Марцін Гайдэгер. Гёльдэрлін і сутнасць паэзіі
Hölderlin und das Wesen der Dichtung
Пяць ключавых паэтычных выказванняў
- «Паэзія – найнявінны з заняткаў»;
- «Адна з небяспечных самых даброт чалавеку падорана – мова, каб засведчыў ён… [кім ён ёсць]»;
- «Многа спазнаў чалавек,
Многім багам даў імёны
З той пары, як мы ёсць размовай,
З той пары, як мы ўзаемачуем»;
- «…ды тое, што вечна, – ствараюць паэты».
- «Багатым на плён і заслугі, і ўсё ж – паэтычным
Ёсць быт на зямлі чалавечы».
Чаму з мэтай выяўлення сутнасці паэзіі намі былі абраны менавіта тэксты Гёльдэрліна? Чаму не Гамера або Сафокла, не Вяргілія або Дантэ, не Шэкспіра або Гётэ? Сапраўды, у творах гэтых паэтаў сутнасць паэзіі таксама знайшла выражэнне, прычым нават у большай ступені, чым у творчасці Гёльдэрліна, якая так рана і так нечакана перарвалася.
Няхай так. І ўсё ж такі намі абраны менавіта Гёльдэрлін і ніхто іншы. Аднак ці магчыма наогул «вычытаць» універсальную сутнасць паэзіі ў творах адзінага паэта? Універсальнае, што значыць дастасавальнае да многіх рэчаў, можна вызначыць толькі ў працэсе параўнання. Для гэтага патрэбна падборка максімальна разнастайных па сваіх змесце і форме паэтычных твораў, і, з гэтага гледзішча, Гёльдэрлін са сваёй паэзіяй – толькі адзін з многіх, і ягоная творчасць ні ў якім разе не можа быць узята за мерыва паэтычнай сутнасці. Выходзіць, што наш намер асуджаны на правал ужо ў самым пачатку. І гэта цалкам справядліва ў тым выпадку, калі пад «сутнасцю паэзіі» разумець нейкую сукупнасць універсальных характарыстык, якія б склалі панятак, у аднолькавай ступені дастасавальны да апісання любой паэзіі. Але ў дадзеным сэнсе гэтае ўніверсальнае, якое служыць сярэдзінным для ўсіх праяў асаблівага, заўжды толькі ўсярэднівае яго, застаючыся ўніверсальнай сутнасцю, якая аднак, ніколі не ёсць істотнай (wesentlich). А ў той час мы шукаем у сутнасці менавіта гэтае істотнае (dieses Wesentliche des Wesens), штосьці, што змушае нас прыняць рашэнне: ці будзем мы надалей успрымаць паэзію сур’ёзна, і калі так, то якім чынам мы зможам зрабіць гэта як след? Ці здолеем стварыць перадумовы для таго, каб знаходзіцца пад уладай паэзіі, і калі здолеем, то якім чынам?
Гёльдэрлін абраны не таму, што ён – адзін сярод многіх, у чыіх творах выявілася ўніверсальная сутнасць паэзіі, але выключна таму, што творы Гёльдэрліна прасякнуты паэтычным прадвызначэннем, якое палягае ў тым, каб мэтанакіравана апаэтызаваць сутнасць паэзіі. Для нас паэзія Гёльдэрліна ў пэўным адметным сэнсе ёсць паэзіяй аб паэзіі і паэце. Такім чынам ён змушае нас прыняць тое самае рашэнне.
Аднак хіба не ёсць паэзія аб паэзіі і паэце прыкметай скажонай рэфлексіі аўтара і адначасова прызнаннем беднасці навакольнага свету на іншыя праявы і ўражанні? Паэзія аб паэзіі паэце – хіба гэта не выкліканае безвыходнасцю перабольшанне, штосьці запозненае, прадвесце канца?
