Умбэрта Эка. Вяртаньне сярэднявечча

Трызьненьне сярэднявеччам

Ці існуе нейкая сувязь паміж кнігамі прыгодаў і фантастыкі Фрацэты, неа-сатанізмам, “Эскалібурам”, сагамі пра Авалон і Жакам Ле Гофам? Спатыкніся Дарт Вэйдар, Жак Фурнье ды Парсыфаль на лятучай талерцы, ці здолелі б яны знайсьці агульную мову? І што гэта была б за мова — сусьветная трасянка ці лаціна Эвангельля паводле сьв. Лукі?

Сапраўды, падобна да таго, што людзі любяць сярэднявечча. За некалькі хвілінаў у любой амэрыканскай кнігарні можна знайсьці шмат цікавых узораў гэтае неагатычнае плыні. Я прывяду толькі некалькі назваў кніг, што трапляюцца на вочы: “Сьвет, што завецца Камэлот”, “Вяртаньне караля”, “Меч выкаваны”, “Прыманка Васіліска”, “У пошуку цмока”, “Палёт цмока”, “Купал у лесе”, “Апошні абаронца Камэлота”, “Цмокава сховішча”, “Доктар Ху і крыжакі”, “Магічныя пошукі”, “Ерэтык Камбэр”, плюс размаітыя асобныя кнігі — ад кельцкіх сагаў, чорнае магіі, зачараваных замкаў і вязьніцаў з прывідамі да мячоў у камяні, адзінарогаў і выразна неагатычнай касьмічнай фантастыкі.

Калі нехта ня верыць літаратуры, то ён мае паверыць хаця б поп-культуры. Нядаўна ў шапіку я наўздагад выцягнуў шэраг коміксаў, і вось які атрымаўся “вінігрэт”: “Кароль Конан”, “Бязьлітасны меч Конана-барбара”, “Камэлот-3000”, “Меч і атам” (два апошнія выяўляюць складанае спалучэньне раньняга сярэднявечча і лазэрных прамянёў), “Сага пра Электру”. “Крыштальны ваяр Крыстар”, “Эльрык Мелібоўнскі”…

Я мог бы працягваць. Але няма чаго зьдзіўляцца, што нас накрыла хваля псэўда-сярэднявечнага чытва — нешта сярэдняе паміж нацыстоўскай настальгіяй па мінуўшчыне і акультызмам. Краіна, здольная спарадзіць “Дыянэтыку”, можа далёка пайсьці ў чараўніцтве і frappe1 пра Сьвяты Грааль. І было б зусім ня дзіўна, калі б у чарговым порна-хіце Мэрлін Чэмбэрз зьнялася ў ролі La Princess Lointain (калі амэрыканцы здолелі ператварыць Chanteclair Эдмона Растана ў фантастыку, то чаму б не ўявіць, як прынцэса Трыпалі аддае ключы ад свайго паса цнатлівасьці барадатаму Барту Рэйнальдсу?). Я ўжо не кажу пра такія постмадэрнова-нэагатычныя замкі ў Манхэтане, як Сіты-корп-цэнтар ды Трамп Таўэр — цікавосткі нэафеадалізму, двары якіх адкрытыя для сялянаў і гандляроў, а добра абароненыя верхнія апартамэнты прызначаныя для шляхты.

Хронікі нэасярэднявечча таксама распавядаюць пра тое, як тысячы чытачоў адкрылі для сябе Барбару Тачмэн. Дырэктар Мэтраполітан Музэум вырашыла наладзіць выставу “сапраўдных” падробак, якія наведвальнікі раней прымалі за арыгіналы. І натоўпы людзей, што некалькі гадоў таму выстойвалі даўжэзныя чэргі ў Мэтраполітан Музэум, каб патрапіць на выставу сярэднявечнага ірляндскага мастацтва, сталіся выразнай прыкметай новага густу.

Амэрыка, зацята змагаючыся з 1776 годам, паглынае сапраўдную Мінуўшчыну. Можа гэта і кансэрваваная, але ўсё роўна філялёгія. Амэрыканцы патрабуюць і сапраўды цэняць дакладную, з усёй адказнасьцю зробленую гістарычную рэканструкцыю (можа, таму, што толькі пасьля таго, як тэкст скурпулёзна рэканструяваны, яго можна з усёй безадказнасьцю дэканструяваць). Як і многія эўрапейцы, большасьць амэрыканцаў прынялі фільм “Excalibur” за “сапраўднае адлюстраваньне сярэднявечча”, але ёсьць і мноства іншых, якія шукаюць нешта больш праўднае.

А што адбываецца па той бок Атлянтычнага акіяна? У Вялікай Брытаніі і Францыі ХІХ стагодзьдзе было эпохай гістарычных раманаў Вальтэра Скота й Віктора Гюго, а гістарычны раман самім лёсам зьнітаваны зь сярэднявечнай тэматыкай. Гэтая тэндэнцыя захавалася й дасюль, і паліцы кожнае кнігарні ў Лёндане ці Парыжы запоўненыя цікавымі ўзорамі сярэднявечных, ці рыцарскіх, раманаў. Адылі італійцы ніколі ня ўражвалі сваімі посьпехамі на гэтай ніве. Раман зь сярэднявеччам для італійскай літаратуры заўсёды быў няўдалы. Гэткія імёны, як Гуэрацы, Канту, Гросі й Адзэлья нічога не гавораць замежнаму чытачу, ды й справядліва. Магчыма за адзіным выключэньнем “Этторэ Ф’ерамоска” Д’Адзэлья, усё, што было напісана ў мінулым стагодзьдзі пра сярэднявечча ў Італіі, мела на сабе пячатку нягегласьці, нудоцьця й пыхлівасьці. Наш нацыянальны раман гэтага часу “Заручаныя” Манцоні, не зьвяртаецца да жыцьця вялікіх рыцараў і імпэратараў; ён зьвяртаецца да падзеяў ХVІІІ стагодзьдзя й распавядае гісторыю прыгонных сялян учасы нацыянальнага заняпаду і ўсеагульнае роспачы. Італійскія крытыкі былі ўражаныя і зьдзіўленыя тым, што за апошнія дзесяць гадоў зьявілася мноства італійскіх раманаў на сярэднявечную тэматыку, некаторыя зь якіх набылі нечакана вялікую папулярнасьць. Я ўстрымаюся ад пералічэньня ўсіх “круглых сталоў” і сымпозыюмаў па гэтай праблеме, што адбыліся за апошні час, калі тэма “вяртаньня сярэднявечча” стала сапраўдным насланьнём. У іншых краінах, хаця яны і больш звыклыя да падобных адраджэньняў, таксама абмяркоўваецца падобнае пытаньне, і мы павінны паспрабаваць на яго адказаць.

Такім чынам, мы ўсе зараз (як у Эўропе, так і ў Амэрыцы) назіраем, як да нас ізноў вяртаецца цікавасьць да сярэднявечча, прычым у самых розных формах — ад фантастычнага нэасярэднявечча да дакладнага філялягічнага даследаваньня. Не выклікае сумніваў, што сапраўды істотным будзе апошняе. Але варта задацца пытаньнем, чаму амэрыканцы збольшага знаходзяцца ва ўладзе таго ж самага насланьня, што й эўрапейцы, і чаму ўсе яны глытаюць рэканструкцыі Дубі, Ле Руа Ладуры і Ле Гофа, як быццам гэта новая форма наратыву. Ці мог хто-небудзь прадбачыць год дзесяць таму, што рэгістрацыйныя кнігі сярэднявечнай парафіі ў Пуату будуць паглынацца гэтак жа апантана, як дэтэктывы Агаты Крысьці?

