Маргінальнасьць, мультыкультуралізм і “вайна культураў”

Дыскусія Групы Постімпэрскіх Досьледаў пры Беларускім Калегіюме

Удзельнікі: Валянцін Акудовіч, Алесь Анціпенка, Ігар Бабкоў, Сяргей Санько.

І. Бабкоў: Я прапаную пачаць не з вызначэньня тэрмінаў, а з акрэсьленьня праблемы. А праблема досыць дзіўная — беларуская разнастайнасьць. Усе прызнаюць, што культурная разнастайнасьць ёсьць сутнаснай адзнакай беларускай сытуацыі і яе патэнцыйным набыткам. У той жа час тая ж самая сытуацыя апісваецца як сытуацыя татальнай маргінальнасьці ўсяго і ўсіх і ацэньваецца ўжо з адваротным знакам. Але гэта яшчэ ня ўсё. Тая ж сытуацыя дыягназуецца як сытуацыя „вайны культураў”, сытуацыя культурнага канфлікту. Што зрэшты адбываецца?

С. Санько: Па-першае, трэба адзначыць, што ні сама па сабе маргінальнасьць, ні сама па сабе разнастайнасьць ня маюць акрэсьленых аксыялягічных канатацыяў. Сапраўды, разглядаць сытуацыю можна і так і гэтак, і насамрэч акажацца, што па сутнасьці апісваецца адна і тая ж зьява, толькі ў двух розных ракурсах. Разнастайнасьць хутчэй заўважаецца пры паглядзе звонку як нейкая буйнамаштабная структура, калі розныя кампанэнты разглядаюцца ў адной плашчыні і, у прынцыпе, з тае адлегласьці, зь якой яны бачацца, яны могуць разглядацца як раўнапраўныя. Можна казаць пра разнастайнасьць як пра ідэю, якая ў пэўным сэнсе больш сымпатычная як менавіта ідэя, чым, прыкладам, тэзыс пра талерантнасьць і г. д.

Калі разглядаць сытуацыю знутры, натуральна, лепей бачыцца менавіта мяжа і самаадчуваньне сябе на памежжах. Тут можна прыгадаць тэзысы, што сама культура спрэс складаецца з рознага роду межаў. Іншая справа, што межы могуць выконваюць ролю недасягальных парогаў, якія ніколі не дасягаюцца і не пераходзяцца, а могуць быць свайго роду шлюзамі, празь якія адбываюцца вандроўкі з адной сфэры ў другую. Гэта два розныя ракурсы: вонкавы і ўнутраны. У гэтым сэнсе, калі абстрагавацца ад любых каштоўнасных канатацыяў, самаадчуваньне сябе маргіналам анічога кепскага ня мае. Калі стаіш на мяжы і бачыш абодва бакі, то самаўтрымліваньне сябе на гэтай мяжы — гэта ужо сытуацыя культурнасьці, бо заўсёды прасьцей скаціцца ў адзін з бакоў. Але гэта, так бы мовіць, сынхранічны ракурс.

Дыяхранія ўносіць у сытуацыю істотныя нюансы. Так, разнастайнасьць можа быць вынікам унутранага разьвіцьця пэўнага (этна)культурнага комплексу, вынікам сынэргіі складнікаў гэтага цэлага, арганізму (нацыі, дзяржавы ды інш.), а можа быць і вынікам штучнага згруважджваньня ў нейкую адносна кампактную ці замкнёную прастору проста розных кампанэнтаў, якія маглі б зьявіцца тут, а маглі б і не зьявіцца. Само гэтае згруважджваньне — хутчэй вынік зьбегу абставінаў, выпадковасьцяў, а таксама, магчыма, і звышнамераў, амбіцыяў суседніх народаў і г. д. Такая разнастайнасьць патрабуе ўжо крыху іншага пагляду. Яна спараджае і іншае ўспрыманьне маргінальнасьці. Ясна, што ў сытуацыі канфліктнай разнастайнасьці, гэтага сутыкненьня інтарэсаў і „воляў да ўлады”, да ўлады, прынамсі, над сваім уласным жыцьцём, маргінальнасьць будзе ўжо выглядаць як зьява адмоўная. Тут, як правіла, не выпадае спадзявацца на прагрэсіўнае ўзаемадзеяньне розных кампанэнтаў, калі яны сапраўды узбагачаюць адзін аднаго. У лепшым выпадку могуць шукацца нейкія кампрамісы паміж гэтымі кампанэнтамі, якія, як вынік, спрашчаюць тапалёгію культурнай прасторы.