Адказ на гэтыя пытанні можа быць дадзены наступным чынам. Праўда, шлях, які прывядзе нас да адказу, – гэта вымушаны шлях. Мы не можам, хаця належала б, вытлумачваць тут асобныя вершы Гёльдэрліна – у адрыве адзін ад аднаго. Замест гэтага мы паразважаем над пяццю ключавымі выказваннямі паэта аб паэзіі. Пэўная паслядоўнасць гэтых выказванняў і іх унутраная сувязь праясняць для нас тое самае істотнае ў сутнасці паэзіі.
1.
У адным з лістоў да сваёй маці ад студзеня 1799 г. Гёльдэрлін называе паэзію «найнявінным з усіх заняткаў». Наколькі ж «нявіннай» ёсць паэзія? Паэзія праяўляе сябе ў сціплым абліччы гульні. Свабодна творыць яна сваю вобразную рэчаіснасць і застаецца лунаць у абшарах уяўнага. Гульня, такім чынам, вольная ад якіх-кольвек сур’ёзных рашэнняў, ад так ці іначай звязанага з імі пачуцця віны. З гэтага гледзішча паэзія ўяўляецца цалкам бяскрыўднай, але адначасова і бяздзейнай, бо ёсць не больш чым гаварэннем. Яна не мае нічога агульнага з чынам, які ўрываецца напрасткі ў рэчаіснасць і змяняе яе. Паэзія – мара, але не сапраўднасць, гульня слоў, але не грунтоўнасць дзеяння. Што можа быць бяспечнейшым ад мовы? Азначаючы паэзію як «найнявінны з заняткаў», мы тым самым яшчэ не зазнаём яе сутнасць. Але мы прынамсі ўказваем накірунак, у якім будуць здзяйсняцца пошукі. Паэзія чыніць свой творчы акт у абшары мовы, і мова ж служыць для яе «матэрыялам». Што пра мову кажа Гёльдэрлін? Паслухаем жа другое выказванне паэта.
2.
У адной досыць фрагментарнай паэтычнай замалёўцы, якая належыць да таго ж перыяду, што і прыведзены вышэй урывак з ліста, паэт кажа:
А чалавек у хаціне вякуе і цела / Сваё захінае ў рыззё, бо, чым запаветней / Жыве, тым пільней ён свой дух ашчаджае, / Бы жрыца нябесны агмень, / І ў тым бачыць сэнс. / Каб, богападобны, ён волі бязмежнай / І вышняй улады, якіх ён наўмысна пазбаўлены, зноў дасягнуў, / Адна з небяспечных самых даброт чалавеку падорана – / Мова – каб, творачы ды разбураючы, / Занепадаючы й зноў узыходзячы да вечнаіснай / Майстрыхі і маці, засведчыў ён, што / ўспадкаваць і чаму навучыцца ён мае ў яе – / ейнай боскай, ўсяноснай любві.
Мова, абшар дзеяння «няйнявіннага з заняткаў», названа «адной з небяспечных самых даброт». Як гэта наогул спалучаецца? Адкладзем пакуль што гэтае пытанне і паразважаем над трыма папярэднімі: 1. Кім падорана гэтая даброта? 2. Наколькі яна небяспечная? 3. У якім сэнсе мова ўвогуле з’яўляецца дабротай?
На пачатку звернем увагу на тое, у якім кантэксце сустракаецца гэтая заўвага наконт мовы: а менавіта у чарнавым варыянце верша, які павінен даць адказ на пытанне, чым чалавек адрозніваецца ад іншых жывых істот. Пры гэтым згадваюцца ружа, лебедзі, лясны алень. З мэтай паказаць іерархічную аддзеленасць чалавека ад раслін і звяроў, аўтар пачынае верш са словаў: «А чалавек у хаціне вякуе».
