у 2015 годзе (калі быць больш дакладным, то манаграфія называлася «Ontology Made Easy», г. зн., у прыблізным перакладзе, «Анталогія — гэта лёгка»). Уласна як стваральніца гэтай канцэпцыі яна і выступае ў дадзеным артыкуле — у ролі звычайнай для большасці пачынальнікаў новых тэарэтычных рухаў: як абаронца свайго «дзецішча» ад рэвізіяністаў. У якасці апошніх паўстаюць прыхільнікі тэорыі truthmaker’аў (у далейшым буду нягегла перакладаць гэты тэрмін як «праўдатворы»), якія спрабуюць сумясціць гэту канцэпцыю з ідэямі самой Томасан. За прыкладамі далёка ісці не трэба: менавіта такая пазіцыя характарызуе Роса Камерона, артыкул якога змешчаны ў часопісе адразу пасля агляданага.

Але гісторыя да якой апелюе артыкул і якую, фактычна, завяршае «лёгкая анталогія» пачалася раней — у 1948 годзе, калі быў выдадзены артыкул У. О. Кўайна «Аб тым, што ёсць».

Менавіта Кўайну філосафка адводзіць ролю злога генія аналітычнай метафізікі, які звабіў апошнюю блукаць болей чым паўстагоддзя аблуднымі шляхамі. Па меркаванню Томасан — з якім цяжка не пагадзіцца — менавіта прэзентаваны ў «Аб тым, што ёсць» падыход і стаў магістральным шляхам асэнсавання праблемаў быцця і існага для англа-амерыканскай традыцыі. Нават большасць артыкулаў з агляданага нумара «Oxford Studies in Metaphysics» за 2020 год нясуць на сябе відавочныя пазнакі ўплываў Кўайна.

Але «дні росквіту» анталагічных пытанняў, сфармуляваных у дусе «Аб тым, што ёсць» «сыходзяць у нябыт» (p. 3), канстатуе Томасан — яшчэ адно меркаванне, з якім я, наколькі мне дазваляюць сціплыя веды аналітычнай метафізікі, таксама не магу не пагадзіцца.

Менавіта праявай гэтага сутоння кўайнаўскай анталогіі і стаўся поспех тэорыі «лёгкай анталогіі» — сфармуляванай тымі ж сродкамі, але з супярэчнай, супрацьлеглай дэматнасцю (калі б ішлося пра кантынентальную традыцыю, падыход Томасан, бясспрэчна, назвалі б «посткўайнаўскім»).

«Аб тым, што ёсць» вядомы найперш дзвюма ідэямі.

Па-першае, эпатажнай фармулёўкай: «Быць — значыць быць значэннем звязанай пераменнай». Выказванне гэта, праўда, губляе значную частку сваёй уяўнай парадаксальнасці, калі ўзяць пад увагу папулярнасць у стане «аналітыкаў» логікі злічэння прэдыкатаў, або логікі першага парадку. Калі ў якасці падставовых формаў сцвярджэння аб свеце разглядаць «∃x P(x)» і «∀x P(x)» (існуюць такія x, што …; для ўсіх x слушна, што …), то тлумачыць існае як абшар магчымых значэннях такіх «x» выглядае цалкам заканамерным ходам. Але наколькі фармулёўка губляе ў сваёй парадаксальнасці, настолькі набывае ў сваёй небяспечнасці. Разуменне існага як абшару магчымых значэнняў звязаных пераменных мае важкія наступствы для анталогіі: з яе выпадае ўсё сінгулярнае, падзейнаснае і экзістэнцыяльнае.

Другая, не меней істотная і лёсавызначальная для аналітычнай традыцыі ідэя кўайнаўскага артыкулу: «анталагічныя абавязацельствы». Для кожнай тэорыі, або цверджання ёсць шэраг існасцяў, чые быццё прамоўцу абавязвае прызнаваць сам факт іх прамаўлення. Разважаючы аб электронах, я тым самым сцвярджаю наяўнасць сярод бытнага такой існасці — электрон.

Адказ на пытанне «што ёсць?» прадугледжвае па Кўайну, такім чынам, два крокі: а) варта дамовіцца, якую з тэорый або канцэптуальных схемаў прызнаем найлепшым апісаннем знанага нам свету (сам аўтар артыкула вагаецца паміж дзвюма альтэрнатывамі: або паслядоўны і ўсёахопны фізікалізм, які ператвараецца ў біхевіярысцкую оптыку ў пытаннях чалавечай псіхікі, або не менш радыкальны і агульны фенаменалізм у стылі эмпірыякрытыкаў або Р. Карнапа), і, далей, б) прааналізаваць — да прызнання якіх існасцяў абавязвае нас гэта тэорыя.

Бадай яшчэ большае значэнне для аналітычнай метафізікі мела адмысловая эўрыстыка, якую Кўайн прапанаваў у сваім артыкуле. Кіруючыся, як ён сам прызнае, эстэтычнымі пачуццямі і «густам да пустэльных пейзажаў», выкасаваў з абшару магчымых «анталагічных абавязацельстваў» цэлы шэраг існасцяў. Па-першае, галоўны абʼект атакі ў «Аб тым, што ёсць» — няісныя абʼекты, кшталту Пегаса і квадратнага круга. Але непрыхільным у сваіх мінімалістычных густах быў Кўайн і да лічбаў, абстрактных абʼектаў (напрыклад прапазіцыяў) і якасцяў. У ягоным разуменні ідэальная анталогія складалася б з элементарных абʼектаў (або фізічныя рэчы, або элементы перцэпцыйнага досведу) названых у іх родавай агульнасці і квантыфікуючых іх матэматычных множнасцяў. Магчыма, такая нішчымная анталогія засталася б асабістай аўтарскай ідыясінкразіяй, або кола яе прыхільнікаў абмежавалася б толькі філосафамі з не меней рыгарыстычнымі поглядамі на быццё, калі б не прапанаваны метад «ачысткі» анталагічных пейзажаў, які прыйшоўся да густу ўжо большасці з кўайнаўскіх калег па аналітычнаму цэху.

Кўайн піша ў часы папулярнасці расэлаўскай тэорыі дэскрыптараў — згодна з якой асабістыя імёны, такія як Францыск Скарына, Браніслаў Тарашкевіч і г.д., варта разглядаць як своеасаблівыя абрэвіятуры, сапраўдны змест якіх складае дакладнае апісанне, кшталту «першадрукар Беларусі» і «стваральнік першай агульнапрынятай беларускай граматыкі». Самому Б. Расэлу такі падыход дапамог развязаць некаторыя парадоксы тэорыі мностваў, але Кўайн пазычае тэхніку лінгвістычнай перафармулёўкі як сродак барацьбы са згадкамі аб непажаданым існым.

Сказ «Пегасу няма» пры паверхневым прачытанні прадугледжвае нібы «анталагічныя абавязацельствы» да няіснага абʼекта — Пегас? Тады яго варта перафармуляваць у «рэчаў, якія пегасяць, не існуе». У такі ж спосаб Кўайн меркаваў даць рады і ўсяму не ўпадабанаму яму існаму. Уласна гэты метад і знайшоў шматлікіх пераймальнікаў.

Калі шляхам моўных перафармулёвак можам прыбраць з тэорыяў свету, прыманых намі за праўдзівыя (пад такімі звычайна разумеюцца тэорыі сучаснай фізікі), усе згадкі аб пэўным відзе існага, гэта нагода і падстава выкрасліць гэты від з нашых анталагічных рэестраў — так ідэю Кўайна зразумелі ягоныя шматлікія паслядоўнікі. Дбайныя рупліўцы метафізічнай чыстаты выправіліся на анталагічныя палеткі, каб знаходзіць там усё новае меркаванае пустазелле. Спачатку ў сферу іх увагі трапляліся больш-менш звычайныя філасофскія падазроныя, кшталту ўніверсалій, абстрактных абʼектаў, лічбаў і г.д., але чым далей, тым болей экзатычныя версіі мінімалізацыі спісаў бытнага можна было пачуць. Магчыма, нам патрэбна фізіка без колькасных характарыстык абʼектаў, бо лічбы «не існуюць»? — вось спосаб перафармулёўкі яе законаў, без спасылак да «абсалютных», выражаных у лічбах, якасцяў. А самі гэты «законы» — хіба не надта сумнеўныя ў сваёй абстрактнасці і ідэальнасці? Ці ж не ўпусцілі мы такім чынам у наш матэрыялістычны свет самы махровы платанізм? — варта перафармуляваць…

І ўсё б нічога, каб розныя версіі новых анталогіяў не супярэчылі адна адной. Пакуль адныя былі занятыя выкасаваннем з метафізічнай мовы любых згадак аб якасцях, іншыя, услед за Г’юмам, адмаўлялі ў анталагічным статусе рэчам, якія нібы лепей разглядаць як пучкі тых самых якасцяў. У той час як частка новых антолагаў шукала мовы без згадак аб законах, іншыя — называныя структурнымі рэалістамі — наадварот, хацелі пакінуць у сваім маўленні толькі іх, а ўсё канкрэтныя рэчы разглядаць як вузельчыкі ў сусветнай павуціне заканамернасцяў, або іх перакрыжаванні.