Прыклады тут відавочныя, на працягу гісторыі яны шматкроць праяўляліся. Што да мовы, то гэткія канфліктныя, не аўтэнтычныя спосабы ўзаемадзеяньня неўнікова вядуць да спрашчэньня мовы. Сынтэтычныя мовы спакваля аналітызуюцца. Старых выяўленчых сродкаў становіцца ўсё меней. Цікавая акалічнасьць, адзначаная псыхолягамі, — чым далей разьвіваецца цывілізацыя, тым хутчэй дзеці пачынаюць засвойваць мову дарослых. У нашым выпадку — няважна якую, беларускую ці расейскую, абедзьве ў гэтым стасунку знаходзяцца ў аднолькавым становішчы. І гаворка нават ня йдзе пра нейкую зламысьлівую палітыку, проста сама мова становіцца прасьцейшая, у ёй перахоўваецца ўсё менш адмысловых сынтаксычных канструкцыяў, якія дзіцяці трэба спэцыяльна засвойваць, каб упісацца ў лінгвістычную карціну сьвету дарослых. Дзеці пачынаюць гаварыць, пісаць, чытаць вельмі рана. Гэтая тэндэнцыя адзначана па ўсім сьвеце. Гэтак, відочна, будзе й надалей. Гэта вынік разбуральнага ўзаемадзеяньня, разбуральнай інтэрфэрэнцыі розных кампанэнтаў.

Такім чынам, у разгляданай праблеме прасочваюцца два ракурсы. Па-першае, разнастайнасьць і маргінальнасьць як вынік унутранай дывэрсыфікацыі досыць гамагеннай (з гледзішча яе генэзысу) культурнай прасторы. Тут разнастайнасьць і маргінальнасьць узаемаабумоўліваюць адна адну. Па-другое, разнастайнасьць і маргінальнасьць як вынік штучнай канглямэрацыі гетэрагенных кампанэнтаў, якая ў гістарычнай відалі пакідае права на існаваньне адно вонкава падобным зьявам (адсюль і сёньняшнія праблемы з унівэрсалізацыяй і ўнівэрсалізмам), выносячы сутнасныя (анталягічныя) адрозьненьні на маргінэсы.

І. Бабкоў: Я бы вылучыў некалькі істотных думак у прамаўленьні Сяргея. Па-першае — існуе не разнастайнасьць, а разнастайнасьці, розныя тыпы разнастайнасьцяў. Сярод гэтых тыпаў мы вызначаем канфліктную разнастайнасьць, той тып, які паўстае ня ў выніку ўнутранай дыфэрэнцыяцыі культуры, а ў выніку каляніяльных стратэгіяў, стратэгіяў сутыкненьняў розных тыпаў уладаў у межах адзінай культурнай прасторы, своеасаблівай барацьбы за тэрыторыю. Другая думка, якая паўстала ў выніку першай, тычыцца маргінальнасьці, — як прымежнай тэрыторыі. Сапраўды, культура сутнасна зьвязаная зь мяжой, і якраз памежныя зоны, культурнае памежжа — гэта зоны найбольш інтэнсіўнага адбываньня культуры, зоны найінтэнсіўнай генэрацыі культурных сэнсаў. У прысутнасьці іншага знакі, ідэі, сутнасьці — здольныя да самаразьвіцьця. У гэтым сэнсе маргінальныя (памежныя) зоны ёсьць зонамі культурнай прадуктыўнасьці. Магчыма тое, што ў сёньняшняй беларускай сытуацыі завецца маргінальнасьцю, мае на ўвазе крыху іншую рэч. Ня зона каля мяжы. Тут хутчэй слова маргінальнасьць ужываецца для азначэньня сытуацыі з наканаванасьці, пасыўнасьці, сытуацыі заўсёднай аб’ектнасьці, падпарадкаванасьці…