Кім ёсць чалавек? Тым, хто мусіць засведчыць, кім ён ёсць. Засведчыць азначае перш за ўсё нешта паведаміць, але ў той жа час – паручыцца за паведамленае. Чалавек ёсць тым, кім ён ёсць, у сведчанні свайго самабыцця (Dasein). Пад сведчаннем не маецца на ўвазе нейкае выражэнне самабыцця чалавека, зробленае постфактум або мімаходзь, – гэта сведчанне складае сам прынцып быцця. Але што павінен засведчыць чалавек? Сваю прыналежнасць да зямлі. Гэтая прыналежнасць палягае ў тым, што ў дачыненні да ўсіх рэчаў чалавек ёсць спадкаемцам ды навучэнцам. Але ўсе рэчы знаходзяцца ў стане пастаяннага проціборства. Той прынцып, які раз’ядноўвае і адначасова аб’ядноўвае іх, Гёльдэрлін называе глыбокай звязанасцю, «запаветнасцю» (Innigkeit). Сведчанне спрычыненасці да гэтай глыбокай сувязі адбываецца як праз стварэнне і росквіт сусвету, так і праз яго разбурэнне і заняпад. Сведчанне свайго быцця чалавекам і наўпроставае здзяйсненне свайго быцця праз яго сведчанне адбываецца дзякуючы свабодзе рашэння. Гэтая свабода дазваляе рабіць выбар на карысць неабходнаму і спрычыняцца да найвышэйшага паклікання. Сведчанне спрычыненасці да існага цэлага спараджае гісторыю. Але каб гісторыя стала магчымай, чалавеку была дадзена мова. Яна – ягоная даброта.
Але наколькі «небяспечная» даброта мовы? Мова – самая небяспечная з небяспек, паколькі апрыёры стварае магчымасць небяспекі. Небяспека ёсць пагрозай быццю з боку існага (Seiendes). Але перш-наперш дзякуючы мове чалавек падпарадкаваны відавочнай ісціне, згодна з якой існае стымулюе і запальвае чалавека ў ягоным самабыцці, а няіснае – падманвае і расчароўвае. Мова ад пачатку стварае перадумовы ўзнікнення пагрозы быццю, узнікнення хаосу, а разам з тым і магчымасці страты быцця, а гэта і ёсць небяспека. Але мова не проста самая небяспечная з небяспек – яна скрывае ў самой сабе пастаянную і неабходную небяспеку для самой сябе. Мова паклікана праявіць існае як такое ў сваім тварэнні і захаваць яго. Праз яе можа загаварыць як нешта найчысцейшае ды запаветнае, так і нешта блытанае ды вульгарнае. Сапраўды, важкае, істотнае слова, каб быць разуметым і зрабіцца ўсеагульным здабыткам, мусіць спярша апошліць сябе. Адпаведна, у іншым урыўку Гёльдэрлін кажа: «Ты заклікаў боства, але ўсе вы забылі, што не да смяротных першынцы належаць, а належаць яны да багоў. Больш плюгкім, будзённым мусіць зрабіцца плод, каб быць прыдатным да спажывання смяротнымі». Як цнатлівае, так і пошлае ёсць прамоўленым у аднолькавай ступені. Само прамоўленае ніколі не ручаецца за тое, чым яно з’яўляецца насампраўдзе – істотным словам або насланнём. Часам якраз наадварот: істотнае слова ў сваёй прастаце выглядае неістотным. А тое, чый напышлівы бляск стварае ілюзію істотнасці, ёсць усяго толькі пустаслоўем. Так, мова вымушана ўвесь час яўляцца нам у атачэнні спароджанага ёю штучнага ззяння, хаваючы за ім нешта найпраўдашняе, своеасаблівае, сапраўды прамоўленае ёю.