Што яшчэ горш — для кожнага з варыянтаў супярэчлівых адно адной анталогіяў былі прапанаваныя адпаведныя спосабы перафармулявання ўсяго корпуса патрэбных нам выказванняў аб сусвеце і, такім чынам, усе фармальныя лінгвістычныя і лагічныя прыстойнасці былі захаваныя.

Запаленае Кўайнам у сэрцах яго аналітычных калегаў жаданне кардынальна спрасціць і зменшыць нашы анталагічныя рэестры спрычынілася да не менш кардынальнага павелічэння саміх анталогіяў, колькасць якіх на сёння бадай толькі крыху саступае колькасці саміх аналітычных метафізікаў.

Вось тут на сцэне і з’явілася Эмі Л. Томасан з канцэпцыяй «лёгкай анталогіі». Прапанавала, фактычна, вярнуцца да пачатку Кўайнаўскага артыкула: на пытанне «што ёсць?» можа быць пададзены зусім просты адказ — «усё». Усё — гэта і любімыя аналітыкамі сталы і крэслы; і не меней упадабаныя ім каты на дыванку, як і на любых іншых паверхнях; і колеры; і законы прыроды; і элементарныя часціцы, і ўвесь сусвет цалкам; і лічбы, і шмат-шмат чаго яшчэ… Але ж Пегасу цешыцца не варта: «усё» Томасан не нагэтулькі інклюзіўнае, каб улучаць у сябе і ягонае існаванне. Крылатым коням і падобных да іх істотам за прызнаннем варта звярнуцца да прадстаўнікоў больш экзатычнай і контраверсійнай тэорыі сучасных паслядоўнікаў А. Майнонга.

Вырашаць пытанні аб існаванні можна і варта з дапамогай двух сродкаў — кажа Томасан — канцэптуальны аналіз і эмпірычнае даследаванне, а tertium non datur. Канцэптуальны аналіз — які чарговы раз гоніць з райскіх шатаў існавання няшчаснага Пегаса — дазваляе ўбачыць і паказаць лагічныя памылкі, спрэчныя моманты, і яго «лёгкая анталогія» пакідае за філосафамі. На ўсе ж астатнія пытанні могуць і мусяць даць адказы прадстаўнікі прыродазнаўчых навук, і «любамудрам» тут няма што рабіць.

Пераважная большасць анталагічных патанняў, якімі дзесяцігоддзі рупіліся аналітычныя філосафы, па меркаванню Томасан маюць відавочны і станоўчы адказ. Тым жа з метафізікаў, хто, напрыклад, шкадуючы змарнаваныя на доказ небыцця нейкага існага час і сілы, наважыцца пярэчыць, аўтарка канцэпцыі «лёгкай анталогіі» адказвае іх жа зброяй — перафармулёўкай выказванняў.

За даўгую гісторыю спрэчак аб быцці англа-амерыканская філасофія назапасіла нямала альтэрнатыўных варыянтаў казаць аб «тым жа», і кожная з такіх моваў дбайна прыведзена ў поўную адпаведнасць з іншымі. Таму, варта толькі прыхільніку адной з канцэпцый пагадзіцца з праўдзівасцю пэўных выказванняў, як з іх можна выснаваць назад увесь астатні свет, у існаванні якому ён хацеў бы адмовіць. Калі перад намі мерэялагічны нігіліст, той, хто адмаўляецца прызнаваць існаванне чаго-кольвек састаўнога і за праўдзіва бытнае прызнае толькі элементарныя часціны, то з яго «там — часціцы арганізаваныя ў форме крэсла» можна вывесці «там — крэсла», а ўжо з «крэсла — карычневае і мае чатыры ножкі» здабыць ад яго прызнанне ў існаванне колераў, якасцяў і лічбаў (p. 4).

Цэнтральным пытаннем анталогіі, утропы за Кўайнам, аналітычныя філосафы лічылі «што існуе?», адказ жа мусіў быў дадзены праз пошук лепшых тэорый сусвету і пералік іх анталагічных абавязацельстваў. Але Томасан пярэчыць: для філосафаў тут амаль няма ніякай працы, усе падобныя праблемы могуць быць развязаныя праз трывіяльныя высновы з бясспрэчных праўдаў (p. 3).

«Цікавы» або «цяжкі» праект анталогіі мусіць палягаць на нечым іншым. Вось тут і надыходзіць час выходзіць на нашу ўяўную сцэну прыхільнікам тэорыі «праўдатвораў».

Truthmaker — гэта нешта ў свеце, што робіць праўдзівае выказванне ўласна праўдзівым. Калі дадаць да «лёгкай анталогіі» Томасан такія праўдатворы, то, апроч простых анталагічных пытанняў, мецьмем і цяжкае: «што робіць праўдзівым што?» — лічыць Рос Камерон і іншыя прыхільнікі падыходу. Але сама аўтарка канцэпцыі з імі не згодная і ўласна гэтай яе нязгодзе і прысвечаны артыкул.

Камерон мяркуе што апроч лёгкіх анталагічных пытанняў, такіх як — ці існуюць сталы, лічбы і якасці, ёсць і цяжкія, звязаныя з праўдатворамі, да прыкладу: што з існага (з тых самых сталоў, лічбаў і якасцяў) належыць да фундаментальных праўдатвораў? Пытанні кшталту «што робіць праўдзівым што?» — цвердзіць Камерон — ужо не маюць прамога адказу праз канцэптуальны аналіз і эмпірычнае назіранне.

Тут патрэбны некаторыя тлумачэнні: Рос Камерон (хаця ён далёка не самотны ў такім меркаванні) зʼяўляецца прыхільнікам іерархічнага погляду на праблему праўдатвораў. Калі мы можам паказаць, што праўдзівасць выказвання «Х існуе» можа быць даведзена без апеляцыі да самога Х, то Х не ёсць фундаментальнай існасцю («фундаментальнасць» — яшчэ адно з buzzword, модных словаў аналітычнай метафізікі апошніх дзесяцігоддзяў). Больш агульна: калі ісціна «Х існуе» даводзіцца праз апеляцыю да Y, то хоць Х і існуе, але ягонае існаванне не фундаментальнае, «сапраўды» існуе толькі Y, бо Y ёсць часткай той фундаментальнай анталогіі, на якой угрунтаванае існаванне Х.

Перад аналітычнымі антолагамі ізноў паўстае перспектыва «цікавай» (г. зн. нялёгкай) працы і новых зацяглых спрэчак: замест пытання «што ёсць?», цяпер яны мусяць рупіцца іншым — «што ёсць фундаментальным?». Пошук фундаментальных праўдатвораў — тых існасцяў, на якіх можна ўгрунтаваць праўдзівасць нашых выказванняў аб свеце — мусіць стаць новай «нялёгкай» анталогіяй.

Але — пярэчыць Эмі Томасан — прыхільнікі падобных тэорый вінны нам тлумачэнняў: якія існасці і на падставе якога прынцыпу лічыць фундаментальнымі праўдатворамі і чаму.

Ёсць сказ: «там — стол». Ці не трэба ягоную праўдзівасць прызнаць залежнай і вытворнай ад «там — часціцы, арганізаваныя ў форме стала»? Але, можа, і апошняе выказванне не дастаткова фундаментальнае і трэба сказаць: яно залежыць ад праўдатвору «там — часцініцца (particling) у форме стала»?

Эмі Томасан зноў карыстаецца тым самым прыёмам, якім змусіла кўайнаўскую метафізіку пярэчыць самой сабе. У аналітычных філосафаў назапасілася дастаткова ўзаемазамяняльных спосабаў казаць аб свеце і выбар аднога з іх, у якасці фундаментальна праўдзівага, будзе выглядаць як валюнтарызм. Або — як кажа сама Эмі Томасан — «мова анталагічна гнуткая» (16): для любога нібы фундаментальна ісціннага выказвання мы можам падабраць цверджанні аб тым жа самым, сфармуляваныя ў альтэрнатыўны спосаб.

Болей таго, нягледзячы на дбанні Роса Кэмерона паяднаць іх, ідэя фундаментальных праўдатворчаў супярэчыць самой задуме лёгкай анталогіі — мяркуе заснавальніца канцэпцыі. Думка, што сярод шматлікіх альтэрнатыўных спосабаў апісання рэчаіснасці ёсць адзіны ўнікальны і праўдзівы, які адпавядае самой анталагічнай структуры свету, грунтуецца на той жа «малюнкавай» (піктаральнай) тэорыі адносінаў мовы і свету, што і кўайнаўская метафізіка. І менавіта гэту ідэю мовы-малюнка, мовы-адлюстравання аспрэчвае лёгкая анталогія. Не існуе нейкага прывілейнага спосабу для мовы адбіць структуру існага. Якія б тэрміны мы не абралі для апісання фундаментальнай анталогіі, заўжды будуць альтэрнатыўныя спосабы сказаць тое ж самае, але ўжо з іншымі анталагічнымі абавязацельствамі.