А. Анціпенка: Я пачну не з маргінальнасьці, а з разнастайнасьці. Мне падаецца, што ў беларускай сытуацыі ёсьць дзьве яе вэрсіі. Адна вэрсія — гэта калі пад разнастайнасьцю можна разумець варыяцыі аднаго і таго ж, і ў дадзеным выпадку гэта такая знаёмая ідэя, што традыцыя разглядаецца як шматкампанэнтная, і ў гэтым сэнсе гаворка ідзе ці пра польскамоўны варыянт беларускай культурнай традыцыі, ці пра расейскамоўную, ці пра ідышмоўную частку культурнай традыцыі. Гэта адна сытуацыя. Ёсьць нейкая агульная падстава для ўнутранай дапасавальнасьці гэтых розных і адрозных частак. Падобная сытуацыя адлюстроўвае пэўную свабоду выяўленьня лякальнай адрознасьці.

У выпадку, калі гаворка ідзе пра нацыянальныя меншасьці, то аўтаномнасьць гэтых частак культурнай традыцыі істотна ўзрастае, і яны могуць разглядацца як самадастатковыя, выразна акрэсьленыя (адасобленыя).І ёсьць другая сытуацыя — пэрвэрсіўнай разнастайнасьці, яка штучна ствараецца праз навязваньне пэўнага дамінантнага тыпу культуры для нейкай супольнай прасторы (стратэгія калянізацыйнага падпарадкаваньня). У выніку навязаны ў якасьці дамінантнага тып культуры альбо можа цалкам адкідвацца (культурніцкі супраціў стратэгіі калянізацыйнага падпарадкаваньня), альбо трансфармавацца ў нешта невыразнае, напаўрэальнае, у маргінальны ці маргіналізаваны тып культурнай сьвядомасьці і самасьвядомасьці.

У дадзеным выпадку маргінальнасьць — гэта размытасьць межаў ідэнтычнасьці, калі асоба ня мае дастаткова яснай сыстэмы адліку, рэфэрэнтнай сыстэмы, і тады гэтая сытуацыя вядзе да хімэрычных формаў псэўдакультурнага існаваньня, што праяўляецца вельмі ясна ў зьменлівых, пераходных грамадзтвах. Узьнікае такі культурніцкі фэномэн, які можна ахарактарызаваць як фэномэн пачварнай, псэўдакультурнай сьвядомасьці. Нешта накшталт сьвядомасьці-Кінатаўра. І гэта зусім не прадукцыйны шлях у разьвіцьці культуры.Цяпер што тычыцца таго, ці ёсьць беларуская сытуацыя на сёньня сытуацыяй разнастайнасьці? Ці існуюць дастаткова трывалыя межы, у якіх гэтая разнастайнасьць як разнастайнасьць утрымліваецца? Альбо тая прастора, якую мы называем беларускай культурнай прасторай, — гэта прастора з усё яшчэ расплывістымі межамі? Ці можам мы ў пэўным сэнсе гаварыць пра тое, што ёсьць сытуацыяй культурнай разнастайнасьці на Беларусі?

Калі паглядзець на мапу Эўропы і гаварыць пра эўрапейскі культурніцкі кантынэнт, то можна сказаць, што гэта прастора, ў якой прысутнічае ясна акрэсьленая разнастайнасьць культураў. Іншае пытаньне ў тым, што, да прыкладу, польская ці вугорская культуры — абсалютна вызначаныя і заманіфэставаныя культуры. І таму ў беларускай сытуацыі гаворка ідзе пра праблему інтэнсіўнасьці выяўленасьці як гэтай самай разнастайнасьці, так і беларускай культурнай традыцыі ў цэлым. І таму, можа быць, у беларускай сытуацыі мае мейсца ня столькі вайна культураў, а адбываюцца нейкія працэсы, што скіраваныя на выяўленьне разнастайнасьці і адметнасьці. І калі розныя, так бы мовіць, „адметнасьці” будуць выяўленыя і будуць ясна пазначаныя межы паміж рознымі тыпамі культуры, тады можна гаварыць пра „нармальную”, непэрвэрсіўную і нерэпрэсаваную разнастайнасьць. Я думаю, што цяперашняя беларуская сытуацыя — гэта сытуацыя нявыяўленай разнастайнасьці. У гэтым сэнсе можна гаварыць пра тое, што гэта ёсьць зьява з адмоўным знакам.