Паводле некаторых меркаваньняў, мы трызьнім сярэднявеччам. Але фактычна ўсе мы — і амэрыканцы, і эўрапейцы — спадкаемцы заходняе традыцыі, а ўсе праблемы Захаду паўсталі ў сярэднявеччы. Сапраўды, сучасныя мовы, гарады як гандлёвыя цэнтры, капіталістычная эканоміка (разам з банкамі, цэхамі і сабекоштам) — гэта вынаходніцтвы сярэднявечнага грамадзтва. У сярэднявеччы зьявілася армія ў яе сучаснай форме, сучасная канцэпцыя нацыянальнае дзяржавы, гэтаксама як і ідэі звышфэдэрацыі (пад сьцягам Германскага імпэратара, абранага парлямэнтам, які дзейнічаў у ролі выбарчага з’езду). Барацьба паміж беднымі і багатымі, паняцьце ерасі або ідэалягічнага ўхілу і нават наша сучаснае разуменьне каханьня як спусташальнага шчасьлівага няшчасьця бяруць свой пачатак у сярэднявеччы. Яшчэ можна дадаць канфлікт паміж царквой і дзяржавай, прафсаюзы (хаця й у цэхавай форме) і тэхнічнае ўдасканаленьне вытворчасьці. На пачатку нашага тысячагодзьдзя з’явіліся і хутка ўвайшлі ў шырокі ўжытак ветракі, падковы, конская ды валовая збруя, страмёны і сучаснага тыпу стрыно, падвешанае да кармы на петлях ніжэй узроўню вады, без якога не была б адкрытая Амэрыка. Апрача таго, пачаў выкарыстоўвацца компас і была канчаткова прынятая арабская матэматыка, ад якой бярэ пачатак сучаснае лічэньне і двайная бугалтэрыя. Напрыканцы гэтай эры — калі пагадзіцца, што яна ўмоўна скончылася ў 1492 годзе — быў вынайдзены порах і з’явілася “галяктыка” Гутэнберга.

Мы па-ранейшаму жывем пад сьцягам сярэднявечных тэхналёгіяў. Да прыкладу, у сярэднявеччы былі вынайдзены акуляры, што паводле значнасьці можна прыраўнаць да вынаходніцтва ткацкага станка і паравога рухавіка. У тыя часы інтэлектуал, які ў сорак год пачынаў траціць зрок, разбіраючы нячытэльныя манускрыпты у цёмных пакоях пры сьвятле паходняў, пасьля пяцідзесяці ўжо ня мог працаваць. Вынаходніцтва акуляраў значна пашырыла працаздольнасьць інтэлектуалаў, дзякуючы чаму ў наступныя стагодзьдзі мы сталі больш поўна выкарыстоўваць чалавечы патэнцыял.

Усе вышэй згаданыя ідэі і рэаліі з’явіліся не ў старажытным сьвеце. З антычнай Грэцыі і Рыма мы засвоілі пэўную ідэю трагедыі (але наш тэатр створаны паводле сярэднявечнага ўзору) ды ідэал прыгажосьці, а таксама нашыя асноўныя філязофскія канцэпцыі. Але менавіта ў сярэднявеччы мы навучыліся іх скарыстоўваць. У сярэднявечча сягаюць карані нашых сучасных “вострых” праблемаў, і няма нічога дзіўнага ў тым, што мы заўсёды вяртаемся ў тую эпоху, калі запытваемся ў сябе аб уласным паходжаньні. Усе пытаньні, якія абмяркоўваюцца падчас паседжаньняў Агульнага рынку, вынікаюць з рэаліяў сярэднявечнае Эўропы.

Такім чынам, узіраючыся ў сярэднявечча, мы ўзіраемся ў сваё маленства, гэтак жа, як доктар запытваецца пра дзіцячыя гады, каб зразумець наш цяперашні стан здароўя, альбо гэтак жа, як псыхааналітык уважліва дасьледуе першасную траўму, каб зраземець наш цяперашні нэўроз.

Нашае вяртаньне да сярэднявечча — гэта пошук уласных каранёў, і паколькі мы хочам вярнуцца да “сапраўдных” каранёў, то шукаем “праўднае сярэднявечча”, а не рыцарскія раманы ды фантастыку. (Хаця часта гэтае жаданьне няслушна вытлумачаюць, і, рухомыя цьмяным памкненьнем, мв аддаемся ўцёкам ад рэчаіснасьці à la Толкін.

Але ці сапраўды трызьненьне сярэднявеччам з’яўляецца тыповай сучаснай, або постмадэрновай, спакусай? Калі гэта праўда, што сярэднявечча ператварыла нас у заходніх жывёлаў (а так яно і ёсьць), тады такой жа праўдай ёсьць і тое, што людзі трызьняць сярэднявеччам ад самага пачатку сучаснай эпохі.

Бясконцае вяртаньне

Сучаснасьць вяртаецца да сярэднявечча з таго самага моманту, як яна (згодна гістарычным даведнікам) прыйшла да завяршэньня. Пачаткам сучаснай эры сталіся зьдзіўляльныя дасягненьні чалавечага духу: адкрыцьцё Амэрыкі, вызваленьне Грэнады (разам з наступным зьнішчэньнем здабыткаў арабскай навукі, якая магла б апярэдзіць Рэнесанс і ўздым сучаснае навукі) і запачаткаваньне другое Дыяспары, калі зь Гішпаніі выгналі жыдоў (пагромы былі вынайдзеныя раней, яшчэ крыжакамі — у радаводзе заходняе цывілізацыі шмат чаго было).

Адразу ж пасьля афіцыйнага завяршэньня сярэднявечча Эўропу ахапіла спусташальная і пранізьлівая настальгія па ім. У Італіі вялікія паэты Рэнесанса, ад Пульчы да Баярдо і Арыёста, зьвярталіся да рыцарскае сагі. Тэяфіла Фаленьня напісаў паэму “Baldus” на неверагоднай latin de cuisine2; Тарквата Таса, вялікі паэт італійскага маньерызму, апяяў веліч крыжакоў. У Гішпаніі Сэрвантэс распавёў драматычную гісторыю чалавека, ня здольнага прымірыць жорсткую рэальнасьць са сваёй любоўю да сярэднявечнай літаратуры. Шэкспір багата пазычаў з сярэднявечнага наратыву й відазьмяняў яго.

Падчас росквіту ангельскага Рэнесансу Джон Ды ці Робэрт Флад наноў адкрылі сымболі і знакі сярэднявечнага юдэйскага містыцызму. Нават у перыяд барока, калі ў тагачаснай навуцы нібыта панавалі новыя парадыгмы Галілея ды Ньютана, Контррэфармацыя моўчкі працягвала пляжыць філязофію схалястаў. Між тым як у Францыі Мабілён адкрыў скарбы сярэднявечных манускрыптаў. Як сэміётык я не магу абысьці ўвагай тое, што адным з найвыбітнейшых прарываў у знакавай тэорыі мы абавязаныя наступніку Тамаша Аквінскага Джону, альбо, як мы яго цяпер называем, Жану Пуансо. Падчас Века Розуму, калі гурток французкіх энцыкляпедыстаў, здавалася, вёў апошнюю бітву з решткамі змрочнага сярэднявечча, гэтае сярэднявечча пачало зачароўваць арыстакратыю гатычнымі раманамі і раньнім Ossianic3 рамантызмам. Геаграфічна блізкі, хаця й псыхалягічна далёкі ад замка Атранта, Людовіка Антонія Мураторы сабраў у сваім “Вяртаньні італійскіх пісьменьнікаў” старыя хронікі сярэднявечнае велічы. У хуткім часе Шатабрыян апяяў гатычныя саборы, што ўзносіліся над кронамі кельцкага лесу, а дзякуючы Вальтэру Скоту, Віктору Гюго і рэстаўрацыі Viollet-le-Duc усё ХІХ стагодзьдзе магло трызьніць аб уласным сярэднявеччы, і такім чынам помсьціць Напалеону, які “прасьветленым” манаршым гэстам зламаў тымпан Нотр-Дама, каб увесь яго картэж мог зьмясьціцца ў храме.

Час узьяднаньня Італіі быў багаты на repêcbage4 сярэднявечча, ня кажучы ўжо пра італійскую опэру зь яе трубадурамі. І ў рэшце рэшт, было нямецкае галавакружэньне ад нэасярэднявечча з замкам Людвіга Баварскага і “пэрсыфалізацыяй сусьвету” Вагнэра.

