Вераніка Акудовіч. Лючыя Джойс: танцуючы на мяжы

Трыццаць апошніх год свайго жыцьця, ажно да сьмерці ў 1982 г., улюбёнае дзіцятка Джэймса Джойса, Лючыя Анна Джойс, прабавіла ў сьценках шпіталя для душэўнахворых у Нортгэмптане. Пры жыцьці бацька бажыўся, што не аддасьць дачку ў лапы англічанаў (“he would never agree to his daughter being incarcerated among the English”), і стрымаў слова. Лючыя была канчаткова шпіталізаваная ў клініку сьв. Андрэя толькі ў 1951 г. па сьмерці сваёй маці.

Лючыя Джойс нарадзілася ў ліпені 1907 года ў Трыесце. К трынаццаці гадам другое дзіцё Джойсаў, сумесна з валацужнай сям’ёй, зьмяніла сем адрасоў пражываньня і тры краіны, а разам зь імі і мовы. Дзяўчынка была музычна адораная (гэта тычылася ўсёй сям’і, аднак брата Джорджыа мэтадычна “прасоўвалі” ў гэтым пляне, Лючыю — не), іграла на фартэпіяна і арфе. Адукацыя ў абаіх дзяцей была несыстэмная і абы-якая, што дзіўна, улічваючы фундамэнтальныя езуіцкія штудыі самога пісьменьніка. Пра жанчын ён увогуле казаў, быццам ім дастаткова ўмець напісаць ліст і зграбна абыходзіцца з парасонам. Аднак гэткае стаўленьне не замінала разнастайнаму разьвіцьцю Лючыі, у якім найбольш вылучалася цяга да танцу. Сьпярша яна займалася рытмічнай гімнастыкай па сыстэме Эміля Жака-Далькроза ў Парыжы. Потым быў яшчэ шэраг школаў танцу, сярод якіх кідаецца ў вочы парыская студыя эксцэнтрычнага Раймона Дункана (брата Айсэдоры) і школа Маргарэт Морыс (унучкі знанага мастака, пісьменьніка і тэарэтыка Ўільяма Морыса). Безумоўна, Парыж у дваццатыя гады — найлепшае месца для засваеньня ня толькі клясычных формаў харэаграфіі, але й мадэрновых. Да таго ж, свабодны танец ці не найбольш пасаваў да ўразьлівага характару дзяўчыны.

У 1928 г. міс Джойс далучылася да групы танцоўшчыц “Les Six de rythme et couleur”, зь якімі выступала ў Францыі, Аўстрыі ды Нямеччыне. Неўзабаве аглядальнік “The Paris Times” адзначыў, што калі талент Лючыі ўбярэцца ў сілу, то “Джэймс Джойс яшчэ можа быць вядомы як бацька сваёй дачкі”. У 1929 г. яна была адной з шасьці фіналістак міжнароднага фэстывалю танцу ў Парыжы.

Здавалася б, кар’ера прафэсійнай танцоркі паціху наладжвалася. Але недзе ў гэты час усё парушылася, дзяўчыну пачало хістаць. І калі ў нейкі момант яна захацела пераарыентавацца на клясычны балет і стала займацца з расейскай балерынай і выбітнай пэдгагогам Любоўю Ягоравай, то прывяло гэта толькі да сумных вынікаў. Танцы былі кінутыя ўвогуле, маўляў, не хапае фізычных кандыцыяў ні каб займацца самой, ні каб вучыць іншых. Бачыла некаторыя сьцвярджэньні, дзе ў такім рашэньні абвінавачваюць Джойса. Ён жа хуценька падкінуў дачцэ справу і ўгаварыў заняцца кніжнай ілюстрацыяй — ейныя lettrines да “Pomes Penyeach” пісьменьнік адпраўляў выдаўцам і таемна плаціў ім грошы, каб працы былі надрукаваныя.

Праблемы, або тое, што кваліфікавалася як праблемы, пачаліся ў трыццатыя гады. Частка зь іх была зьвязаная зь няўдалымі любоўнымі прыгодамі. Так, Лючыя мела сур’ёзныя пачуцьці да Сэмюэля Бэкета, у той час літаратурнага сакратара Джойса, і ўсяляк гэта дэманстравала. Аднак сытуацыя з дваццацітрохгадовым амбітным пачаткоўцам разгортавалася ў зразумелым ключы – яму быў цікавы геніяльны бацька, а не яго эмацыйна няўстойлівая дачка. Сэмюэль, дарэчы, нягледзячы на гэтую прыкрую мілосную (неда)гісторыю, потым фінансава дапамагаў ва ўтрыманьні Люцыі ў шпіталі і наведваў яе там. Але і ўвасобіў дзяўчыну ў сваім першым рамане “Dream of Fair to Middling Women” у ня надта прыгляднай іпастасі.