Перш чым патрабаваць праўдатвораў да ўсіх сказаў, варта высветліць — ці ёсць у нас адэкватнае разуменне таго, як функцыянуе разгляданы намі дыскурс і ці скіраваны ён наагул на тое, каб адсочваць уласцівасці свету. Для мовы характэрны «функцыянальны плюралізм» (p. 27). Нават апавядальныя сказы далёка не заўжды слугуюць для адбіцця рэчаіснасці і шукаць для кожнага з іх праўдатворы будзе марным заняткам.

Эмі Томасан прапануе пераасэнсаваць задачы метафізікі. Патрабуецца не пошук «анталагічных абавязацельстваў» і таго што ёсць, але «нарматыўная канцэптуальная праца» (p. 31): вызначэнне таго, якія паняцці нам неабходна мець, каб яны адпавядалі размаітым мэтам сацыяльных і натуральных кантэкстаў, у якіх мы знаходзім сябе.

Ross P. Cameron. Easy Ontology, Two-Dimensionalism, and Truthmaking

Рос П. Кэмеран. Лёгкая анталогія, двухмерны падыход і праўдатворчасць.

Кажучы наогул, увесь ХІІ нумар Оксфардскай метафізікі быў агораны мной, калі не з той самай лёгкасцю, з якой бяруцца вырашаць анталагічныя праблемы Эмі Томасан і Рос Кэмерон, то, прынамсі, з сапраўднай уцехай, якую наўрад ці чакаеш ад складанкі тэкстаў ад розных аўтараў, пагатоў — прысвечаных такой мудрагелістай тэме. За вылучэннем бадай што двух артыкулаў, у любым іншым з прадстаўленых можна знайсці цікавыя думкі і трапныя фармулёўкі, якія зробяць ягонае прачытанне зусім не нудным заняткам. Але, каб быў пастаўлены ў катэгарычнай форме перад неабходнасцю выбраць толькі адзін — доўга б не вагаўся: мой беспярэчны фаварыт перад вамі.

Р. Кэмерону лёсіла напісаць самы ўдалы артыкул усяго нумара — прынамсі, з пункту гледжання стылю. Аўтар нібы задаўся мэтай аспрэчыць усе ходкія стэрэатыпы аб аналітычных філосафах. Калі апошніх уяўляюць у вобразе сухіх і нудных педантаў, то Кэмерон сваім артыкулам яскрава сведчыць: могуць быць і дасціпнымі жартаўнікамі, не чужымі ані гульні словаў, ані лірызму ў выказваннях. Нават метафізіку могуць пераказваць у мадальнасці «вясёлай навукі».

Плануючы вячоркі і, адпаведна, рахуючы колькасць крэслаў, каб ставала кожнаму з запрошаных, — зухавата пачынае свой артыкул Кэмерон — варта падбаць, каб сярод гасцей вам не трапіўся метафізік. Бо метафізікі, як вядома, у існаванне крэслаў не вераць…

Ад жартаў на рахунак сваёй прафесіі аўтар пераходзіць да кпінаў над канкрэтнымі калегамі.

Вось Трэнтан Мерык (Trenton Merrick) — той самы мерэялагічны нігіліст, пра якіх згадаў вышэй, у аглядзе артыкула Томасан — не прызнае быцця нічога састаўнога і складанага, выключэнне робячы толькі для жывых істот. Бо для таго, каб пэўны кампазіт меў права на існаванне, ён мусіць выяўляць каўзальныя сілы не ўласцівыя для яго складовых частак, а такое — мяркуе Мерык — сустракаем толькі ў біялагічным свеце. Меўшы A, B і C ніякіх «ABC», «AB», «AC» ці «CB» не атрымаем: ім няма месца ў анталагічнай структуры ўніверсуму. Адпаведна: ніякіх крэслаў, як зрэшты і іншай мэблі, толькі калектыўнае дзеянне мноства простых часціц (электронаў і кваркаў, напрыклад), якое часова прымае форму крэсла.

Добра — піша Кэмерон — але чаму, тады Мерык не адмаўляецца ад свайго заробку за ачоленую кафедру філасофіі, што па-ангельску гучыць як «a chair of philosophy», г. зн., у даслоўным перакладзе, «крэсла філасофіі», тым болей, у ягоным універсітэце такая пасада сапраўды прадугледжвае імянное крэсла.

Усе такія побытавыя мітрэнгі філосафаў і вырашае канцэпцыя «лёгкай анталогіі» Э. Томасан, з якой Кэмерон спяшаецца выказаць — нягледзячы на пратэсты самой аўтаркі — сваю поўную салідарнасць.

Большасць людзей карыстаецца сказамі кшталту «Ёсць крэсла», не дзеля перадачы інфармацыі аб метафізічнай структуры свету, а каб паведаміць, напрыклад, што ў пакоі ёсць на чым сесці. У нашых штодзённых размовах аб існым — піша Кэмерон — задзейнічаны два кампаненты: паняцце, якое зводзіцца да таго, калі і ў якіх сітуацыях слушна карыстацца словам (апісанне пэўнага аб’екта на якім прынята сядзець), і эмпірычны складнік (ці ёсць у пакоі так называная рэч). Абагульняючы: любы F складаецца з умоваў дастасавання канцэпцыі F-насці і таго, ці выкананыя гэтыя ўмовы ў дадзеным канкрэтны выпадку. Уласна гэта і называецца ў артыкуле «двухмерных падыходам», які прадстаўляецца як парафраз канцэптуальнай і эмпірычнай працы Томасан. Згодны з апошняй Кэмерон і ў думцы: метафізікам тут няма чаго рабіць. Не толькі Мерыку, але і ўсім астатнім прадстаўнікам прафесіі пагражае перспектыва застацца без заробкаў.

Нават калі мы вынаходзім, што наш кухонны стол складаецца пераважна з пустаты, дзе-нідзе аздобленай рэдкімі часцінамі, гэта нічога не змяняе ў самім стале і ягоным існаванні, прынамсі, пакуль на яго можна паставіць талеркі. Бо кухонны стол гэта найперш тое, на што ставяць ежу і ён дае рады гэтаму свайму функцыяналу нават быў пераважна пустэчай. І матэрыялісты, і самыя зацятыя бэркліянцы будуць згодныя, што слова «стол» пазначае пэўную кухонную мэблю, а іх нязгода зводзіцца «толькі» да метафізікі, якая ляжыць у падставе.

Далей Кэмерон прапануе даволі цікавы канцэптуальны ход, звязаны з уяўленнем розных магчымых сусветаў, у чым ладна спрактыкаваліся аналітычныя філосафы.

Дапусцім, што наш свет — гэта сусвет Т. Мерыка, або любога другога мэрэялагічнага нігіліста: у ім няма нічога састаўнога і складанага (за вылучэннем хіба жывых істот) і, напрыклад, акіян з усімі сваімі патокамі, хвалямі, паверхняй і глыбінямі — гэта не болей чым сума малекул вады, ці, нават, электронаў і кваркаў, з якіх складаюцца самі малекулы. Такім чынам, вяртаючыся да любімага прыкладу аналітычных філосафаў, крэсла — гэта не болей чым калектыўнае дзеянне часціц у форме крэсла.

Але, каб мы былі насельнікамі такога свету і дакладна пра тое ведалі, — прапануе ўявіць Кэмерон — то не маглі б сказаць: «крэслаў — не існуе». Бо наша канцэпцыя крэслаў азначала б акурат: сукупнасць мікрачасціц, арганізаваных у такі спосаб, што чалавек можа сядзець, не падаючы на падлогу.

Далей: уявім, што мы — насельнікі сусвету мерэялагічных універсалістаў (пазіцыя супрацьлежная той, якую бароніць Мерык, але не меней радыкальная: прызнае быццё усіх мерэялагічных сумаў, г. зн. для абсалютна любых A, B і C: «ABC», «AB», «AC» і «CB» — існуюць; напрыклад, існуе абʼект складзены з вас і нейкага квазару на ўскрайку ўніверсуму, хіба што такая «рэч» не мае асаблівага ўтылітарнага значэння ў паўсядзённым жыцці, а таму і не прымаецца да ўвагі). Ізноў жа, ніякіх праблем у тым, каб назваць у такім свеце нешта адпаведнае «крэслам» і прызнаць ягонае існаванне, няма. Але цяпер у падставе нашай рэферэнцыі будзе ляжаць канкрэтны і адзінкавы абʼект, адасоблены ад іншай рэчаіснасці сваёй унікальнай анталагічнай структурай. Праўдзівасць сказу «існуюць крэслы» будзе, у апошнім рахунку, залежыць ад наяўнасці такіх мерэялагічных сумаў, як крэслы.

Калі цяпер даць магчымасць насельніцтву абодвух сусветаў зірнуць на супрацьлежны, то жыхары сусвету мерэялагічнага нігілізму не будуць памыляцца, называючы крэслы іншага сусвету ўласна крэсламі. Але для жыхара ўніверсалісцкага сусвету сітуацыя будзе іншай: для яго назваць «крэсла» Мерыка крэслам — будзе памылкай, бо праўдзівасць ягоных сказаў, кшталту «крэслы існуюць», абапіраецца на анталагічную структуру, якая дазваляе існаванне складаных макра-абʼектаў. Таму: існуюць пэўныя веды, якія могуць быць адкрыты адносна іншага сусвету, дзеля якіх становіцца верагоднай сітуацыя: існуюць рэчы ў форме крэслаў, але ж саміх крэслаў — няма.