Што сказалі б Раскін, Морыс і перадрафаэліты, калі б даведаліся, што адкрыцьцём сярэднявечча ў ХХ стагодзьдзі будуць займацца СМІ?

Клясыцызм і Сярэднявечча

І тут мы мусім узьняць прынамсі два пытаньні. Па-першае, чым розьняцца гэтае бясконцае адкрыцьцё сярэднявечча і такое ж нязьменнае вяртаньне да антычнай спадчыны. Па-другое, ці заўсёды ўсё мноства сярэднявеччаў (а іх сапраўды зашмат) паўставала з аднаго й таго ж правобразу?

Што да першага пытаньня, то тут можна супрацьпастаівць філялягічную рэканструкцыю уталітарных штукарстваў.

Што датычыцца антычнасьці, мы аднаўляем яе, але, адбудаваўшы, мы не жывем у ёй, а толькі сузіраем антычнасьць як ідэал, як узор і шэдэўр дакладнае рэстаўрацыі. І, наадварот, сярэднявечча ніколі не аднаўлялася “з нуля”: Мы ўвесь час падпраўлялі ды рамантавалі яго, як будынак, у якім мы жывем і дасюль. Мы адбудавалі банк, як і храм, дзяржаву, як і царкву. Мы больш не жывем у Партэноне, але мы ўсё яшчэ ўваходзім у храм ці молімся ў яго нэфах. Нават калі Арыстотэль ды Плятон сталі часткай нашага жыцьця, мы ўспрымаем іх праз сыстэму каардынат, змадэляваную нашымі сярэднявечнымі продкамі. І калі мы “сашкрабем” сярэднявечныя інкрустацыі і дакапаемся да яго сапраўднага сэнсу, то гэты па-новаму прачытаны Арыстотэль адно ўпрыгожыць паліцы акадэмічных бібліятэкаў, але яму ўсё ж ня знойдзецца месца ў нашым штодзённым жыцьці.

Паколькі зь сярэднявечча заўсёды рабілі гармідар у адпаведнасьці з патрэбамі розных эпохаў, ня можа быць, каб вынік быў заўжды аднолькавы. І таму я паспрабую акрэсьліць прынамсі 10 тыпаў сярэднявечча, каб чытач усьвядоміў, што кожны раз, гаворачы пра трызьненьне сярэднявеччам, трэба спачатку запытацца, якое менавіта сярэднявечча яму трызьніцца.

10 дробных сярэднявеччаў

1. Сярэднявечча як фон. Гэта сярэднявечча опэры ці Тарквата Таса. Сапраўднае цікавасьці да гісторыі тут няма, сярэднявечча скарыстанае як пэўная міталягічная сцэна, на якой дзейнічаюць сучасныя пэрсанажы. Пад гэтую ж рубрыку падпадаюць і так званыя раманы плашча і шпагі (ці les romans de cape et d’épée). Прычым гістарычныя раманы і раманы плашча і шпагі — гэта прынцыпова розныя рэчы. У першых аўтар абірае які-кольвек адметны гістарычны пэрыяд, каб глыбей зразумець ня толькі мінуўшчыну, але й — праз яе — сучаснасьць як канчатковы вынік тых далёкіх гістарычных падзеяў. Героі рамана — не абавязкова “гістарычныя асобы” (гэта значыць людзі, якія сапраўды існавалі): дастаткова каб яны, хаця й толькі ў літаратурнай форме, выяўлялі сваю эпоху. Лэдзі Равэна і П’ер Бязвухаў — плод фантазіі раманістаў, але яны распавядаюць нам нешта “праўднае” пра ангельскае сярэднявечча і Расею пры Напалеоне. І наадварот, у рамане плашча і шпагі прыдумляныя героі, каб выглядаць больш праўдападобна, абавязкова мусяць дзейнічаць сярод рэальных гістарычных асобаў. Згадайце хаця б Д’юма і тую вызначальную для ўсяго расповяду ролю, якую адыгрываюць, да прыкладу, Рышэлье і Людовік ХІІІ. Хоць ў рамане і прысутнічаюць рэальныя пэрсанажы, але псыхалёгія д’Артаньяна ніяк не абумоўленая псыхалёгіяй ягонага стагодзьдзя, ён мог бы гэтак жа ўтрапёна ўвязвацца ў тыя ж самыя прыгоды і падчас Французкае рэвалюцыі. Такім чынам, у гістарычных раманах прыдумляныя героі дапамагаюць нам спасьцігнуць мінулае (і мінулае служыць ня проста фонам), між тым як у раманах плашча і шпагі мінулае (скарыстанае толькі як фон) спрыяе таму, каб мы з прыемнасьцю чыталі пра выдумляных герояў.

2. Сярэднявечча як мясьціна іранічнага наведваньня наноў, вядома, дзеля роздуму пра нашае маленства, але таксама і пра нашую ўяўную лядашчасьць. Арыоста і Сэрвантэс вярталіся ў сярэднявечча гэткім жа чынам, як Сэрджа Леонэ і іншыя італійскія адмыслоўцы вэстэрнаў вярталіся ў Амэрыку ХІХ стагодзьдзя як у краіну прыгодаў, ужо створаную Галівудам. У такім жа сэнсе Рабле разыграў уяўнае вяртаньне ў Сарбону. Але ён ужо ня верыў у той Парыж, які ён апісваў. Гэтаксама, як і героі Монты Пітана ня вераць у гратэск, сярод якога яны існуюць.

3. Сярэднявечча як барбарскі час, сьвет простых, не абмежаваных аніякім законам памкненьняў. Гэта сярэднявечча Фрацэты, але — на іншым узроўні складанасьці і апантанасьці — гэта таксама сярэднявечча раньняга Бергмана. Такія прымітыўныя жарсьці маглі б аднолькава існаваць як на берагах Фінікіі, так і пустэльнях Гільгамэша. Гэта par excellence “змрочны час”5, і нават “Пярсьцёнак Нібэлунгаў” Вагнэра таксама можна аднесьці да гэтага “заняпаду розуму”, які ня можа не прыгаломшываць. Нас амаль што запрашаюць уславіць веліч маладой арыйскай расы на гэтай зямлі грубае жывёльнае моцы. Гэта дзікае сярэднявечча, і чым больш дзікія яго героі, тым больш глыбока ідэялягізаваная яго паверхневая наіўнасьць.

4. Сярэднявечча Рамантызму зь ягонымі навальнічнымі замкамі і зданямі. Гэтае сярэднявечча вяртаецца да нас у форме сучаснай “касьмічнай” фантастыкі, дзе, каб ператварыць вязьніцу ў касьмічны карабель, дастаткова паставіць у ёй кампутар.

5. Сярэднявечча philosofia perennis6, або нэа-тамізму. Яно цьмяна праступае ня толькі з-за Марытэна і пастарскіх настаўленьняў ды дагматаў Пія ХII ці Яна Паўла II. Як празрыстую крыніцу натхненьня яго можна адчуць і за фармальна-лягічнымі выкладкамі самых розных свецкіх філёзафаў сучаснасьці. Нядаўна ў “Сэміётыцы і філязофіі мовы” (“Semiotics and Philosophy of Language”) я разгледзеў сярэднявечную тэорыю вызначэньня, выкладзеную Парфірыям у “Isagoge”. Я паказаў, наколькі на яе паўплывалі некаторыя лягічныя сафізмы. Я імкнуўся выявіць, як гэтыя сафізмы працягваюць уплываць на шмат якія тэорыі значэньня (of meaning): часта не ўсьведамляючы гэтага, яны багата запазычылі з Парфірыянскай плыні мысьленьня. У гэтым сэнсе адвечная жыцьцёвая моца сярэднявечча зусім не абавязкова карэніцца ў рэлігіі, бо прыхаванага сярэднявечча шмат і ў некаторых сучасных лягічна-сыстэмных тэорыях, напрыклад, у структуралізме.

6.Сярэднявечча нацыянальнага самавызначэньня, якое ізноў разгарнулася ва ўсёй сваёй моцы ў мінулым стагодзьдзі. Тут сярэднявечная мадэль узводзілася ў ранг палітычнай утопіі, услаўляла мінулую веліч — і супрацьпастаўлялася нішчымным рэаліям нацыянальнага прыгнёту і замежнага панаваньня.