Апроч Бэкета былі і іншыя мужчыны. Скульптар і настаўнік маляваньня Аляксандар Кэлдэр, мастак Альбэрт Хюбэль. З расейскім эмігрантам Алексам Панізоўскім яна нават заручылася, але да вясельля справа не дайшла. Стасункі былі кароткатэрміновыя і няўдалыя. Да таго ж, Лючыі закідвалі сэксуальную распушчанасьць, аднойчы яна публічна абвясьціла сябе лесьбіянкай.

Шокам стаўся прыезд у 1931 г. у Лёндан. Бацькі вырашылі нарэшце ажаніцца, аднак дзеці і блізка нічога ня ведалі пра факт свайго фармальнага бастардзтва, таму для Лючыі гэта вылілася ў чарговы нэрвовы зрыў. Вызначальным момантам у лёсе маладой жанчыны стаўся пяцідзесяцігадовы юбілей Джойса. 2 лютага 1932 г. на сьвяточнай вечарыне Лючыя ў прыступе гневу кінула крэсла ў маці, пасьля чаго Джорджыа першы раз адвёз яе ў клініку.

Невядома, атрымала дзяўчына сваю ўразьлівасьць/хваробу ад генія-бацькі, або па матчынай лініі. У сям’і Норы быў прэцэдэнт — яе сястра Дылі паўтары гады правяла ў вар’ятні. Джойс жа пісаў у 1934 г.: “Якую б іскру ці дар я ні атрымаў — яна перадалася Лючыі і запаліла вагонь у ейнай галаве”. Магчыма, хваравітасьць ўзмацнілася неўладкаванасьцю побыту ў дзіцячыя і падлеткавыя гады. Дакладна ад бацькі дзяўчына ўспадкаеміла праблемы са зрокам, а менавіта – страбізм левага вока.

Безумоўна, Джойс любіў дачку, песьціў і гадаваў, калі знаходзіў на гэта час. Але апроч дзяўчынкі ў яго жыцьці быў алкаголь, сябры, Нора, музыка, безграшоўе, хваробы, апэрацыі, пагроза сьлепаты, боль, змаганьне за выданьні і праца, бясконцая ды тытанічная. Калі яна пасталела, клопат свой таксама праяўляў своесаблівым чынам. Напрыклад, купіў ёй даражэзнае футра, гэта, маўляў, найлепшы лек ад хваробаў для кабеты (“My wish for you is warmth and beauty”). У 1935 г. тры чвэрці даходаў пісьменьніка ішлі на ўтрыманьне Лючыі і купіраваньне ейнага стану.

І калі стаўленьне Джойса да дачкі можна больш-менш рэканструяваць са згадак у лістах да знаёмых (“У яе вясёлы, мілы ды іранічны характар”, — пісаў ён у лісьце 1936 г., калі маладая кабета ўжо паспытала на сабе ўзьдзеяньне ўтаймоўных кашуляў), то што Лючыя думала пра геній свайго бацькі, як суадносіла сябе зь ім — пытаньне. Аднак вельмі паказальным зьяўляецца эпізод у 1933 г., калі стала вядома, што справа “Ўліса” ў ЗША выйграная. Тэлефон у доме Джойса разрываўся ад віншавальных званкоў. Лючыя, ня вытрываўшы, абарвала правады з крыкам “I’m the artist”. Хто тут сапраўдны мастак, уласна кажучы.

У нейкі момант Джойс выправіў дачку на лячэньне да Юнга, нягледзячы на контравэрсійнае ўзаемнае стаўленьне дзьвюх эўрапейскіх зорак. Яна таксама была не ў захапленьні ад лекара і сказала пра яго, паводле Элмана, штосьці накшталт: “Як можна ўвогуле падумаць, што гэты матэрыялістычны швайцарскі таўстун будзе корпацца ў маёй душы?”. Юнг, у сваю чаргу, адзначыў, што Джойс і Лючыя пагружаныя ў адны і тыя ж воды, толькі дачка тоне там, дзе бацька вольна плавае.