У прынцыпе разнастайнасьць мусіць быць выяўлена. Гэтую праблему ў перакладзе на іншую тэрміналёгію можна пазначыць як праблему выяўленай або нявыяўленай, ясна пазначанай альбо расплывістай ідэнтычнасьці. Маргіналы — гэта якраз людзі з расплывістай ідэнтычнасьцю і зусім не абавязкова людзі, якія знаходзяцца на памежжы дзьвюх культур, хутчэй гэта людзі, што знаходзяцца ў „мёртвай культурніцкай зоне”.

С. Санько: Ізноў зьвяртаемся да праблемы генэтычнай. Адкуль гэтая расплывістасьць паўстала? Як паўставала? Відаць, яна і сфармавалася выразна ў тых формах, якія мы маем сёньня, у выніку таго, што межы, якія павінны былі быць межамі, у тым ліку і дзяржаўнымі, былі нібы вывернутыя ўнутар, яны прайшлі праз кожнага, праз кожнае мейсца, а ўнутранае аказалася вывернутым навонкі і згубілася недзе ў бясконцасьці. Тыя, што маглі б складаць гонар тутэйшай культуры, расьсеяліся па ўсім сьвеце. Ужо, хаця б, сэрыя „Нашыя славутыя землякі” і іншыя падобнага кшталту публікацыі дэманструюць, што патэнцыял быў і застаецца зусім ня кепскі. У той жа Маскве і яшчэ ў большай ступені ў Піцеры колькі вядомых людзей, якія не знайшлі сябе на Беларусі…

А. Анціпенка: Я ня думаю, што мы мусім апэляваць да таго, што ў нейкай там рэальнай ці ўяўнай дыяспары знаходзіцца наш расьцярушаны патэнцыял. Гэта, можа быць, сытуацыя, спароджаная комплексам унутранай непаўнавартасьці: маўляў, мы вось такія добрыя, інтэлектуальныя, а так вось здарылася, што нашыя лепшыя інтэлектуальныя сілы расьцярушыліся па ўсім сьвеце. Я думаю, што гэтага трэба пазьбягаць…

С. Санько: Я кажу пра тое, што нармальнае самаадрозьненьне дзьвюх культураў, скажам, рускай і беларускай, беларускай і польскай павінна было быць замацаванае ў тым ліку і дзяржаўнымі інстытутамі, палітычна. Вось як цяпер, напрыклад, існуюць межы Беларускай дзяржавы і ўжо смаляне, хоць ты іх забі, будуць называць тых, што жывуць за гэтымі межамі, беларусамі, краіну — Беларусьсю і г. д. Пры тым, што справу тут маем з адной і той жа папуляцыяй. Мяжа пайшла ўнутар, тапалёгія культурнай прасторы памянялася, а з-за гэтага вельмі цяжка вызначацца. А вызначацца трэба амаль на кожным кроку… і найперш — з самім сабою…

І. Бабкоў: Атрымоўваецца цікавая тэрміналягічная ці паняткавая сетка. Тое, што мы бачым вакол, мы можам назваць канфліктнай разнастайнасьцю, і сутнасьць гэтай канфліктнай разнастайнасьці палягае ў культурнай антыпрадуктыўнасьці. Рэч у тым, што тая культурная суб’ектнасьць ці тыя культурныя суб’ектнасьці, якія пры натуральнай разнастайнасьці за кошт самаакрэсьліваньня, самаабмежаваньня, але і перакрочваньня гэтых межаў, уступаюць у размаітыя прадуктыўныя стасункі (гэта можа быць дыялёг, вайна, спрэчка ці што іншае), у сытуацыі канфліктнай разнастайнасьці саманэўтралізуюцца і самаразбураюцца. І ключ да гэтага самаразбурэньня — у іхнай уласнай рэпрэсаванасьці. Бо вынікам сутыкненьня такіх рэпрэсаваных суб’ектнасьцяў стаецца ўзаемнае разбурэньне культурных кодаў. Іх размываньне. І тая сытуацыя, якую тэрміналягічна можа недакладна апісваюць, як сытуацыю маргінальнасьці, насамрэч гэта проста сытуацыя гэтай размытасьці культурных кодаў, сытуацыя, калі ў прынцыпе культурная прадукцыя ня можа паўстаць, бо ня можа адбыцца гэты працэс самаакрэсьленьня, працэс паўставаньня нейкай плюралістычнай самавызначанасьці. Сытуацыя, калі мяжа праходзіць у сярэдзіне, есьць сапраўды сытуацыяй, калі мяжа праходзіць толькі ўсярэдзіне. Гэта сытуацыя культурнай шызафрэніі, якая ня ў стане аб’ектывавацца ў артэфакты культуры — г. зн. ня ў стане сублімавацца…