7. Сярэднявечча Дэкадансу. Відавочна, я маю на ўвеце Братэрства перадрафаэлітаў, Раскіна, але таксама й “A Rebours” Х’юсмана і апантанасьць Des Esseintes. Тыповая італійская вэрсыя гэтага дэкадэнцкага сярэднявечча прысутнічае ў нэаготыцы Джосуэ Карадуччы і Габрыэле Д’Анунцыа (хоць апошні й ня быў дэкадэнтам fin-de-ciecle). Спачатку яно было вынаходніцтвам інтэлектуалаў, але потым арганічна ўлучылася ў праект рэстаўрацыі на нацыянальны лад, і ў італійскіх гарадох дало жыцьцё мноству падробак, часам цікавых, а часам і вартых жалю, у архітэктуры і выяўленчым мастацтве.

8. Сярэднявечча філялягічнае рэканструкцыі, якое ўзыходзіла ад Мабіёна праз Мураторы да найлепшых узораў Гільсана, да адкрыцьця наноў Acta Danicorum Philosoforum і да школы Annales. Падобны філялягічны падыход можа ўжывацца як у дачыненьні да вялікіх гістарычных падзеяў, так і да глыбінных грамадзкіх ці тэхналягічных структураў ва ўсёй іх неспасьцігальнасьці, а таксама і да формаў штодзённага жыцьця. На шчасьце, у гэтым выпадку не даводзіцца казаць пра “сярэднявечную моду”. Ня зусім вольнае ад цікаўнасьці СМІ, гэта сярэднявечча, аднак, дапамагае нам крытычна паставіцца да ўсіх астатніх сярэднявеччаў, якія ў той ці іншы час выклікаюць нашае захапленьне. Гэтаму сярэднявеччу, дзякуй Богу, бракуе ўзвышанасьці, і таму яно выглядае больш “чалавечна”.

9. Сярэднявечча гэтак званае Традыцыі, альбо акультнае філязофіі (ці la pensée sapientielle), даволі эклектычны пракаветны будан-развалюха, у якім таўкуцца тампліеры, розэнкрайцэры, альхімікі, масоны і нэакабалісты. Гэтае сярэднявечча, напоенае атрутай рэакцыі, што тачылася са Святога Грааля, гатовае вітаць кожную праяву нэафашыстоўскай Волі да Магуты. За зрокавае ўвасабленьне праяваў-мрояў, якія быццам былі яе адэптам, гэтае сярэднявечча з гатоўнасьцю бярэ ўсе атрыбуты сярэднявечча №3 і пры гэтым блытае Рэнэ Гэнона з Конанам Барбарам і Авалон з каралеўствам Прэстэра Джона. Антынавуковае паводле вызначэння, гэта сярэднявечча дзеіцца пад знакам мітычнага шлюбу мікра- і макракосму, і ў выніку пераконвае сваіх прыхільнікаў у тым, што кожная зьява тоесная іншай і што сьвет створаны дзеля таго, каб ва ўсёй сваёй размаітасьці даводзіць адно Пасланьне. На шчасьце, Пасланьне згубілася, і гэта надае прыцягальнасьці яго пошукам для нешматлікіх шчасьліўцаў, якіх анічым не пахіснуць, не пераканаць аніякімі філялягічнымі доказамі.

Каб абагульніць тып мысьленьня, характэрны для “традыцыйнага сярэднявечча”, дазвольце мне згадаць дзьве базавыя кагнітыўныя мадэлі, эпістэмалягічную і лягічную, якія мысьленьне падобнага сярэднявечча звычайна з усёй безадказнасьцю перакульвае дагары нагамі: Мадэль post hoc propter hoc перавернутая ў propter hoc ergo ante hoc, а лягічная мадэль modus ponens перавернутая ў тое, што я звычайна называю modus indisponens (дзеля перакладу гэтага ляціна-італійскага калямбуру назаву гэта “спосабам перакульваньня”). Добрым прыкладам propter hoc ergo ante hoc ёсьць аргумэнт, які скарыстаны ў мностве самых вядомых тэкстаў пра Pimander: Добра вядома, што “Corpus Hermeticum” быў напісаны ў першым стагодзьдзі нашае эры, але прыхільнікі Традыцыі (нават пасьля пераканаўчае дэманстрацыі Casaubon-а) цьвёрда ўпэўненыя, што ён быў напісаны ў часы Майсея ці Пітагора, але ў любым выпадку да Плятона. Цяпер аргумэнт гучыць наступным чынам: Паколькі “Corpus Hermeticum” зьмяшчае ў сабе ідэі, якія “пазьней” паўтараюцца ў Плятонавым асяродку, то гэта сьведчыць пра тое, што ён быў напісаны да Плятона. Што ж да modus indisponens, то яно спрацоўвае наступным чынам:

пры p — q, але k — w,

і можа быць прыкладам наступнага цьверджаньня: калі a = b, то b = a. Але “Corpus Hermeticum” сьцьвярджае, што sucit inferius sic superius, таму Сьвяты Грааль — нішто іншае, як Lapis Philosophorum7. Я ведаю, што ўсё гэта не сапраўднае сярэднявечча і што нашыя старыя дактары навук, якія абмяркоўваюць свае quaestiones quodlibetales на гуманітарных факультэтах, былі больш дакладнымі, чымся Гэнры Корбін ці Жыльбер Дзюран. Але тып мысьленьня “традыцыйнага сярэднявечча” зазвычай разгортваецца пад сьцягам вечнага вяртаньня да зямлі Артура.

10. Апошняе па парадку, але не па значнасьці, — чаканьне Міленіюма. Гэтае сярэднявечча апанавала кожную рэлігійную сэкту. Яно з намі і не пакіне нас да апоўначы 31 сьнежня 2000 года. Крыніца шматлікіх вар’яцтваў, яно застаецца, аднак, нязьменнай перасьцярогай. Бо, магчыма, прадчуваньне, што надыходзіць канец сьвета і ў дзьверы грукае Антыхрыст у цывільным, не такое ўжо і сяреднявечнае.

Якое менавіта?

Такім чынам, перш чым радавацца ці шкадаваць аб вяртаньні сярэднявечча, мы абавязаныя (маральлю й культурай) вызначыць, пра якое менавіта сярэднявечча мы гаворым. Шчыра прызнаць, да якога зь 10 тыпаў сярэднявечча мы зьвяртаемся тады, калі проста практыкуем больш ці менш ганаровыя формы дывэртысмэнту, калі нас зьдзіўляюць нашыя асноўныя праблемы або калі мы падтрымліваем (магчыма, безь яе рэалізацыі) якуюсь рэакцыйную змову, — значыць сказаць, хто мы і пра што марым.

Існаваньне у сярэднявеччы

Прынамсі, ув адным нашыя трызьненьні сярэднявеччам дазваляюць вызначыць нашую эпоху як новае сярэднявечча. Больш за 10 гадоў таму я напісаў эсэй на гэтую тэму. І хаця шмат якія рэаліі, на якія я спасылаўся, зараз зьмяніліся, я мяркую, што некаторыя выказаныя тады думкі варта згадаць яшчэ раз.

Найперш, калі мы сьцьвярджаем. Што наша эпоха нэасярэднявечная, то трэба вызначыцца, ўто менавіта мы маем на ўвазе пад паняткам “сярэднявечча”. Дзеля пачатку мы павінны ўсьвядоміць, што сам тэрмін ужываюць у дачыненьні да дзьвюх досыць адрозных гістарычных пэрыядаў: Адзін зь іх пачынаецца з падзеньня Заходняй Рымскай імпэрыі і доўжыцца да 1000-га году; гэта пэрыяд крызісу. Заняпаду. Гвалтоўнага далучэньня зямель і сутыкненьня культураў. Другі доўжыцца ад 1000-га году да эпохі, якую ў школе называлі Гуманізмам і якую большасьць гісторыкаў нездарма вызначае як час росквіту культуры. (Між тым гісторыкі нават гавораць пра тры Рэнесансы: за часам Каралінгаў, у ХІ–ХІІІ стагодзьдзяў і ўласна Рэнесансе.)