Пры гэтым, ані для жыхароў сусвету нігілізму, ані для іх суседзяў з сусвету ўніверсалізму прызнанне быцця крэслаў, як і любых іншых макра-абʼектаў не складае ніякае цяжкасці, але для апошніх у падставе праўдзівасці такога прызнання будзе ляжаць дадатковы анталагічны факт.

Такім чынам: высветліць ці існуюць крэслы — лёгка. Нялёгка ж выявіць, што робіць гэтае існаванне праўдзівым. Гэта — «цяжкае» пытанне, якое не вырашаецца канцэптуальным аналізам або эмпірычнымі даследаваннямі.

Не кўайнаўскае «што ёсць», але «што спрычыняе праўдзівым тое, што ёсць» — праца і пакліканне метафізікаў. Вяртаючыся ізноў да крэслаў — не «ці існуюць» крэслы, але «чаму» яны існуюць. Або, кажучы наагул: улічваючы які свет, як ён мусіць быць, каб быць гэткім (p. 44-45)?

Замест знакамітай кўайнаўскіх «Быць – значыць быць значэннем звязанай пераменнай», Кэмерон прапануе фармулёўку: «сапраўды быць — значыць быць праўдатворам нейкай праўды».

Аўтар артыкула фармулюе такім чынам уласную візію сінтэзу тэорыі «лёгкай анталогіі» з канцэпцыяй праўдатвораў. Але, як мы бачылі вышэй, у аўтаркі самой тэорыі на гэты конт ёсць пярэчанні. Кэмерон, які відавочна меў магчымасць азнаёміцца з папярэдняй версіяй тэксту Томасан, спрабуе адказаць на ейныя закіды. Так, пагаджаецца ён, наша мова «анталагічна гнуткая» і мы можам шляхам трывіяльных высноваў змусіць любога, хто ўзяўся б адмаўляць быццё нейкага знаёмага нам фрагмента штодзённага свету, гэтае быццё ўсё ж такі прызнаць. Але, Кэмерон ізноў вяртаецца да інтуіцыі, здабытай у параўнанні двух імаверных анталагічных сцэнарыяў, у падставе такога прызнання могуць быць розныя анталагічныя факты, якія нельга здабыць простай перафармулёўкай нашых сказаў.

Што ж датычыць патрабавання Томасан даць ёй адназначны і ўніверсальны крытэр для вызначэння канкрэтнага праўдатвора ў выпадку кожнага сказу, то аўтар мяркуе: ягоная апанентка памылілася з інтэрпрэтацыяй. Гэта Кўайн лічыў, што толькі зірнуўшы на сінтаксічную структуру сказу, мы можам выявіць да якіх «анталагічных абавязацельстваў» ён нас змушае. Але нішто ў сінтаксісе сказу не ёсць адназначнай падказкай — на чым угрунтаваць ягоную праўдзівасць. «Цяжкая» анталогія таму і цяжкая, што не можа быць фармалізаванай у простым рэцэпце: што рабіць у кожным з канкрэтных выпадкаў. Можа быць сфармулявана толькі як агульнае патрабаванне — ствараць і прапаноўваць альтэрнатыўныя тэорыі існага. Выбар жа найлепшай сярод іх упіраецца ў эстэтычныя і «эканамічныя» меркаванні. Адносна кожнай з тэорыяў трэба падлічыць — якія выгоды і якім коштам дае нам у тлумачэнні свету, і выбраць такім чынам найлепшую.

Bruno Whittle. Ontological Pluralism and Notational Variance

Бруна Ўітл. Анталагічны плюралізм і варыянтнасць натацыі.

«Каб не расслабляліся» — нібы такім меркаваннем кіраваліся складальнікі часопісу, калі змясцілі гэты артыкул адразу пасля тэксту Роса Камерона. На рахунак апошняга заўважыў, што пісаны быццам знарок у супярэчанне ўсімі стэрэатыпам пра аналітычную філасофію. Затое Ўітл вяртае ўсе нашы прымхі на месца. Ягоны тэкст — увасабленне карыкатур на аналітычную філасофію, маляваных яе апанентам: пра тое як важкая, істотная праблема ператвараецца ў нішчымнае абмеркаванне «якія значкі нам падставіць у нашы формулы».

Уласна праблема, якую бярэцца развязаць Ўітл — сэнс быцця. Дакладней, ягоная магчымая шматсэнсоўнасць: ці карыстаемся мы гэтым паняццем, нягледзячы на ягоную ўсёахопнасць і татальнасць, заўжды ў аднолькавым значэнні? Ці названа ім уся сукупнасць існага раўназначна, нявызначана і цьмяна? Або тут адразу закладаецца пэўная іерархія, неаднолькавасць у прыналежнасці да быцця? Магчыма, быццё зыходна і самахоць падзяляецца ўнутры сябе на фундаментальна розныя тыпы? Прынамсі, неяк так меркаваў стваральнік і запачаткавальнік метафізікі Арыстотэль, калі заўважыў: тэрмін «быццё» выкарыстоўваецца ў розных сэнсах (гл. «Метафізіка», кн. IV, 1003α). Для сярэднявечнай схаластыкі і пагатоў было аксіёмай: кажам «існуе» адносна Бога ў нейкім суздром іншым значэнні, чым у стасунку да быцця створанага Ім свету. Сітуацыя паволі змяняецца ў Новым часе. У аналітычнай філасофіі наогул задамінавала аднастайнае разумення тэрміна. Не раз ужо згаданы тут Кўайн, з не меншым імпэтам, чым колісь схаластыка адстойвала супярэчнае меркаванне, бараніў прынцыпова аднолькавае выкарыстанне тэрміна «быццё» — уласна яго, а не навамодных спекуляцыйных рэалістаў, трэба прызнаць вынаходнікам «пляскатай анталогіі». Але, як і шмат у якіх іншых пытаннях, сучасная аналітычная філасофія спрабуе аспрэчыць і гэтую сваю догму. Прыхільнікаў умоўна артадаксальных, кўайнаўскіх поглядаў Ўітл называе анталагічнымі маністамі, іх апанентаў (адпаведна, прыхільнікаў шматзначнага разумення тэрміну «быццё») — плюралістамі. У якасці прыкладу апошніх спасылаецца на тых, хто жадаў бы замацаваць за «існаваць» два розных разумення: быццё канкрэтных рэчаў і быццё абстрактных абʼектаў.

І вось: бадай цэнтральнае для метафізікі пытанне — а калі гэта не сэнс быцця, то я нават не ведаю, што — Ўітл падмяняе абмеркаваннем натацыі. Калі ягоныя ўяўныя апаненты прапануюць, напрыклад, разрозніваць быццё канкрэтных рэчаў і абстрактных абʼектаў, то няхай і карыстаюцца двума тыпамі квантара існавання — ∃c і ∃a, адпаведна. Але атрыманыя выражэнні — цвердзіць аўтар — могуць быць зведзены, або перафармуляваны назад у звычайную форму з аднастайным «∃».

Праблема, такім чынам, не ў тым што анталагічны плюралізм меркавана памыляецца, а ў тым, што не адрозніваецца ад свайго тэарэтычнага суперніка: яго выказванні ёсць толькі натацыйнай варыяцыяй мовы анталагічных маністаў (p. 59).

Далейшы змест артыкула прысвечаны паказанню канкрэтных спосабаў, якімі ператвараць формулы з ∃(удакладненне) у формулы з аднастайным ∃ і пярэчанню двум выказваным з гэтай нагоды занепакоенасцям: 1) пры пераносе могуць губляцца некаторыя лагічныя і семантычныя нюансы (Ўітл паказвае, што — не, і прапануе развязанні некаторых асабліва мудрагелістых выпадкаў); 2) нягледзячы на аналагічнасць фармулёвак, адна з іх можа быць болей фундаментальнай і больш значнай з пункту гледжання метафізікі.

Адным словам — сапраўдны хардкор для аматараў фармалізму і логікі і суцэльная прыкрасць для іх апанентаў…

David John Baker. Some Consequences of Physics for the Comparative Metaphysics of Quantity

Дэвід Джон Бэйкер. Некаторыя фізічныя наступствы для кампаратыўнай метафізікі колькасцяў.