А. Анціпенка: Тут сапраўды Сяргей адзначыў адзін момант, які варта адцеміць: прадстаўнікамі іншых культураў межы беларускай культурнай прасторы даволі ясна ўсьведамляюцца. Гэта прыклад смалянаў, тое ж самае адбываецца, калі мы будзем глядзець вачыма летувісаў, украінцаў або палякаў. Усё гэта акрэсьленыя межы, і ўсё, што знаходзіцца па другі бок гэтых межаў, яны не прызнаюць за сваё. Іншая справа, што ў расейцаў гэтая культурная мяжа не дастаткова выразна прысутная ў іхнай культурнай сьвядомасьці, яна хутчэй існуе на нейкім пабытова-адміністрацыйным узроўні, а на культурным узроўні яна ясна не пазначаная. Але ж гэта ёсьць і наша ўнутраная праблема. У пэўным сэнсе гэта праблема тэхналягічная, праблема інфармацыйнай прысутнасьці. А паколькі, відавочна, глупа спрачацца адносна таго, ці ёсьць беларускі культурны код і ці ён адрозны ад іншых, то праблема проста вырашаецца пры пэўных высілках засьведчыць сваю прысутнасьць у сучасных інтэлектуальных, культурніцкіх, інфармацыйных прасторах…

І. Бабкоў: Я паспрабую вярнуцца на крок назад і яшчэ раз прасачыць паўсталую лінію думкі. Ёсьць сытуацыя канфліктнай разнастайнасьці, якая палягае на тым, што існуюць шмат недавызначаных рэпрэсаваных культурных ідэнтычнасьцяў, якія ня могуць самаакрэсьліцца, ня могуць знайсьці спосабы ўласнай культурнай прадуктыўнасьці. Праз гэта яны ня могуць даць рады са сваёй уласнай рэпрэсаванасьцю, сублімаваць сваю ўласную рэпрэсаванасьць.У такой сытуацыі знаходзіцца большасьць беларускіх мяншыняў: польскамоўная мяншыня, беларускамоўная, расейскамоўная зрэшты… і яны разглядаюць суседнія спробы самаакрэсьленьня як патэнцыйную пагрозу для сябе. Паўставаньне любой суседняй лякальнай культурнай прадуктыўнасьці разглядаецца як патэнцыйная калянізацыя, як патэнцыйна-ўнівэрсальны культурны код, які будзе працягваць працу па раскультурваньню, працу па рэпрэсаваньню гэтай суб’ектнасьці.

Я памятаю лямант і закіды расейскамоўных інтэлектуалаў і інтэлігенцыі, калі ўласна беларуская культура пачала самаакрэсьлівацца, самавызначацца, упершыню паўстаў беларускі гістарычны наратыў, вядома, абмежаваны, міталягізаваны, але тым ня менш ужо наяўны. Паўстаў канфлікт, і ягоныя крыніцы інтэрпрэтаваліся беларускай культурай як выдаткі імпэрскага комплексу і адказ „пятай калёны”. Але далейшае разьвіцьцё, мне здаецца, не пацьвердзіла гэтую гіпотэзу. Бо крыніцай гэтай незадаволенасьці западнарусаў было не атаясамліваньне сябе з пазыцыяй імпэрскай дамінацыі, а хутчэй менавіта ўсьведамленьне пагрозы сваёй недаакрэсьленай ідэнтычнасьці. Таму ўсялякая праца па самаакрэсьліваньню, па правядзеньню культурных межаў патэнцыйна інтэрпрэтавалася як калянізацыя. Гэты сюжэт — ня столькі сюжэт імпэрскага адказу, колькі сюжэт фрэйдысцкі, псыхааналітычны.