Дык вось, калі пагадзіцца з тым, што сярэднявечча можна сынтэзаваць у пэўную абстрактную мадэль, то якому з двух вышэй названых сярэднявеччаў адпавядае нашая эпоха? Было б занадта наіўна спрабаваць пункт за пунктам вызначыць дакладную суаднесенасьць, не апошнім чынам таму, што мы жывем у неверагодна “паскораны” пэрыяд: падзеі пяці гадоў можна суаднесьці з падзеямі ранейшых пяці стагодзьдзяў. Да ўсяго, цэнтар сусьвету пашырыўся і ахапіў усю плянету; сучасныя цывілізацыі і культуры, грамадзтвы з розным узроўнем разьвіцьця суіснуюць побач, і, паводле агульнапрынятае тэрміналёгіі. Мы зазвычай гаворым пра “сярэднявечнасьць” бенгальцаў, між тым як Нью-Ёрк лічым квітнеючым Бабілёнам. Так штто клі ўжо праводзіць паралелі, дык паміж пэўнымі фрагмэнтамі ў сучасным стане цывілізацыі і размаітымі фрагмэнтамі гістарычнага працэсу з V па ХІІІ ст. н.э. нясумніўна, супастаўленьне дакладнага сёньняшняга гістарычнага моманту з пэрыядам маль у тысячу год выглядае безгустоўнай гульнёй. І гэта насамрэч было б безгустоўна. Але тут мы толькі спрабуем высунуць “гіпотэзу сярэднявечча” (нібы мы зьбірамся стварыць сярэднявечча і вырашаем, якія складнікі патрабуюцца, каб надаць яму дзейснасьць і праўдападабенства).

Што трэба, каб стварыць “так ніштто сабе сярэднявечча”? найперш зруйнаванасьць вялікага сусьветнага ладу і тое, што вялікая шматнацыянальная дзяржава, якая ўніфікавала/яднала сьвет праз звычаі, мову, ідэалёгію, рэлігію, мастацтва, развалілася, бо ўскладнілася настолькі, што стала некіруемай. Яна развалілася, бо барбары “ціснулі” на яе межы; яны не абавязкова ня мелі культуры, але прыносілі новыя звычаі і новае бачаньне сьвету. Гэтыя барбары маглі уварвацца гвалтоўна, бо хацелі завалодаць багацьцем, у якім ім было адмоўлена, але і маглі непрыкметна “пракрасьціся” ў культурныя і сацыяльныя структуры імпэрыі са сваёй новай верай і новым светапоглядам. Падзеньне Рымскай імпэрыі пачалося не са з’яўленьня хрысьціянскай этыкі; імпэрыя ўжо разбурала сябе сама, улучаючы ў сябе культуру, прынесеную Аляксандрам, і усходні культ Мітры ды Астарты, а таксама захапляючыся магіяй, новымі правіламі сэксуальных паводзінаў ды размаітымі вучэньнямі, што абяцалі вечнае жыцьцё/выратаваньне. Яна ўвабрала ў сябе новыя расавыя кампаненты, яна вымушаная была скасаваць шмат якія жорсткія клясавыя разьмежаваньні, скараціла адлегласьць паміж грамадзянамі і неграмадзянамі, патрыцыямі і плебеямі; яна захоўвала маёмасныя разьмежаваньні, але размыла сацыяльныя.а іначай і не магло быць. У Рымскай імпэрыі вельмі імкліва адбываўся працэс далучэньня да культуры, да вяршыняў улады ўзносіліся людзі, якіх гадоў дзьвесьце таму палічылі бы расава ніжэйшымі, шмат якія тэалягічныя дагматы трацілі сваю непарушеую моцу. Было й такое, што ув адзін і той жа час арыстакраты пакланяліся старажытна-рымскім багам, легіянеры — Мітры, а рабы — Ісусу. Хоць і перасьледавалася тая вера, што, як усе інтуітыўна адчувалі, несла ў аддаленай будучыні сьмяротную небясьпеку сыстэме, але, як правіла, тая ў сваёй вялікай талерантнасьці ўдушэньня прымала і ўуучала ў сябе ўсё.

З абвалам Вялікай Імпэрыі (вайсковым і цывільным, грамадзкім і культурным адначасова) распачалася эканамічная крыза і бязуладзьдзе. Але толькі ўздым антыклерыкалізму (зрэшты, апраўданы і зразумелы) замацаваў за раньнім сярэднявеччам рэпутацыю “змрочных часоў” у гісторыі. Насамрэч жа нават раньняе сярэднявечча (магччыма і болей, чым пасьля 1000-га году) было пэрыядам неверагоднага інтэлектуальнага росквіту. На той час адбывалася шчыльнае ўзаемадзеяньне паміж барбарскімі культурамі, рымскай традыцыяй і ўсходне-хрысьціянскімі ўплывамі. Гэта быў час падарожжаў і сустрэчаў, калі ірляндзкія мніхі прайшлі праз усю Эўропу, распаўсюджваючы свае ідэі, заахвочваючы да чытаньня ды пашыраючы ўсялякае глупства. Карацей, тут-то і адбывалася сталеньне сучаснага эўрапейца, і акурат у гэтым сярэднявечная мадэль можа дапамагчы нам зразумець пазеі сучаснасьці. З абвалам Вялікай Імпэрыі надыходзіць час крызісу, няўпэўненасьці і неабароненасьці, сутыкаюцца між сабою розныя цывілізацыі і паступова абмалёўваецца вобраз новага чалавека. Выразна выявіцца ён толькі пазьней, але асноўныя элементы ўжо “бурболяць” у драматычным катле. Баэтый, які папулізаваў Пітагора і падаваў сваё асэнсаваньне Арыстотэля, не чытаў напамяць урок мінулага, а распрацоўваў новую культуровую мадэль, хоць і выдаваў сябе за апошняга рымляніна, але насамрэч усталёўваў першы дасьледчы цэнтар пры барбарскіх “дварох”.

У сучаснай гістарыяграфіі стала агульным месцам гаварыць, што мы перажываем крызіс Амэрыканскай Імпэрыі. Наіўна было б спрабаваць намаляваць партрэт “новых барбараў”, у тым ліку і таму, што слова “барбар” заўжды нясе ў сабе адмоўныя канатацыі, якія зьбіваюць нас з панталыку. Цяжка вызначыць, хто такія “новыя барбары”: кітайцы? прадстаўнікі трэцяга сьвету? маладое “пратэстнае пакаленьне”? імігранты з Пуэрта-Рыка, якія ператвараюць Нью-Ёрк у гішпанамоўны горад? У такім выпадку каго лічыць барбарамі часоў заняпаду Рымскае Імпэрыі: гунаў і готаў ці азыятаў і афрыканцаў, якія заблыталі цэнтар імпэрыі павуціньнем сваёй рэлігіі і гандлёвых сувязяў? Зьніклі толькі рмляне, дарэчы гэтаксама, як сёньня зьнікаюць лібэралы — англамоўныя прадпрымальнікі, чыім эпасам быў “Рабінзон Круза”, а Віргіліем — Макс Вэбэр.

У прыгарадах звычайны паголены налыса чыноўнік па-ранейшаму будзе жывым увасабленьнем старажытнага рымляніна зь яго традыцыйнымі каштоўнасьцямі. Але ў 60-я–70-я гады ягоны сын адпушчае доўгія, як у індэйца валасы, носіць мэксыканскае понча, грае на сітары, чытае будысцкія тэксты і ленінскія памфлеты. Як і на захадзе Рымскай Імпэрыі, ён часта дае рады з тым, каб спалучыць і дапасаваць такія надзіва розныя плыні, як Гесэ, гараскоп, альхімія, ідэі Мао, марыхуана ды мэтады партызанскае барацьбы ў горадзе. Пакаленьне ж 80-х, здаецца, вяртаецца да ідэалу сваіх бацькоў. Але гэта датычыцца вяршкоў сярэдняе клясы, а ніяк не тых дзяцей, што таньчаць брэйк.