Я важу 69 кілаграм. На паверхні Месяца важыў бы 11.5 кг. Але мая маса — кажа мне падручнік фізікі — засталася б нязменнай. Шэсцьдзесят дзевяць гэта болей, чым важыць мая любімая дачка, але меней за бадай любога сумаіста, і, відаць, меней, чым сярэдняя вага мужчыны майго ўзросту…

Пытанне: што і як характарызуе лічба «69»? Нейкую ўласцівасць мяне як індывіда і існага, унутраную характарыстыку майго быцця і маю неадпрэчную якасць (прынамсі, покуль я не набраў крыху тлушчу, або не схуднеў дашчэнту)? Або ўсё, што б мы пажадалі і маглі б сказаць аб гэтых «69» — вычарпана маімі адносінамі да маёй дачкі, любога з сумаістаў, сярэдняга мужчыны напярэдадні саракагадовага юбілею, Зямлі, Месяца і інш.? Г. зн. нейкі ўмоўны Бог (і няхай даруе мне любы з магчымых адрасатаў гэтага імя, такое марнае яго вымаўленне) нідзе не прычапіў да мяне пры нараджэнні нябачны цэтлік «тры з нечым кілаграм» (ці ў чым мусіць вымяраць нашу масу абсалютная істота), які старана штогод выпраўляў, покуль не дайшоў да сённяшніх 69, але ж проста адразу змясціў мяне ў адносіны з усім іншым існым і гэтыя лічбы ёсць не болей чым абрэвіятурай для такой сукупнасці адносінаў.

Яшчэ раз, крыху перафармуляваўшы. Або: ёсць нейкія ўнікальныя і вылучныя для мяне адносіны да нейкай лічбы (69 кг, 152.119 фунтаў…) — што на жаргоне аналітычных філосафаў завецца «манадычнай уласцівасцю» (monadic property) — якія б характарызавалі мяне нават у такім фантастычным сусвеце, які складаўся б толькі і вылучна з майго цела. Або: ёсць сукупнасць рэляцыйных адносінаў «болей, чым» і «меней, чым», сціжма якіх і ёсць маёй вагой, і казаць аб маёй масе мае сэнс толькі для ўніверсуму, які б я падзяляў прынамсі з яшчэ адным фізічным аб’ектам.

Гэтыя пытанні — вядома, сфармуляваныя не ў адносінах нясціплага аўтара гэтых радкоў, а ў стасунку да любой з магчымых рэчаў, ва ўсёй размаітасці іх імаверных масаў — непакояць аналітычную метафізіку апошнім часам. Маса тут узятая ў якасці прыкладу, адылі найбольш любімага і самімі англа-амерыканскімі філосафамі. Тая ж праблема можа быць сфармулявана адносна любой колькаснай фізічнай велічыні. Выгоды ад рэляцыйнай інтэрпрэтацыі апошніх навочныя: замест параўнання рэчаў з рознымі адвольнымі штукамі ў прадмесці Парыжа, мецьмем сеціва адносінаў, якое злучае ўсё бытнае ў яго сукупнасці. Па-другое, часткова адпадае цэлы пласт складаных пытанняў: 69 кілаграм — гэта, вядома, не мая дакладная вага, але дзе ж спыніцца ў імкненні да акуратнасці, і ці трэба лічыць масу кожнай з малекул, якія ўваходзяць у мой «склад», пры тым што яны ўвесь час змяняюцца? Last but not least: аматары пабарукацца з існаваннем лічбаў (а такіх таксама нямала сярод аналітыкаў) атрымліваюць дадатковы важкі (хоць яны і не вераць у вагу) аргумент.

Але і гэтыя выгоды, як і любыя іншыя, маюць свой кошт. Уся сённяшняя фізіка амаль цалкам складаецца з лічбаў і іх падлікаў. Бо ж для аналітычнага метафізіка бадай любая ўласная карысць не вартая няёмкасці спрычыненай самім фізікам і згодна з тастаментам Кўайна, узнікае патрэба ў перафармуляванні ўсіх прыродазнаўчых законаў і тэорыяў у мове без колькасцяў. Яшчэ раз паўторым думку «Аб тым, што ёсць»: калі можам выказаць тэорыю, без згадак пэўнага тыпу існага — апошняе можа быць выкрасленым з нашых рэестраў быцця. Адпаведна задача, для тых, хто хацеў бы аспрэчыць анталогію колькасных характарыстык (іх аўтар агляданага артыкула не вельмі ўдала называе кампаратывістамі): паказаць, што прынамсі ў магчымасці, усё вядомыя нам фізічныя законы могуць быць сфармуляваны без спасылак да колькасцяў, у больш простай, а, значыць, і фундаментальнай мове «болей, чым» і «меней, чым».

Апаненты такога погляду — для іх Бэйкер абірае цалкам зразумелую і канвенцыйную мянушку абсалютыстаў і залучае ў іх шэрагі ўласную асобу — лічаць, што маса ёсць унутранай уласцівасцю рэчы, з якой апошняя злучана адметнымі сувязямі, і што без згадак такіх характарыстыкаў як «мае масу ў 1 грам, 2 грамы…» наш спіс метафізічных фактаў не вычарпаны.

І калі вам падалося, што Бэйкер рупіцца занадта дробным і залішне спекуляцыйным пытаннем, то наш аўтар з вамі катэгарычна не згодны: «паспяховая тэорыя колькасці — адзін з самых каштоўных укладаў, якія метафізіка можа прапанаваць навуцы» (p. 76).

Бо ж, згодна з правіламі аналітычнага кунг-фу пераможцай у спрэчцы лічыцца той, хто прапанаваў сваім апанентам асабліва каверзнае пытанне, або сфармуляваў адносна іх пазіцыі нейкі невырашальны парадокс, то і Бэйкер выступае ў дадзеным сваім артыкуле, як і іншым сваіх тэкстах па праблеме, як падступны дазнаўца «кампаратывісцкай» пазіцыі. Асноўны ягоны закід на іх рахунак, асноўны парадокс, які, па ягонаму меркаванню, не могуць развязаць: у кампаратывісцкай мове прынамсі часткова губляецца дэтэрмінізм, у якім Бэйкер бачыць апірышча навуковага падыходу да свету і самой навуковасці. Без паняцця велічыні нельга абысціся, бо без яго некаторыя фізічныя сістэмы, разгляданыя дзейнай навукай як дэтэрмінісцкія, ператвараюцца ў не дэтэрмінісцкія. Уласна на вынаходніцтве ўяўных прыкладаў такіх сітуацый і зрабіў сабе Бэйкер імя ў дадзеным абшары і разгляданы артыкул тут не ёсць выключэннем.

Але спачатку аўтар спрабуе ўдакладніць пазіцыю сваіх меркаваных апанентаў. «Кампаратывісты» бываюць розныя. Пераважная большасць практыкуецца ў адмаўленні канкрэтнай фізічнай колькаснай якасці і толькі некаторыя з іх, як Шамік Дасгупта (Shamik Dasgupta) — ягоны тэкст наступнічае артыкулу Бэйкер — наважваюцца аспрэчваць іх усе і ідэю як такую. Але менавіта такая радыкальная і ўсёахопная пазіцыя і цікавіць найбольш аўтара.

Па-другое, на відавочны аргумент (прынамсі такім ён падаецца самому Бэйкеру), што калі б заўтра ўсе масы свету былі б памножаныя на двое — што захавала б рэляцыйныя адносіны рэчаў, але б змяніла б іх «абсалютныя» характарыстыкі — гэта б адбілася на назіранай намі «фізіцы», той жа самы Дасгупта заўважае: браць пад увагу трэба не толькі адносіны абʼектаў паміж сабой, але і іх адносіны да саміх сябе ў розныя часы. Г. зн. мая маса гэта не толькі «болей, чым» і «меней, чым» планеты, іншыя людзі і г.д., але і яшчэ «болей, чым» і «меней, чым», або «гэтак жа, як» адносна мяне ўчорашняга і заўтрашняга.

Бэйкер прызнаючы, з аднаго боку, за сваім сумоўцам права на такі канцэптуальны ход, у той жа час заўважае: калі, сярод прызнаваных кампаратывістамі якасцяў апынецца акурат столькі ж, колькі налічваюць абсалютысты, то дзве анталогіі будуць тоеснымі і кампаратывісцкі погляд фактычна «калапсуе» у абсалютысцкі. Той жа самы Дасгупта лічыць, між тым, што для ягонага пункту гледжання ўласціва больш ашчадная анталогія — яму патрабуецца прызнаваць меней існага, каб пабудаваць знаны нам свет. Уласна ў чым гэта «меней» Бэйкер спрабуе сфармуляваць за сваіх апанентаў: кампаратывісцкі погляд на свет не залежыць ад маштабу (адносіны паміж абʼектамі ў 1 грам і 10 грамаў дакладна тыя ж, што паміж рэчамі ў 1 і 10 кілаграм). Фундаментальныя факты аб колькасці дадзеныя ў незалежных ад маштабу адносінах (p. 82). Г. зн. што кампаратывісцкі падыход грунтуецца на пэўным відзе сіметрыі — класе матэматычных трансфармацыяў — які, быў дастасаваны да магчымага сусвету, пакідае ягоную анталогію нязменнай (p. 77): калі падвоіць усе масы сусвету (зразуметага ў ягонай не толькі прасторавай, але і часавай суцэльнасці), або патроіць іх… і г.д. — гэта нічога б у ім не змяніла. Фактычна, такі погляд прызнае меншую колькасць магчымых сусветаў, чым гэта ўласціва для абсалютыстаў (p. 79). У адрозненні ад апошніх, для кампаратывістаў не існуе розніцы між магчымым сусветам, які складаецца з двух абсалютна ідэнтычных аднакілаграмовых металічных шароў і сусветам, у якім знайшлося месца толькі для двух у астатніх гэткіх жа пяцікілаграмовых аб’ектаў.