А. Анціпенка: Мне падаецца, што гэтая пагроза ўспрымалася і ўспрымаецца як абсалютна рэальная, паколькі сапраўды існуюць маргінальныя групоўкі, якія пры маніфэстацыі яснага культурніцкага коду і яснай ідэнтычнасьці могуць абіраць гэтую ідэнтычнасьць, а таму з гледзішча каляніяльнай стратэгіі гэта ўспрымаецца як пагроза (пагроза інтарэсам імпэрскага ці квазі-імпэрскага цэнтру). Парадокс сытуацыі ў тым, што гэты цэнтар можа знаходзіцца ня толькі ў пэўным геаграфічным мейсцы ці забясьпечвацца функцыянаваньнем пэўных ідэалягічна-ўладных структураў, што існуюць у пост-каляніяльных грамадзтвах, але ж і знаходзіцца ў сьвядомасьці/падсьвядомасьці маргіналаў і прадстаўнікоў дамінантна-калянізацыйнай культуры.

І. Бабкоў: Другое нашае пытаньне тычыцца мультыкультуралізму як пэўнай культурнай стратэгіі і пэўных культурных практыкаў. Сам тэрмін паўстаў на амэрыканскай глебе і быў зьвязаны з працэсамі рэабілітацыі рэпрэсаваных ідэнтычнасьцяў. Гэтыя працэсы інтэлектуальнай рэабілітацыі мелі свае сацыяльныя эквіваленты, як славутая праграма affirmative action, калі даваліся пэўныя квоты на прысутнасьць мяншыняў — у дзяржаўных установах, унівэрсытэтах, школах, заахвочвалася пазытыўная самаацэнка саміх мяншыняў. Гэтая праца, хаця і выклікала шалёныя дыскусіі, не была марнай. Бо сапраўды зьявілася шмат культурных прадуктаў, якія дэманстравалі адрозныя тыпы мысьленьня, бачаньня сытуацыі. Калі перайсьці да сёньняшняй беларускай сытуацыі — у якой мы пагаджаемся з тэрмінам „канфліктная разнастайнасьць” і пагаджаемся з тым, што практычна ўсе культурныя субъекты ў гэтай сытуацыі знаходзяцца ў той або іншай стадыі падпарадкаванасьці, рэпрэсаванасьці, — ці можам мы ўявіць сабе мультыкультурную тэрапію, і калі так, на чым яна можа палягаць? Хаця, вядома, гэтае пытаньне як пытаньне тэарэтычнай дыскусіі рытарычнае. Чалавек тэарэтычны звычайна пачынае зь іншага: у чым сутнасьць мультыкультуральнасьці?

В. Акудовіч: Чалавецтва заўсёды (прынамсі, адразу пасьля выгнаньня Адама і Эвы з Эдэму) існавала ў стане мультыкультурнасьці. Іншая рэч, што да апошняга часу гэты стан дзяліўся на дамінантныя, сярэдзінныя, восевыя культуры і на малыя культуры, культуры маргінальныя, культуры-донары і да т.п. Гэта значыць, што за першымі амаль канстытуцыйна быў замацаваны статус вершнасьці, перавагі над малымі культурамі.Відавочна, што гэткі падзел ужо даўно ня тоесьніўся з глябальнымі прынцыпамі і падыходамі гуманістычнага ўладкаваньня грамадзтва. Адсюль і тэндэнцыя да замацаваньня вобразу існаваньня сучаснага чалавецтва як мультыкультурнага. Дакладней, сытуацыя прызнаньня мультыкультурнасьці як найбольш адпаведнай стану сучаснага грамадзтва, паходзіць з канцэптуальнай дамінанты дэмакратычнай мэнтальнасьці — легітымізацыі правоў меншасьці.