Як так атрымліваецца, што гэтае «небяспечнае» ёсць «дабротай» для чалавека? Мова – уласнасць чалавека: ён валодае ёю дзеля таго, каб дзяліцца вопытам, паведамляць аб сваіх рашэннях і настроі. Мова служыць паразуменню. У якасці прызначанага для такіх мэтаў інструменту яна, вядома, ёсць «дабром». Вот толькі функцыяй паразумення сутнасць мовы не вычэрпваецца. Прыведзенае вышэй азначэнне ніяк не раскрывае яе рэальнай існасці, а ўсяго толькі закранае наступствы апошняй. Мова – гэта не проста адзін з інструментаў, якімі, апрача яе, валодае чалавек. Роля мовы ў тым, каб даваць магчымасць знаходзіцца ў самым асяродку праяўлення існага (inmitten der Offenheit von Seiendem). Толькі там, дзе ёсць мова, ёсць і сусвет, то-бок рухомы і зменлівы колазварот рашэнняў і працы, дзеянняў і адказнасці, але таксама самавольства і шуму, заняпаду і бязладдзя. Толькі там, дзе пануе сусвет, з’яўляецца і гісторыя. Мова ёсць дабротай (Gut) у спрадвечным сэнсе гэтага слова: яна ручаецца (gutstehen) за тое, што чалавек як гістарычная з’ява можа быць. Мова – не агульнадаступны інструмент, а падзея, што ўтрымоўвае ў сабе магчымасць найвышэйшай рэалізацыі быцця чалавекам. Такім чынам, каб спасцігнуць абшар дзеяння паэзіі і яе саму, мы мусім спярша зацвердзіць сэнс, які мы ўкладаем у словазлучэнне «сутнасць паэзіі». І каб знайсці адказ на наступнае пытанне: як здзяйсняецца мова? – звернемся да трэцяга выказвання Гёльдэрліна.
3.
Гэтая цытата сустракаецца ў чарнавым варыянце аднаго няскончанага, досыць аб’ёмнага і мудрагелістага верша, які пачынаецца са словаў «Прымірыцель, ты тут, і не верыцца ў гэта…»:
Многа спазнаў чалавек,
Многім багам даў імёны
З той пары, як мы ёсць размовай,
З той пары, як мы ўзаемачуем.
У гэтым вершы мы ўлоўліваем ідэю, якая непасрэдна ўпісваецца ў кантэкст ранейшых разважанняў: «З той пары, як мы ёсць размовай…». Мы, людзі, ёсць размовай. Само быццё чалавека караніцца ў мове, якая ўпершыню здзяйсняецца ў размове. Але апошняя – не проста спосаб рэалізацыі мовы: толькі праяўленая ў размове, мова здабывае сэнс. Тое, што мы звычайна разумеем пад «мовай», а менавіта сукупнасць слоў і правіл іх спалучэння, ёсць насамрэч толькі яе знешнім абліччам. Што ў такім разе азначае «размова»? Відавочна, нейкае «сугаварэнне» пра нешта. Пры гэтым гаварэнне выступае пасрэднікам збліжэння суразмоўцаў. Але Гёльдэрлін кажа: «З той пары, як мы ёсць размовай, / З той пары, як мы ўзаемачуем». Магчымасць «ўзаемачуцця» – зусім не наступства размовы, а, наадварот, ягоная наўпроставая перадумова. Вот толькі здольнасць чуць у сваім здзяйсненні зноў жа вымагае звароту да рэсурсаў слова. Здольнасць гаварыць, як і здольнасць чуць, ёсць аднолькава спрадвечнымі. Мы ёсць размовай, што азначае – мы можам чуць адзін аднаго. Мы ёсць размовай, і гэта адначасова ўказвае на тое, што мы – адна размова. Адзінства размовы палягае ў тым, што кожнае істотнае слова раскрываецца для нас адным і тым жа зместам, які мы ўзгадняем паміж сабой і на падставе якога адбываецца наша яднанне і станаўленне самімі сабой. Размова і яе адзінства ёсць носьбітам нашага быцця.
Але Гёльдэрлін не кажа проста: «Мы – размова»; ён кажа: «З той пары, як мы ёсць размовай». Наяўнасць у чалавека здольнасці да маўлення і сама практыка маўлення – гэта яшчэ не здзяйсненне мовы як такое, то-бок не размова. З якой пары мы – размова? У тым, што прэтэндуе на тое, каб быць размовай, істотнае слова мусіць раскрывацца аднолькавым чынам для ўсіх суразмоўцаў. Без гэтай перадумовы немагчымая нават еднасць размовы-спрэчкі. Але еднасць раскрыцця зместу слова магчымая толькі ў перспектыве вечнасці і пастаянства (eines Bleibenden und Ständigen). А перадумовамі выяўлення вечнасці і пастаянства ёсць настойлівасць і прысутнасць (Beharren und Gegenwart). І адбываецца гэтае выяўленне ў той момант, калі час разгортваецца ў сваёй працягласці. Толькі калі чалавек адкрываецца прысутнасці вечнага, тады ён можа ўпершыню спазнаць зменлівае, наступнае, рухомае; таму што толькі настойлівасць (das Beharrliche) спараджае змены. Як толькі хуткаплынны час расхінаецца ў перспектыву цяперашняга, мінулага і будучага, упершыню з’яўляецца магчымасць узгадніць вечнае. Мы ёсць адной размовай з таго часу, з якога час надышоў. З той пары, калі час зарадзіўся і стабілізаваўся, мы здабылі гістарычнасць. Мы ёсць размовай і ёсць гістарычнымі аднолькава даўно; гэтыя віды быцця шчыльна знітаваны і наогул ёсць адным і тым жа.