Колькі гадоў таму італійскі гэограф Джузэпэ Сака пісаў пра асярэднявечваньне гарадоў. Асобныя меншасьці, адмаўляючыся ад інтэграцыі, утвараюць кланы й абіраюць сабе за цэнтар пэўную мясцовасьць, куды чужынцы зазвычай ня могуць патрапіць. Такім чынам, мы недалёкія ад сярэднявечнай contrada (Сака выкладае ў Сыене). Дух кланавасьці апанаваў і заможных людзей: у пагоні за мітычнай прыродай яны пераяжджаюць зь месца ў прыгарад з уласным садам каля дома ды гандлёвымі вуліцамі. Так нараджаюцца новыя тыпы дробных супольнасьцяў.

Сака таксама зьвяртае ўвагу на віетнамізацыю тэрыторыяў, калі са стратай узаемапаразуменьня зьяўляюцца арэны заўсёднай напружанасьці. Акрамя іншага, ув адказ улады схільныя драбніць буйныя ўнівэрсытэты, бо, на іх думку, вялікая колькасьць людзей ув адным месцы мае сваю небясьпеку. У гэтай сытуацыі бесперапыннае грамадзянскае вайны, калі адбываюцца сутыкненьні варагуючых груповак, калі зьнікае цэнтар, гарады будуць усё больш ператварацца ў тое, што ўжо бачым на лацінаамэрыканскіх ускраінах, загартаваных партызанскай вайной, дзе ўжо тое, што вартаўнікі зазвычай узброеныя аўтаматам, выразна сымбалізуе падзел грамадзтва на кланы. Гарады нагадваюць абарончыя замкі. Так, некаторыя будынкі, да прыкладу, прэзыдэнцкія рэзыдэнцыі, атачае нешта накшталт землянга вала, які абараняе ад “базука”.

Зразумела, праводзячы паралель з сярэднявеччам, нельга палохацца сымэтрычна-адваротных фігураў. Так, у “тым” сярэднявеччы скарачэньне насельніцтва было абумоўленае заняпадам гарадоў і голадам у вёсках, калі паступовае разбурэньне дарог і паштовай сувязі ў Рымскай Імпэрыі ўскладняла зносіны між яе часткамі, калі аслабеў кантроль цэнтру. Але падобна да таго, што ў “нашым” сярэднявеччы адбываецца супрауьлеглае: перанаселенасьць спалучаецца з празьмернасьцю зносінаў і перавозак. У выніку зусім не разбурэньне і заняпад, а звышнапружаны рытм зрабілі сучасныя гарады непрыдатнымі для жыцьця. Месца павою, які марудна ператвараў ў руіны велічныя, але нетрывалыя будынкі, цяпер заступілі забруджваньне паветра і засьмечваньне глебы. Яны-то сёньня нявечаць і удушаюць адноўленыя гмахі. Горад перажывае прыток імігрантаў і адток карэнных насельнікаў, якія ў горадзе толькі працуюц, а жыць перабіраюцца ў прыгарады. Хутка ў Манхэтане не застанецца ніводнага белага жыхара, а Турын будзе спрэс населены выхадцамі з поўдню Італіі. У той жа час на схілах і раўнінах за горадам узводзяцца замкі патрыцыяў. Зьвязаныя пратаколам добрасуседзтва, узаемным недаверам і ўрачыстымі прыёмамі. У вялікія гарады больш не ўрываюцца ваяўнічыя барбары, яны больш не спусташаюцца пажарамі, але церпяць ад нястачы вады, адлучэньняў сьвятла, затораў на дарогах.

Акрамя таго, раньняе сярэднявечча вызначалася выразным тэхнічным заняпадам і зьбядненьнем глебы. Жалезных прыладаў амаль не было, і калі ў селяніна адзіны серп падаў у калодзеж, то каб яго дастаць, даводзілася чакаць цудоўнага ўмяшальніцтва якога-небудзь сьвятога (як сьведчаць паданьні, такое здаралася). А іначай селяніну кранты. Пагрозьлівая дэмграфічная сытуацыя пачала зьмяняцца на лепшае толькі недзе пасьля 1000-га года, калі людзі навучыліся вырошчваць фасоль, сакавіцу ды іншыя бабовыя з высокімі спажыўнымі вртасьцямі. У іншым выпадку Эўропу чакала бы сьмерць ад кволасьці целаскладу (ув адраджэньне культуры бабовыя зрабілі неацэнны ўнёсак).

А сёньня кола замкнулася, і калі праводзіць паралелі зь сярэднявеччам, усё выглядае з дакладнасьцю да наадварот: каласальны тэхнічны прагрэс прыводзіць да затораў на дарогах і аварыяў на вытворчасьці, а харчовая прамысловасьць разраслася вышэй усякай меры і перайшла да вырабу атрутных і канцэрагенных прадуктаў.

Калі ўжо так. Дык спажывецкае грамадзтва на вышэйшым узроўні свайго разьвіцьця вырабляе не высакаякасныя рэчы, а толькі маленькія механізмы з досыць нізкай трываласьцю (так, калт вам трэба добры нож, то лепей купляць яго ў Афрыцы, бо амэрыканскі зламаецца на другі дзень). Тэхнакратычнае грамадзтва паступова ператвараецца ў грамадзтва карыстаных і бескарысных рэчаў, між тым як у сельскай мясцовасьці вырубаюцца лясы, не апрацоўваеууа глеба, забруджваюцца вада і паветра, выміраюць цэлыя віды жывёлаў і г.д. усё болей і болей адчуваецца пільная патрэба калі не ў бабовых, дык, прынамсі, ва ўпырску якогась чыстага рэчыва.

Неверагодна, але тым ня менш на працягу свайго жыцьця чалавек меў больш магчымасьцяў пабачыць Сант’яга дэ Кампастэла ці Ерузалім, чымся суседні горад. Твар сярэднявечнай Эўропы быў спрэс пакрыты зморшчынкамі маршрутаў пілігрымак (цэрквы і кляштары пералічваліся гэтак жа, як зараз motels і hiltons). Гэтаксама і нашыя нябёсы пакрытыя зморшчынкамі паветраных шляхоў дзякуючы якім пералёт з Рыму ў Нью-Ёрк зойме ў вас меней часу, чымся паездка з Рыму ў Спалета. Можна запярэчыць, што ў толькі часткова аседлым сярэднявечным грамадзтве падарожнічаць было небясьпечна: выпраўляючыся ў дарогу складалі запавет (згадайце хаця б ад’езд старой Ганны Вэрнас у “Зьвеставаньні Марыі” Клаўдэля), падаржжа азначала сустрэчы з бандытамі, бадзягамі і дзікімі зьвярамі. Але вобраз сучаснага падарожжа як узору камфорту й бясьпекі ўжо пацярпеў паразу: пры пасадцы на самалёт мы праходзім праз мноства сыстэмаў кантролю й мэталашукальнікаў, бо заўжды існуе магчымасьць захопу самалёта. І гэта цудоўным чынам дазваляе нам зноў адчуць небясьпеку вялікай дарогі. Пэўна, праз стагодзьдзі ёй было наканавана ўзрасьці.