Таму панятак „мультыкультурнасьць” адсылае нас не да культуралёгіі, а да паліталёгіі і больш канкрэтна — да палітычнага ўладкаваньня, мірнага суіснаваньня носьбітаў розных культурных мадэляў у прасторы аднаго сацыяльнага дыскурсу. Разам з тым, рытарычная легітымізацыя ўсяго мноства культураў як самадастатковых каштоўнасьцяў, прызнаньне іх правоў на паўнавартаснае існаваньне і абавязкаў перад імі „вялікіх” культураў, па-сутнасьці, мала што мяняе ў культуралягічным ракурсе. Ад таго, што амэрыканскі кангрэс прызнае роўнымі паміж сабой усе культурныя супольнасьці народаў, якія насяляюць ЗША, а амэрыканскі ўрад нават дапамагае ім фінансава — працэс асыміляцыі, праглынаньня гэтых культураў уласна амэрыканскай культурай не зьмяншаецца. Проста гэтаму працэсу нададзены як бы цывілізацыйна прыстойны вобраз.

Па сутнасьці, мультыкультурнасьць — гэта палітычная тэхналёгія выдаленьня праблемы сутыкненьня культураў з дыскурсу сытуацыі сацыяльных канфліктаў.Натуральна, само па сабе гэта ня блага — вывесьці праблему супрацьстаяньня культураў (і адпаведна — нацыяў) за межы сацыяльных канфліктаў. Але калі гэта станецца магчымым (а гэта ўжо пакрысе становіцца магчымым), то будзем мець яшчэ адно, верагодна, найбольш пераканаўчае пацьверджаньне, што культура для сучаснага грамадзтва (і кожнага чалавека паасобку) ужо ня ёсьць падставовым фэномэнам быцьця, які арганізуе і чалавека як пэўнага чалавека, і грамадзтва як пэўнае грамадзтва.

Бо культура, пакуль яна ёсьць як культура, пакуль яна ёсьць як жывая, дынамічная субстанцыя нацыянальнага цела, ня можа не знаходзіцца ў стане пэрманэнтнай варажнечы, хай сабе і лятэнтна ўтоенай, зь іншымі культурамі, і, адпаведна — не напружваць сацыяльны дыскурс.Верагодна, ужо неўзабаве ўсталюецца пэўная згода паміж культурамі, зафіксаваўшыся ў сытуацыі мультыкультурнасьці. Але палітыкі дарэмна будуць прыпісваць посьпех у гэтай справе на свой рахунак.Згода тут, паўторымся, будзе (ужо ёсьць?) выразнай прыкметай адсоўваньня культуры на пэрыфэрыю існаваньня чалавека, а калі больш радыкальна — сьведчаньнем таго, што мы ўступілі ў сытуацыю пасьля культуры.

Мультыкультурнасьць — гэта спроба вырашэньня былых праблемаў нацыянальнага антаганізму „заднім умом”, калі атавістычныя рэцыдывы гэтай праблемы ў сытуацыі пасьля культуры прымаюцца за ўласна праблему.А ўласна праблема, як мне ўяўляецца, палягае ў тым, што мы ўжо знаходзімся ў сытуацыі нейкай глябальнай квазікультуры, нейкай калясальнай мяшанкі-боўтанкі з атрыбутаў і знакаў мноства культураў і эпохаў, у якую акунулі ўсё чалавецтва сродкі масавай інфармацыі і камунікацыі. Менавіта гэтая праблема, праблема глябальнай квазікультуры камунікатыўна адкрытай цывілізацыі, і ўяўляецца мне найбольш актуальнай цяпер, у пераходны пэрыяд, калі шматлікія фрагмэнты традыцыйнай культуры, разам зь яе носьбітамі, як айсбэргі, блукаюць па хвалях інфармацыйнага акіяна, у якога няма берагоў.Дарэчы, мой эсэй „Ніхто і Нідзе”, які друкуецца ў гэтым нумары „Фрагмэнтаў”, якраз і прысьвечаны гэтай праблеме.

І. Бабкоў: Валянцін, тое, што Вы называеце сытуацыяй пасьля культуры, можна назваць эпохай транскультурнасьці. Эпохай, якая ставіць свае пытаньні, да адказаў на якія мы, магчыма, не гатовыя…