Такім чынам кампаратывістаў адрознівае ад іх апанентаў не толькі меншая колькасць фактаў прызнаваных за фундаментальныя (адылі яны б палічылі тэрмін «колькасць» у гэтым сказе залішнім), але і тое, што існуе пэўны від трансфармацыяў колькасных значэнняў, які для абсалютыстаў змяняе сусвет, для іх жа — не (p. 81). І менавіта гэта адметнасць іх поглядаў і змушае іх не прызнаваць некаторыя тыпы дэтэрмінізму.

Сам дэтэрмінізм Бэйкер, з аднаго боку, разумее ў архаічных на сёння лапсасаўскіх тэрмінах — той самы механістычны погляд на свет, які сцвярджаў магчымасць абсалютна адназначна прадказаць будучыню, ведаючы становішча і паскарэнне кожнай з часціц, што быў аспрэчаны і адпрэчаны квантавай механікай і тэорыяй адноснасці. З другога боку, аўтар артыкула прапануе тут досыць цікавую інтэрпрэтацыю ў мадальных тэрмінах, г. зн. — ізноў праз адносіны да магчымых сусветаў.

Сусвет w ёсць дэтэрмінісцкім тады і толькі тады, калі існуе адзін фізічна магчымы сусвет, які ў час t тоесны з w (p. 83). Дэтэрмінізм — гэта метафізічны тэзіс, які мае, прамыя і навочныя эпістэмалагічныя наступствы. Гэта яшчэ і цверджанне аб тым, якія часавыя ўцінкі (time slices) пасуюць да агульнай гісторыі магчымых сусветаў (p. 89). Сусвет будзе дэтэрміністычным тады, калі ніводны з часавых уцінкаў не пасуе да іншага, там дзе магчымыя сусветы, з якіх яны ўзяты, падпарадкоўваюцца розным законам.

Але для кампаратывістаў, калі два наборы пачатковых умоваў — два часавыя ўцінкі сусветаў — не адрозніваюцца ў незалежных ад маштабах тэрмінах іх трэба прызнаваць як не адрозныя і тоесныя. Або: кампаратывісты могуць адрозніваць сусветы толькі тады, калі розніца паміж двума іх часовымі ўцінкамі не залежыць ад маштабу.

Вось тут і наступае час для падступных контр-прыкладаў. Яшчэ раней Бэйкер прапанаваў уяўны сцэнар Зямлі і Пандоры. Ёсць два магчымых сусветы — у адным існуе толькі наша Зямля, з якой стартуе пэўны снарад з другой касмічнай хуткасцю; у другім — Пандора, планета абсалютна падобная да нашай, за вылучэннем аднога факта: усё на ёй мае роўна ўдвая большую масу, і яе спрабуе пакінуць адпаведны ўдвая цяжэйшы снарад з той жа самай хуткасцю. Калі ўзгадаць школьны курс фізікі, стане відавочна: гэтыя два сцэнарыі, нягледзячы на ўсё іх падабенства, маюць розныя вынікі — снарад пакіне Зямлю і застанецца на Пандоры.

Такім чынам, для кампаратывістаў няма розніцы ў пачатковых умовах між Зямлёй і Пандорай, але, паколькі для гэтых двух сцэнарыяў будучыня будзе рознай (два розных вынікі пры аднолькавых пачатковых умовах), — кампаратывісцкі сусвет аказваецца не дэтэрмінісцкім.

Як я ўжо напісаў — гэты разумовы эксперымент з папярэдніх тэкстаў Бэйкера і на яго ён ужо атрымаў адказы ад сваіх апанентаў. У прыватнасці пад сумнеў было пастаўлена само паняцце хуткасці — ці ж зʼяўляецца яна ўнутранай і імгненнай уласцівасцю абʼектаў (p. 95-96)? Магчыма, паслядоўна кампаратывісцкая пазіцыя мусіць разглядаць хуткасць не як іманентную характарыстыку абʼекта ў момант t, але як вонкавую яго ўласцівасць у параўнанні і суаднесенасці з найбліжэйшым наваколлем? На што Бэйкер адказвае серыяй новых разумовых эксперыментаў і магчымых фізічных сцэнарыяў, якія, дзеля множнасці іх дэталяў, тут узнаўляць не буду, але мэта застаецца той жа: давесці, што кампаратывісцкім сусветам уласцівы ў пэўныя моманты адсутнасць дэтэрмінізму, і, як пабочны закід, — яшчэ і не лакальнасць.

Shamik Dasgupta. How to Be a Relationalist

Шамік Дасгупта. Як быць рэляцыяністам.

Окей, я згодны! — адказвае Шамік Дасгупта ў іх віртуальным дыялогу з Бэйкерам (ізноў жа: відавочна, мог папярэдне азнаёміцца з ягоным тэкстам) — мая пазіцыя прадугледжвае індэтэрмінізм і не лакальнасць, болей таго, замест усіх мудрагелістых і складаных разумовых эксперыментаў майго апанента, магу прапанаваць навочны і зразумелы ўсім прыклад у падцверджанне таго ж самага…

Прыгажосць адказу Дасгупты палягае акурат на тым, што ён прапануе больш простую і інтуітыўна зразумелую ілюстрацыю сваіх поглядаў (якія ён, дарэчы, болей удала, у параўнанні з бейкераўскім «кампаратывізмам», называе рэляцыянізмам). Закіды ў адсутнасці дэтэрмінізма і не лакальнасці застаюцца ў сіле, але акурат навочнасць і інтуітыўнасць прыкладу, замест множнасці дэталяў і абмеркаваных дробязяў з папярэдняга тэксту, дазваляюць нам пагадзіцца з аўтарам: «тым горш для дэтэрмінізма і лакальнасці!». Гэта не хіба — але выгода тэорыі. Калі зусім спрашчаць, адказ Дасгупты на перфарматыўным узроўні зводзіцца да «Ну і што?», якое агаляе слабасць пазіцыі Бэйкера. Апошні збіраўся бараніць ньютанаўскую механіку ад падступных «кампаратывістаў», але не заўважыў, што метафізічныя паступалаты, на якія спасылаецца гэта тэорыя — не нейкія ўніверсальныя і неад’емныя прынцыпы навуковасці як такой і іх падзяляюць далёка не ўсе, нават сярод сучасных фізікаў.

Вось дзве пальчаткі — правая і левая. Левая пасуе да маёй левай рукі, але не лезе на правую. Ці ёсць — пытае Дасгупта — нешта ў левай пальчатцы самой па сабе, што робіць яе ўласна левай? Нейкая небачная і няўлоўная іманентная фізічная ўласцівасць? Невядомае покуль «поле левізны», з якім кожны аб’ект усталёўвае свае індывідуальныя і ўнікальныя стасункі? Або левая пальчатка проста пасуе да левай рукі і падобна ў гэтых адносінах да любой іншай левай пальчаткі ў свеце, і наагул — любога «левага боку» і «левага накірунку»; і наадварот — не налезе не на чыю правую руку і адрозніваецца ў гэтым стасунку ад любой правай пальчаткі і г.д.? Ці маглі б мы апрыёры сказаць адносна самой пальчаткі — без яе параўнання з усімі астатнімі прыкладамі «левізны» — што яна левая, бо да яе недзе прымацавана няўлоўная фізічная «сена / салома», якая ператварае яе ва ўласна левую? Або яна становіцца такой толькі праз свае рэляцыйныя адносіны з чалавечымі рукамі і іншымі пальчаткамі? Да гэтага ж параўнання з нечым левым / правым яе левізна або правізна не дэтэрмінавая? Другі сцэнар (левізна — гэта адносіны падабенства да іншых левых рэчаў і супрацьлегласці да ўсіх правых; яна «узнікае» праз гэтыя стасункі да іншых рэчаў і не зададзена адразу на ўзроўні адзінкавага аб’екта), прапанаваны ў гэтай серыі патанняў выглядае прынамсі не менш імаверным і пераканаўчым і пры гэтым болей анталагічна «ашчадны», г. зн. не патрабуе гіпотэз пра дадатковыя існасці (кшталту «поля левізны»). Але тады мы кажам акурат пры тыя самыя не лакальнасць і індэтэрмінізм, якімі нас збіраўся напужаць Бэйкер і адвадзіць ад рэляцыйнай інтэрпрэтацыі якасцяў… Рэшта артыкула будзе прысвечана фармалізацыі гэтых «пальчаткавых» інтуіцыяў і іх пашырэнню на ўвесь абшар любых якасцяў.

Harjit Bhogal. Nomothetic Explanation and Humeanism about Laws of Nature.

Харджыт Бхогал. Наматэтычнае тлумачэнне і г’юмаізм у законах прыроды.