“Небясьпека” – ключавое слова. Гэтае адчуваньне трэба ўпісаць у карціну псыхозу на мяжы тысячагодзьдзяў: маўляў, сьвет падышоў да свайго скону, і тысячагодзьдзе завершыцца ўсеагульнай катастрофай. Знакаміты жах перад 1000-м годам – ня больш як легенда (дарэчы, нешта падобнае мы зараз пабачылі), але ўсё Х стагодзьдзе было працятае ўтоенай вусьцішшу перад канцом сьвету (і яе мы таксама зараз пабачылі; розьніца толькі ў тым, што ў Х ст. бліжэй да міленіюму псыхоз ужо мінуў). Што да нашага часу, дык ужо адная скразная тэма атамнай і экалягічнай катастрофы сьведчыць пра наяўнасьць выразных апакаліптычных настрояў. Ураўнаважваюцца яны ўтопіямі. У мінулым гэта была ідэя renovatio imperii, а цяпер – цалкам супастаўляльная зь ёю ідэя “рэвалюцыі”. Абедзьве ставілі перад сабою далёкасяжныя мэты, якія, аднак, падчас іх ажыцьцяўленьня ўрэшце адыходзілі ад першапачатковых. (У выніку адновіцца зусім не імпэрыя, а народзяцца абшчыны й узьнікнуць нацыянальныя дзяржавы, якія і будуць супрацьстаяць “небясьпецы”.) Аднак гэтае адчуваньне ня толькі гістарычнае, але і псыхалягічнае, яно наўпрост залежыць ад стасункаў паміж чалавекам і прыродай, чалавекам і грамадзтвам. У сярэднявеччы вандроўнік, які ехаў уначы па лесе, ведаў, што той населены зламыснымі бадзягамі. Ніхто не выпраўляўся за горад улегцы, мужчыны бралі з сабою зброю. Гэтак жа і цяпер добрапрыстойны белы жыхар Ню-Ёрку ня пойдзе пасьля пятай гадзіны ўвечары ў Сэнтрал-парк, пабаіцца выходзіць з мэтро ў Гарлеме ды ўвогуле ехаць на мэтро пасьля апоўначы насамоце (а жанчыны – нават і раней). Між тым як паліцыя пачынае ўсебаковы наступ на злачыннасьць, хапаючы без разбору і “агнцаў”, і “козьлішчаў”, усталявалася практыка рабаваньняў і выкраданьняў амбасадараў “у імя рэвалюцыі”. Гэтаксама ў сярэднявеччы які-небудзь Робін Гуд захопліваў кардынала зь яго атачэньнем, каб гандлявацца імі за колькі там сваіх вясёлых “лясных таварышаў”, якіх чакала шыбеніца альбо прэнг. Апошні штрых да карціны “калектыўнае небясьпекі”: цяпер, як і тады, насуперак уведзенай сучаснымі лібэральнымі дзяржавамі традыцыі, вайна больш не абвяшчаецца й аніколі нельга ведаць наперад, вядзе гэтая краіна вайну ці не. І таму, наведваючы Легорн, Вэрону, Мальту, Вы пабачыце, што на тэрыторыях розных дзяржаваў у якасьці трывалага кантынгенту нязьменна разьмешчаныя войскі імпэрыі. Яны ўяўляюць сабою шматнацыянальныя сілы на чале з генэраламі й адміраламі, якія заўсёдна адчуваюць спакусу ўжыць свае часткі, каб самастойна вырашаць пытаньні вайны і міру, самастойна займацца палітыкай.

Па гэтых неабсяжных тэрыторыях, апанаваных небясьпекай, бадзяюцца жабракі, містыкі й авантурысты. Пры ўсеагульнай крызе ўнівэрсытэцкай адукацыі студэнты ператвараюцца ў вагантаў і зьвяртаюцца толькі да настаўнікаў, якія не належаць да гэтай сыстэмы, адмаўляючыся ад сваіх непасрэдных выкладчыкаў. Больш за тое, мы маем сапраўдныя жабрачыя ордэны, якія жывуць зь людзкое міласьціны і шукаюць містычнага шчасьця. Зрэшты, якая розьніца: наркотыкі ці ласка Божая (асабліва калі ўлічыць, што шмат якія нехрысьціянскія рэлігіі маюць дачыненьне да “радасьцяў хіміі”)? Мясцовыя жыхары адмаўляюцца прымаць іх у супольнасьць, перасьледуюць. Як і ў сярэднявеччы, вельмі часта ледзь заўважная розьніца паміж містыкам і злодзеем, а Мэнсан – проста мніх, які занадта далёка зайшоў у сатанінскіх абрадах, падобна да сваіх продкаў. Калі ўплывовая асоба абражае законны ўрад, яе ўблытваюць у сэксуальныя скандалы, акурат як Філіп Прыгожы – тампліераў. Містычны транс і д’ябальскі абрад вельмі шчыльна зьвязаныя паміжсобку, а Жыль дэ Рэ, спалены жыўцом за тое, што зашмат пажэр дзяцей, насамрэч быў братом па зброі Жаны д’Арк – харызматычнай ваяркі кшталту Чэ Гевары. Палітычныя групоўкі з па-манаску аскетычнымі ўяўленьнямі пра маральнасьць уводзяць іншыя крэда, роднасныя веравызнаньням жабрачых ордэнаў, але ў іншым – сваім зваротам да галечы, стрыманасьці ў паводзінах, “служэньнем народу”.

Калі гэтыя паралелі ўсё ж пададуцца “прыцягнутымі за вушы”, дык згадайце хаця б тую велізарную розьніцу паміж млявымі, задуменнымі мніхамі, якія ў самоце сваіх кляштараў зацята высьвятлялі адносіны, з аднога боку, і актыўнымі францысканцамі ды непахіснымі дактрынёрамі дамініканамі, з другога. Усе яны аднолькава добраахвотна адгарадзіліся ад грамадзкага жыцьця, пагарджалі ім, як праявай заняпаду і д’ябальшчыны, прычынай псыхалягічнай неўраўнаважанасьці ды адчужанасьці паміж людзьмі. Дамінікане і францысканцы, гэтыя рэфарматары, што разрываліся паміж вірлівай дзейнасьцю па “служэньні адрынутым” і тэалягічнымі дэбатамі, сталіся ворагамі, бясконца абвінавачваючы ў ерасі ды адлучаючы ад царквы адно другога. Абедзьве групоўкі стваралі сваіх дысыдэнтаў і ерасіярхаў, а ўзаемныя нападкі францысканцаў і дамініканаў ня надта адрозьніваюцца ад узаемных абвінавачваньняў трацкістаў і сталіністаў. І гэта – не прыкмета палітычна-цынічнай, бязмэтавай анархіі. Наадварот: гэта адзнака грамадзтва, у якім новыя сілы шукаюць новыя спосабы супольнага жыцьця і сутыкаюцца з тым, што іх можна навязаць толькі ў барадзьбе супраць існых сыстэмаў, сьвядома і жорстка ўкараняючы нецярпімасьць да іншых як у тэорыі, гэтак і на практыцы.

Калі мы падыходзім да разгляду культурных і мастацкіх паралеляў зь сярэднявеччам, нам адкрываецца куды як больш складаная карціна. Паміж дзьвюма эпохамі прасочваецца амаль што поўная адпаведнасьць. Абедзьве, хоць і па-рознаму, спрабуюць узьвесьці мост над прорвай, якая падзяляе элітарную і масавую культуру, з дапамогай зрокавых сродкаў. Прычым робіцца гэта пад уплывам аднолькавых “асьветніцкіх” утопіяў і з адной патэрналісцкай мэтай – кантраляваць сьвядомасьць. Дарэчы, і самую мэту хаваюць пад аднолькавымі ідэалагічнымі маскамі. І тады, і цяпер эліты рэфлексуюць над пісьмовымі тэкстамі ў катэгорыях пісьмовай культуры, але пасьля перакладаюць іх сутнасьць, а таксама асновапалеглыя ідэалягемы ў зрокавыя вобразы. Сярэднявечча – зрокавая цывілізацыя, а храм – гэтая вялікая кніга ў камені – насамрэч быў і рэкламнай афішай, і тэлеэкранам, і містычным коміксам. Ён мусіў усё патлумачыць і пра ўсё распавесьці: пра народы сьвету, мастацтвы й рамёствы, каляндар, час пасеву і жніва, таямніцы веры, падзеі як сьвятое, гэтак і прафаннае гісторыі, жыцьці сьвятых. (Насамрэч тыя былі вялікімі ўзорамі для перайманьня, як у наш час суперзоркі ды поп-сьпевакі – эліта, надзеленая ўладай не палітычнай, а харызматычнай.)