К трыццаці тром гадам Лючыя зьдзейсьніла цэлае турнэ па эўрапейскіх псыхіятрычных лякарнях — яна пабывала ў адпаведных установах Ньёна, Цюрыха, Дубліна, Парыжа, Пранжэна і Нортгэмптана, і гэта толькі некаторыя. Паляпшэньняў не назіралася. Як і ўцямнага дыягназу. Тады шматлікія лекары ставілі шызафрэнію, гебэфрэнічны псыхоз, цыклятамію.

Сёньня, як кажуць, у яе маглі дыягнаставаць біпалярнае расстройства, зь якім магчыма адносна нармальна жыць і творча рэалізавацца. Аднак сказаць штосьці канкрэтнае цяжка, бо мэдычныя запісы, датычныя ейнага стану, былі зьнішчаныя. Некаторыя дасьледчыкі ўпікаюць Джойса, за тое, што ён доўга ня бачыў небясьпекі ў стане дачкі, які ўсё пагаршаўся, не прызнаваў хваробы, трымаў поруч жывое ўцялесьненьне свайго мастацкага сьвету, “wonder wild”, і ўсяляк супраціўляўся інстытуцыяналізацыі. Аднак гэта не ратавала Лючыю ад выпрабоўваньня на ўласнай скуры ўсяго спэктру сродкаў лекаваньня душэўных расстройстваў, даступных у Эўропе ў 30-я гады. Утаймоўныя кашулі, халодныя ванны, морфій, барбітураты, бычыныя сыроваткі, ін’екцыі марской вадой, ізаляцыя — усё гэта жанчына паспытала ў свой час. Наўзамен яна зьнікала з дому і бадзяжнічала па Дубліне, рабіла спробы суіцыду — выпускала газ, разводзіла вогнішча ў гасьцёўні ірляндзкіх крэўных. Кідалася з кулакамі на маці і пісала тэлеграмы памерлым людзям.

На пачатку Другой сусьветнай вайны Лючыя засталася ў клініцы ў Іўры, каля Парыжа, у той час калі рэшта сям’і пераправілася ў Цюрых. Сапраўды вусьцішна робіцца, калі даведваешся пра ўсе аспэкты таго бюракратычнага ваеннага пекла, празь якое давялося прайсьці Джойсу, каб сабраць усю сям’ю разам у нэўтральнай Швайцарыі. Не сабраў, Лючыя з акупаванай Францыі выбрацца не змагла. Пра сьмерць бацькі ў 1941 г. дачка даведалася з газэтаў. Фактычна, з гэтага моманту яна цалкам асірацела. Да самай сваёй сьмерці ў 1951 г. Нора Лючыю ні разу не наведала, Джорджыа прыязджаў да сястры аднойчы, у 1967 г., разам са сваёй другой жонкай. Апекавалася Лючыяй Гарыет Ўівэр, патронка самога Джойса, а пасьля сьмерці апошняй — ейная хросная дачка, Джэйн Лідэрдэйл.

***

Безумоўна, у гэтай гісторыі зь вялікай абачлівасьцю трэба ставіцца да крыніц. Фактычна ўся перапіска паміж бацькам і дачкою, Лючыяй і Бэкетам, а таксама ейныя спробы пяра збольшага зьнішчаныя, або недаступныя. Пазбаўленая свайго голасу і гісторыі, празябала на маргінэзе лёсаў эўрапейскіх знакамітасьцяў, памерла на самоце ўсімі забытая, у першую чаргу — уласнай сям’ёй.

Значная частка прыведзенай тут факталогіі ўзята з кнігі Кэрал Шлос “To Dance In The Wake”, у якой дасьледніца выводзіць Лючыю зь ценю вялікіх мужчынаў, спрабуе выбудаваць самастойную творчую, нават дыянісійскую, фігуру. Аднак сканструяваную дасьледніцай гісторыю можна вызначыць як занадта спэкулятыўную, вольную ў інтэрпрэтацыі наяўных фактаў і нават паэтычную. У той жа час мне падабаецца ідэя Шлос пра вельмі важную ролю Лючыі ў стварэньні Finnegans Wake. У 1934 г. Джойс адзначыў: “Людзі кажуць пра мой уплыў на дачку, але як наконт ейнага ўплыву на мяне?” А ў лісьце да Гарыет Ўівэр пісаў наступнае: “Яна фантастычнае стварэньне, якое размаўляе займальнай мовай скаротаў. Я яе збольшага разумею”. Кузынка Люцыі Бажэна Бэрта сьцвярджала, што назірала аднойчы ў 1928 г., як у адным пакоі бацька працаваў над Finnegans Wake, а дачка танчыла ў гэты час за яго сьпінай у паўнюткай цішы. Занадта прыгожая карціна як для выдумкі.