Гэты змешчаны ў назву каструбаваты «гʼюмаізм» — аналітычная філасофія з імпэтам, якому мог бы пазайздросціць іншы батанік і стары класіфікатар адыходаў ад «генеральнай лініі бальшавіцкай партыі», дбайна сістэматызуе і называе ўсе канцэптуальныя адрозненні, паўсталыя ў яе абшары, заразом плодзячы шматлікія цяжка вымаўляныя «-ізмы» — паходзіць, вядома, ад імя Дэвіда Гʼюма. Шатландскаму філосафу лёсіла знайсці сярод сучасных англійскіх інтэлектуалаў не толькі шматлікіх шанавальнікаў ягонай памяці, але бадай не меншы лік непасрэдных прадаўжальнікаў і пераймальнікаў ягонай думкі, а, таму, тыя альбо іншыя «гʼюмаізмы» тут шырока прадстаўлены ў самых розных абшарах.

Апроч і звыш таго, аўтар «Нарысаў аб чалавечым спазнанні» быў удастоены і зусім рэдкай пашаны: ягонае прозвішча сталася назоўным для адразу двух «філасофскіх рэчаў» (кшталту «імбрыка Расэла», «ляза Окама», і «бурыданава асла» — перапрашаю ўсіх аматараў гэтай, бясспрэчна, слаўнай жывёлы, за назоў «рэч», але тут я бяру апошнюю ў максімальна шырокім значэнні). Пра «гільяціну Гʼюма» вы бадай што чулі, прынамсі, калі актыўна цікавіліся сучаснымі этычнымі тэорыямі, — гэта цверджанне, што на падставе выказванняў з «ёсць» нельга рабіць нейкія адназначныя высновы з «трэба». Высвятляецца, што, апроч таго, ёсць яшчэ і «мазаіка Гʼюма» — пра якую ўласна і вядзе размову Харджыт Бхогал — яна абазначае ўнутраныя фізічныя характарыстыкі кожнай з кропак прасторы-часу і сукупнасць прасторава-часавых адносінаў між гэтымі кропкамі. Скажам так: «мазаіка Гʼюма» гэта фізічная рэчаіснасць узятая ў меркавана найбольшым з магчымых набліжэнняў, тэкстура рэальнасці ў яе максімальнай канкрэтнасці.

Ёсць праблема анталогіі прыродазнаўчых законаў. Бярэм любы знаёмы нам прынцып — пажадана фізічны, бо ў нас тут размова пра аналітычную метафізіку, якая беспярэчна прызнае толькі гэту навуку — да прыкладу: «I = U/R» (закон Ома), і пытаем: а што гэта ўласна такое? Ці існуе такі закон асобна ад усяго спарадкаванага ім існага, або ёсць толькі праявай апошняга? У нашым выпадку — ці будзе існаваць закон Ома, калі з сусвету знікнуць усе праявы электрычнасці?

Бо ж мы тут усе мацёрыя матэрыялісты (прынамсі дзеля блізіру, каб падтрымаць далейшую ўяўную размову з Бхогалам), пастуляванне быцця нейкіх абстрактных законаў, існых нібы па-над і асобна над фізічнымі рэчамі, як нейкага асобнага віду бытнага, выглядае надта сумнеўна і «ідэалістычна». Гэтай самавыкрывальніцкай універсальнасці і адцягнутасці лепей супрацьпаставіць нешта максімальна канкрэтнае і «матэрыяльнае» – вось у гэтай ролі і выступае «мазаіка Гʼюма». А «гʼюмаізмам» тут будзе наступны пастулат: усе вядомыя нам прыродазнаўчыя законы ёсць не болей чым патэрнамі гэтай самай мазаікі, або апісаннямі гэтых патэрнаў — так бы мовіць, карункамі назіранымі намі на паверхні фізічнага існага. Або: усе законы могуць быць рэдукаванымі да «мазаікі», сама ж яна не рэдукуецца да нічога і ёсць непасрэднай фактычнасцю свету.

На рахунак такога «гʼюманізму» (як і вядомага савецкага кінагероя «мяне крояць цямныя сумневы», што і сам аўтар «Нарысаў аб чалавечым спазнанні» павагаўся далучацца да такога «гʼюманізму») было агучана нямала заўваг, якія Бхогал, быў прыхільнікам канцэпцыі, групуе ў тры асноўныя контраргументы, кожны з якіх бярэцца прааналізаваць і аспрэчыць у сваім артыкуле. Пры гэтым, агульная прагматыка ўсіх пярэчанняў можа быць зведзена да думкі — паміж метафізікай гʼюманізму і сучаснай навуковай практыкай існуе прынцыповае разыходжанне, якое датычыць пытанняў 1) супервентнасці, 2) фундаментальнасці і 3) кола ў тлумачэнні. На што ў Бхогала напагатове гэткі ж агульны адказ: так, метафізіка (прынамсі метафізіка гʼюманізму) і прыродазнаўчая навука разыходзяцца ў сваіх задзейнічаных эўрыстыках, мэтах, прагматыках і шуканых выніках, і можна нават сказаць, што яны дзейнічаюць у супрацьлеглых напрамках. Але такое разыходжанне не ёсць абвяржаннем самога гʼюманізму і ягонага метафізічнага праекту, болей таго, прыхільнікі тэорыі апрыёры мусяць згадзіцца з думкай: мэты навукі і метафізікі разыходзяцца.

Alyssa Ney. The Fundamentality of Physics: Completeness or Maximality?

Аліса Нэй. Фундаментальнасць фізікі: паўната ці максімальнасць?

Ужо не раз у аглядзе згадваў асаблівы піетэт, з якім аналітычная філасофія ставіцца да фізікі. Дамінуючы ў ёй погляд часта характарызуецца, у тым ліку і самімі прадстаўнікамі напрамку, як фізікалізм. Пад апошнім разумеецца не толькі перакананне ў тым, што рэчаіснасць складаецца пераважна (або нават вылучна) з фізічных рэчаў, але і ў тым, што бясспрэчная перавага ў тлумачэнні апошніх належыць фізічнай навуцы. Менавіта ад фізікі, згодна з поглядамі фізікалізмаў, варта чакаць фундаментальнага і цэласнага тлумачэння — чым ёсць свет і як ёсць наш свет.

Але кажучы «фізіка» — што маем наўвеце? Бо, паводле аўтаркі артыкула, у дадзеным пытанні нярэдка мае месца блытаніна. Фізікалісты часцяком апелююць нібы да нейкай уяўнай і гіпатэтычнай фізікі будучага, якая ўжо не ведае ўнутраных супярэчнасцяў, завершыла свае тэарэтычныя пабудовы і прадэманстравала публіцы паспяховую здольнасць да татальнага тлумачэння ўніверсуму. Калі фізікаліст кажа, што ўсе факты і ўсё існае ёсць¹ фактамі фізікі і існасцямі фізікі, то пад апошняй разумее відавочна не сучасную навуку ў яе дзейсным стане. Бо сучасная фізіка не толькі не ў стане даць нам поўнае тлумачэнне з чаго складаюцца знаёмыя нам рэчы (гл. кэйс цёмнай матэрыі, напрыклад) і патлумачыць дакладную механіку вядомых нам працэсаў, але ж і сама прадстаўляе поле барацьбы нязводных адна да адной канцэпцый (рэлятывісцкай і квантавая механіка, прынамсі). Такім чынам, фізікалісты ў сваіх апеляцыях да фізічных існасцяў і фактаў спасылаюцца не на актуальны стан навукі, але ж на нейкую ўмоўную «фізіку будучага», якая і мусіць даць нам усёахопнае тлумачэнні і поўную анталогію свету. Такі падыход Аліса Нэй называе фізікалізмам паўнаты і паказвае ягоную хібнасць: вера ў фізіку будучага ёсць уласна верай, і не грунтуецца на дадзеных нам фактах аб рэчаіснасці, аб самой фізіцы сучаснасці. Зусім не зразумела — на якіх прынцыпах будзе пабудавана гэта меркаваная навука прышласці і колькі ад сучаснай фізікі ў ёй застанецца. Чым ёсць «фізічнае тлумачэнне» існага, калі пад апошнім разумець паспяхова тэарэтычна завершаную і канчатковую інтэрпрэтацыю, нам не вядома. Нават меркаванне: любое існае і любы працэс, з якім мы сустрэнемся ў будучым, будзе паспяхова патлумачаны фізікамі — як індукцыя, якая пераходзіць да татальнага абагульнення грунтуецца на лагічнай памылцы.

Наўзамен фізікалізму паўнаты аўтарка прапануе карыстацца фізікалізмам максімальнасці, пад якім разумее светапогляд, угрунтаваны на наступным тэзісе: фізіка мае прывілеяванае становішча між навук, не дзеля меркаванай паўнаты сваёй анталогіі або тлумачальных схемаў, але дзеля сваёй анталагічнай і тлумачальнай максімальнасці (p. 210). Менавіта да сучаснай фізікі прыналежыць найбольш паспяховыя сярод нам знаных тлумачэнняў, якія шырэй, глыбей і болей дакладныя ў параўнанні з інтэрпрэтатыўнымі схемамі любых іншых нашых навук. Звяртаючыся да ўжо добра нам знаёмай кўайнаўскай ідэі анталагічных абавязацельстваў, Аліса Нэй высноўвае – фізікалізм максімальнасці патрабуе ад нас не прымаць за існыя тыя тыпы рэчаў, для якіх няма тлумачэння ў сучасных фізічных тэорыяў.