Поруч з гэтай вялізнай фабрыкай кітчу элітарная культура працягвае ствараць кампазыцыі ды калажы з абломкаў мінулае культуры. Вазьміце якую-небудзь чароўную скарбонку Карнэля ці Армана, калаж Эрнста, бескарысныя механізмы Мунары ці Тынгелі – і апынецеся ў сітуацыі, далёкай ад Рафаэля ці Кановы, але вельмі блізкай да эстэтыкі сярэднявечча. У паэзіі – кампіляцыі ды загадкі, акравершы, кампанаваньне твораў са шматлікіх цытатаў, што нагадвае Паўнда і Сангінэты, вар’яцкія этымалагічныя гульні Віргілія Бігорскага ды Ісыдора Сэвільскага, якія адразу ж выклікаюць у памяці Джойса (пра што сам Джойс ведаў), трактаты пра паэзію, часам – практыкаваньні ў кампазіцыі, якія чытаюцца як сцэнары для фільмаў Гадара. І асабліва – схільнасьць да калекцыянаваньня і рэестраваньня. Пазьней яна матар’ялізавалася ў каралеўскіх ды царкоўных скарбніцах, дзе без разбору захоўваліся церні зь вянца Ісуса, яйка зь іншым яйкам унутры, рог адзінарога, заручальны пярсьцёнак сьв. Язэпа і чэрап сьв. Яна ў дванаццацігадовым узросьце (sic!).

І над усім пануе татальнае неразрозьніваньне рэчаў эстэтычных ад мэханічных. Да прыкладу, падараваны Гарунам-аль-Рашыдам Карлу Вялікаму пеўнік-робат, аздоблены мастацкім грававаньнем, быў сапраўдным мэханічным ювэлірным вырабам – калі такое наагул магчыма. Тут ня розьняцца паміжсобку мастацкі шэдэўр і цікавостка, праца рамесьніка і праца мастака, “шырспажыў” і ўнікальная рэч. Але менш за ўсё адрозьніваюцца кур’ёз (як-то лямпа ў стылі art nouveau ці кітовы зуб) і твор мастацтва. Усё вызначае любоў да насычаных, яркіх колераў і ўяўленьне пра сьвятло як фізічны складнік асалоды. Неістотна, што ў мінулым залатыя вазы інкруставаліся тапазамі так, каб у іх адбіваліся сонечныя промні, што ліліся празь вітражы сабора, а цяпер на іх месца прыйшлі мультымедыйныя вакханаліі са сьветламузыкай і вадзянымі эфэктамі.

На думку Хэйзінгі, каб зразумець эстэтыку сярэднявечча, трэба ўявіць сабе, як прыгаломшаны буржуа з абсалютна аднолькавым захапленьнем дзівіцца і на звычайную забаўку, і на сапраўды каштоўную рэч. Хэйзінга разважаў з гледзішча пострамантычнае эстэтычнае чуйнасьці. Але сёньняшняя моладзь гэтак жа сама задзіўлена разглядае і плакат з дыназаўрам, і матацыкл, і чароўную скарбонку на транзыстарах, у якой круцяцца зіхоткія промні. (І праўда, гэта нешта сярэдняе паміж цудам тэхнікі й навуковай фантастыкай з элемэнтамі ювелірнага майстэрства барбараў.)

І нашае, і сярэднявечнае мастацтва ўтварае не сыстэму, а гурбу, гармідар. Сёньня, як і на той час, складаная элітарная культура са сваімі шуканьнямі суіснуе зь вялізнай фабрыкай кітчу. Яны ўвесь час накладаюцца адно на другое і шмат адно ў другога пераймаюць. (Дарэчы, багата аздоблены выдатнымі мініятурамі манускрыпт гэтак жа суадносіцца з саборам, як элітарнае кіно – з Галівудам.) І ў відавочным бізантыйстве, вар’яцкай схільнасьці калекцыянаваць, рэестраваць, зьбіраць ды захоўваць процьму самых несумяшчальных рэчаў выяўляецца патрэба разабраць ды перагледзець, пераасэнсаваць аскепкі папярэдняй культуры, можа, і гарманічнай, але ўжо састарэлай.

Нішто гэтак не нагадвае кляштар (схаваны ў мядзьвежым кутку, аточаны мурам, падрыхтаваны да набегаў чужынскіх, барбарскіх ордаў, населены мніхамі, якія адмежаваліся ад сьвету і цалкам прысьвяцілі сябе сваім досьледам), як амэрыканскі ўнівэрсытэцкі гарадок. Раз-пораз здараецца, што таго ці іншага мніха пакліча да сябе герцаг, зробіць сваім дарадцам і дашле пасланцом з адказнай місіяй. І манах раўнадушна йдзе з кляштара ў сьвет, робіцца ўладнай асобай і імкнецца кіраваць краінамі гэтак жа бездакорна і дыхтоўна, як дасюль зьбіраў свае грэцкія тэксты. Неістотна, як яго зваць – Герберт дэ Арыяк ці Мак-Намара, Бернар дэ Клерво ці Кісынджэр, вайсковы ён чалавек альбо цывільны (як, напрыклад, Эйзэнхаўэр, які пасьля некалькіх перамогаў “сышоў у кляштар”, стаўшы прэзыдэнтам унівэрсытэта, а калі натоўп абвясьціў яго сваім героем, “харызматычным лідарам”, ізноў вярнуўся на службу імпэрыі).

Але сумнеўна, каб гэтыя навуковыя цэнтры-кляштары ставілі сабе задачу занатаваць, захаваць і перадаць усё багацьце мінулае культуры, хоць бы і пры дапамозе электронных сродкаў, празь якія яе магчыма аднавіць кавалачак за кавалачкам, рэканструяваць, але ніколі напоўніцу не раскрыць яе таямніцы. Тое сярэднявечча ўрэшце спарадзіла Рэнесанс зь ягоным захапленьнем археалёгіяй. Але ў самім сярэднявеччы нічога не захоўвалася сістэмна, хутчэй адбывалася бяздумнае руйнаваньне і бязладнае захаваньне. Былі страчаныя найбольш каштоўныя манускрыпты, а захаваліся іншыя, досыць нязначныя. Сьціралі цудоўныя вершы, каб на іх месцы напісаць загадку ці малітву. Фальсіфікавалася сьвятое пісьмо: у тэкст улучаліся цэлыя ўрыўкі, і такім чынам узьнікалі “ўласныя” кнігі. У сярэднявеччы людзі стварылі абшчыннае грамадзтва, нічога дакладна ня ведаючы пра грэцкі поліс, дабраліся да Кітаю, мяркуючы знайсьці там істотаў з адной нагой альбо з ротам на жываце, магчыма, адкрылі Амерыку раней за Калюмба, абапіраючыся на астраномію Пталемея і геаграфію Эратастэна.

Як ужо было сказана, “нашае” сярэднявечча будзе эпохай “няспыннага перамяненьня”, і каб прыстасавацца да яе, давядзецца зьвяртацца да новых мэтадаў. Праблема будзе ня столькі ў тым, каб на навуковай аснове захоўваць здабыткі мінулага, колькі ў тым, каб распрацаваць тэорыі выкарыстаньня гармідару, стасоўныя зь лёгікай канфліктовасьці. Народзіцца – ужо ўзьнікае – культура ўсячаснага прыстасоўваньня, якая жывіцца з утопіі. Менавіта так у сярэднявеччы чалавек стварыў унівэрсытэт – з той жа бестурботнасьцю, зь якой сёньняшнія гора-чыноўнікі яго разбураюць і, магчыма, зьмяняюць. Сярэднявечча па-свойму захавала спадчыну мінулага: не праз замарожваньне, а хутчэй праз усячасную перапрацоўку і паўторнае выкарыстаньне. Гэта было вялізарнае bricolage на мяжы настальгіі, надзеі і роспачы.

Пад маскай здранцьвеласьці ды дагматызму насамрэч хавалася, як гэта ні парадаксальна, нешта ад “культурнае рэвалюцыі”. Зразумела, сам працэс суправаджаўся паморкам і бойнямі, нецярпімасьцю і сьмерцю. А ніхто і ня кажа, што сярэднявечча адкрывае нам радасныя відалі. Нездарма ў старажытным кітайскім праклёне гаворыцца: “Каб ты жыў у эпоху пераменаў!”

Пераклад Тацяны Сьлінкі паводле Umberto Eco, Faith in Fakes: Travels in Hyperreality, Vintage, Лёндан, 1998