Да таго ж, што і добра, і дрэнна адначасова, Шлос займае вельмі чоткую пазыцыю — яна апраўдвае паводзіны Лючыі, адвяргае ўсялякія закіды ў хваробе і дакладна ведае, хто вінаваты. У кнізе раздаюцца кухталі Норы (не любіла дачку ад самага дзяцінства, умыла рукі пасьля ейнай шпіталізацыі ў саракавыя гады), Джорджыа (першым здаў родную сястру ў вар’ятню), біёграфам Джэймса і Норы (Рычард Элман і Брэнда Мэдакс “перконвалі” грамадскасьць у вар’яцтве Лючыі), і, канешне, Стывэну Джойсу. У 1988 г. ён абвясьціў, што зьнішчыў каля тысячы лістоў пісьменьніка, адрасаваных Лючыі, а таксама лісты Бэкета да яе. У 2005 г. Шлос нават падала ў суд на Джойса-ўнука, абвінаваціўшы яго ў злоўжываньні аўтарскімі правамі – той забараніў ёй цытаваць у кнізе любыя выказваньні пісьменьніка ў дачыненьні да сваёй дачкі. На дзіва, але Шлос справу выйграла, і Стывэну Джойсу давялося аплаціць судовыя выдаткі. Да самога Джэймса Джойса аўтарка ставіцца амбівалентна, маўляў, заплюшчваў вочы на відавочныя праблемы, але было гэта ад вялікай любові — ён бачыў у Лючыі творцу і адзінага чалавека ў сьвеце, з кім літаральна меў супольную мову.

Глеба для трактоўкі наяўных фактаў вельмі хісткая, а поле для інтэрпрэтацыяў – бясконцае. Да досыць вусьцішных меркаваньняў, напрыклад, прыходзіць Майкл Гасьцінгс, аўтар ўэст-эндзкай п’есы пра раман міс Джойс і Бэкета “Calico” (2004). Ён, у выніку сваіх дасьледаваньняў (дакумэнты Бэкета, Джойса, лісты Томаса МакГрыві, калекцыя Дж.Дж. у Буфала й Остыне ды інш.) прыйшоў да высновы, што вар’яцтва як такога не існавала, але Джойс разам з Норай усяляк намагаліся інтэрпрэтаваць паводзіны Лючыі як праблемныя і вынаходзілі ўсё больш дзікія спосабы лекаваньня. Ішлося нават пра лябатамію. Віну за сэксуальную разьняволенасьць Лючыі Гасьцінгс таксама ўскладае на бацькоў: дзяўчынка цалкам верагодна мела доступ да “бруднай” перапіскі Норы з Джэймсам.

З жыцьця Лючыі ня выбудуеш іканічную гісторыю “гёрлз паўэр”, зь яе творчага набытку – тым больш. Хаця інтэрпрэтацыю жыцьцёвага шляху дачкі генія можна разгортваць у любым ключы, патэнцыял ейнага наратыву амаль не выкарыстоўваецца. Таму дзівяць часам сустрэтыя меркаваньні, быццам побач зь “індустрыяй Джойса” можа паўстаць “індустрыя Лючыі”, хоць і ў значна меншых маштабах. Пакуль гэтага і блізка не назіраецца.

Што засталося ўрэшце ад самой Лючыі Анны Джойс? Дакладней, што нам даступна? Некалькі трапных вобразаў на фота ў сцэнічных самаробных касьцюмах. Пару ілюстрацыяў. З вуснаў кабеты мы маем толькі кароткія і бледныя фразы часоў шпітальнага побыту, запісаныя біёграфам Джойса, накшталт: “Мой бацька плакаў аднойчы ад болю ў вачах, аднак я была няўклюднай і не магла суцешыць яго”, або: “Я кахала Сэмюэля Бэкета. Я не магла выйсьці за яго замуж”, сфармуляваныя, мусіць, пад уплывам бясконцага галаперыдолу, на якім яна сядзела да канца жыцьця. Сузіраць Джойсавую дачку, апроч як на фотаздымках, можна ў фільме Жана Рэнуара “Дзяўчынка з запалкамі” (1928) паводле казкі Г. Х. Андэрсэна. Там яна танцуе невялічкую партыю ў масцы салдаціка поруч з сямю такімі ж ваяркамі. Каторая зь іх Лючыя – невядома.