Mahrad Almotahari. A Little Puzzle about a Piece and a Puddle

Махрад Альмотахары. Маленькая галаваломка пра кавалак і лужыну.

«Немаль уся жыццёвая нядоля мае сваёй падставай неадпаведнасць жыццёвага зместу тым формам, ў якія ён уложаны…» – пісаў колісь патрон сайту, Ігнат Абдзіраловіч. Наконт чалавечых ліхтугаў наагул свайго ўласнага меркавання я яшчэ не склаў, хоць бы і раіў прыслухацца да словаў аўтара «Адвечным шляхам», затое дакладна ведаю, што ад свайго запачаткавальніка Арыстотэля метафізіка атрымала ў якасці «выклятага» пытання праблему суадносін формы і матэрыі і звязаную з ёй праблему ідэнтычнасці.

Калі даць веры заснавальніку навукі і лічыць форму і матэрыю адрознымі, то хіба не трэба ўва мне, да прыкладу, знаходзіць дзве асобныя рэчы – кавалак мяса і іншых біялагічных рэчываў, сабраныя ў форме чалавека і ўласна саму гэту форму? Калі ж нічога «фармальнага» у арыстотэлеўскім разуменні слова ўва мне няма, то якім чынам патрапляю заставацца (больш-менш) тым жа, нягледзячы на сапраўдную віхуру біялагічных працэсаў і абменаў рэчывам з навакольным светам, з якіх складзены як жывая істота?

Пачынаючы з Антычнасці вядомы спробы завострыць усе звязаныя з пытаннямі формы і матэрыі парадоксы і падаць іх «у форме» (перапрашаю за каламбур) сціслай, але навочнай загадкі. Найбольш вядомы так званы парадокс «Карабелю Тэсея». У лагеры аналітычнай філасофіі паспяховую канкурэнцыю ананімнаму аўтару апошняга складае Алан Гібард, які прапанаваў у сваім артыкуле загадку пра Лампла (Lumpl) і Галіяфа. Адыходзячы ад тэмы і разважаючы наагул, зазначу – бадай найбольш просты і плённы шлях да славы ў англа-амерыканскай традыцыі гэта прыдумаць цікавы парадокс, за развязанне якога возьмуцца вашыя калегі, дбаннямі якіх вам, пры ўдалай, вядома, фармулёўцы загадкі, гарантаваны «індэкс цытавання» і звязаная з ім вядомасць.

Lumpl – ад ангельскага «lump», камяк, кавалак або ком, таму давайце перахрысцім героя загадкі Гібарда ў «Камякла», на беларускі манер. Сутнасць парадокса: бярэцца два гатовых кавалка будучай глінянай статуі, ужо падрыхтаваныя і вылепленыя яе верх і ніз, і злучаюцца ў адзінае цэлае – у адпаведную выяву Галіяфа. Праз дзень скульптар разбівае свой твор на друз. Здаецца, апроч самога Галіяфа, тыя ж содні, у тым жа месцы і на падставе таго ж самага матэрыялу, побач з ім суіснаваў яшчэ адзін персанаж: Камякл – камяк гліны, з якой была складзена статуя. Камякл, у адрозненні ад Галіяфа, не ёсць статуяй і агулам не мае ніякай акрэсленай формы, ён – уласна бясформенны камяк. Камякл не з’явіўся раней за Галіяфа, бо, гэтак жа як і апошні, чакаў, покуль будуць складзены разам два яго будучыя кавалкі, і знік разам і ў адзіны момант з сваім візаві – калі статуя была разбітай. Менавіта гэтая адначаснасць Камякла і Галіяфа, поўнае супадзенне ўваходнай у іх склад матэрыі робяць, прынамсі па меркаванню аналітычных філосафаў, загадку Гібарда яшчэ болей парадаксальнай, чым карабель Тэсея.

Ці тоесныя Камякл і Галіяф? Або яны толькі супадаюць у прасторы і часе, быў пры тым нумерычна адрознымі існасцямі? Станоўчы адказ прывядзе вас у лагер «маністаў», а «так» пададзенае на другі – у лагер «плюралістаў». Апошнія ў абарону сваёй пазіцыі прыводзяць наступныя довады: а) мадальны – хоць Камякл і знік разам з Галіяфам, але ўсё магло быць інакш: распалены Галіяф, усё яшчэ заставаўся б Камяклам, таму яны мадальна адрозныя; б) рознасць прэдыкатаў – Галіяф можа быць зроблены безгустоўна, але ж не Камякл, Галіяф можа быць у гатычным стылі, а Камякл – не і д.п.; в) рознасць паходжання – у Галіяфа ёсць ягоны творца, існаванне Камякла хоць і было спрычынена той жа асобай, але яна не ёсць ягоным творцам.

Ці то лаўры Гібарда не даюць Альмотахары спакою, ці ён, быўшы «маністам», сапраўды вырашыў абяззброіць аргументацыю плюралістаў, але асноўны змест ягонага артыкула прысвечаны апісанню новага парадокса ягонага ўласнага аўтарства і аналізу таго, чаму ані мадальны довад, ані довады рознасці паходжання і прэдыкатаў у дадзеным выпадку ўжо не будуць працаваць: аднойчы Дэкарт узяў кавалак воску і расплавіў яго, ператварыўшы ў лужыну…

Daniel Deasy. Advanced Temporalizing

Даніэль Дызі. Пашыраная тэмпаралізацыя

Цяжка ўявіць сабе «кантынентальнага» філосафа, які б узяўся пісаць пра праблемы часу і не патрапіў ніводнага разу працытаваць Гайдэгера. У аналітычнай філасофіі па таму ж пытанню ёсць уласны бясспрэчны аўтарытэт, без згадак якога бадай немагчыма ўявіць адпаведны артыкул, – МакТагарт (J.M.E. McTaggart). Апошні прапанаваў разрозніваць сярод канцэпцыі часу два асноўных тыпа: А-тэорыі і В-тэорыі (застаецца толькі падзякаваць МакТагарту, што не прыдумаў замест таго чарговых «цяжка-вымаўляльна-ізм» і «яшчэ-цяжэй-вымаўляльна-ізм»). А-тэорыі сыходзяць са знаёмай нам тэмпаральнай фенаменалогіі, або кажучы «чалавечай мовай» з таго, як адчуваем час мы самі – ёсць анталагічна прывілеяванае «зараз», і сумнеўныя ў сваім сваім быцці мінулае і будучае; час цячэ, або «мінае». В-тэорыі разглядаюць час нечым падобным да прасторы – усе ягоны вымярэнні дадзены адразу і аднолькавы ў анталагічным статусе; мінулае, цяперашняе і будучае проста ёсць, без усялякіх дадатковых удакладненняў і іерархіяў, час нікуды не цячэ; нейкага прывілеяванага «зараз» не існуе і агулам: час мае сэнс толькі суадносна абранай сістэме разліку…

Даніэль Дызі адносіць сябе да В-тэорэтыкаў і прысвячае свой артыкул таму, як можна казаць аб існаванні не карыстаючыся аператарамі часу.

Бо ж агляд мой атрымаўся занадта вялікім, а колькі-небудзь здавальняючы пераказ таго, якім чынам Дызі прапануе будаваць нашу анталагічную мову без адсылак да часу, вымагае змарнаваць яшчэ шмат вашай увагі, гэты самы пераказ апушчу, а цікаўных адашлю да самога артыкула.

Адзінае, што хацеў бы заўважыць: выпадак тут той жа, што і з Бруна Ўітлам, хоць Дызі і піша няўпрыклад апошняму цікавей – усе лагічныя выкладкі і адпаведныя формулы гэты бясспрэчна добра і вельмі цікава, але ж яшчэ цікавей было б пачуць, як Дызі ўяўляе свет сваёй тэорыі. Свет дзе нічога не знікае і зʼяўляецца, свет бясконцага і паўсюднага зараз, дзе кожны чалавек уяўляе сабой гэткага «тэмпаральнага чарвяка» расцягнутага ад нараджэння да ўласнага скону ў часавую крывую, але чамусьці ашуканага кімсьці — моў жыве толькі ў моманце зараз…

1. або складаецца з / або залежыць ад / можа быць цалкам патлумачаным / рэалізуецца на / угрунтавана на … – шэраг, які прыводзіць аўтарка (p. 204), выглядае крыху каструбаватым, асабліва быў перанесеным у беларускую мову, але Алісу Нэй рупіць паўната яе характарыстыкі сучаснага фізікалізму, а для апошняга, як і для сучаснай аналітычнай метафізікі наагул, уласцівы цэлы шэраг канкуруючых канцэпцыі і канцэптаў, чым ёсць метафізічная залежнасць аднаго бытнага ад другога ↩︎