З той пары, як мы ёсць размовай, многа спазнаў чалавек, многім багам даў імёны. Як толькі мова здзяйсняецца ў размове, багі бяруць слова і ствараецца сусвет. Але зноў жа адзначым, што прысутнасць багоў і з’яўленне сусвету не ёсць наступствамі ўзнікнення мовы, – гэтыя падзеі развіваюцца паралельна. Прычым настолькі, што ў называнні багоў і словастанаўленні сусвету і палягае тая самая размова, якой мы самі ёсць.
Але ўрэчаісніцца ў імёнах багі могуць толькі пасля таго, як самі звернуцца да нас і змусяць да адказу на свой зварот. Слова, якое называе бога, заўжды і ёсць адказам на такі зварот. І гэты адказ знаходзіцца па-за паручніцтвам лёсу чалавека. Ставячы пытанне аб нашым самабыцці, багі тым самым ставяць нас перад выбарам: пайсці за імі ці адвярнуцца ад іх.
І з гэтага моманту мы ўжо выразна ўсведамляем, што значыць: «З той пары, як мы ёсць размовай…». З той пары, як багі спрычыняюць нас да размовы, зараджаецца час. І з гэтае пары размова – аснова нашага самабыцця. Выказванне аб тым, што мова ёсць найвялікшай падзеяй чалавечага самабыцця, цяпер вытлумачана і абгрунтавана.
Аднак у той жа час паўстае пытанне: як пачынаецца гэтая размова, якой ёсць мы? Хто надае багам імёны? Хто схоплівае вечнае ў хуткаплынным часе і спыняе яго ў слове? З уласцівай яму прастатой Гёльдэрлін дае нам адказ на гэтае пытанне ў чацвёртым выказванні аб паэзіі.
4.
Гэтая цытата, якая ўтварае фінальны радок верша «Успамін», гучыць так: «Ды тое, што вечна, ствараюць паэты». І яна пралівае святло на наша пытанне аб сутнасці паэзіі. Паэзія ёсць стварэннем, высноўваннем (Stiftung) праз слова і ў слове. І што ж яна высноўвае? Вечнае. Але хіба можна стварыць вечнае? Хіба вечнае – гэта не штосьці спрадвеку і заўжды наяўнае? Не! Менавіта вечнае мусіць быць схоплена і зафіксавана насуперак самавольству плыні. Парадак мусіць быць адваяваны ў хаосу, мера мусіць узначаліць бязмернае. Мусіць выявіцца тое, што ляжыць у аснове існага, працінае яго наскрозь. Быццё мусіць адамкнуцца дзеля пробліску існага. Але гэтае ж вечнае адначасова і вельмі хуткаплыннае. «Але ж хутка / мінуе ўсё нябеснае; ды мінуе не дарэмна». Але каб нябеснае стала вечным, яно «для службы і турбот даручана паэтам». Паэт дае імёны багам і ўсім рэчам паводле таго, чым яны ёсць. І працэс гэты палягае не ў тым, каб проста прыпісаць назву таму, што ўжо і так вядома. Калі паэт прамаўляе істотнае слова, праз гэта называнне існае прызначаецца тым, чым яно ёсць, і наогул становіцца ўпершыню вядомым як існае. Паэзія ёсць слоўным высноўваннем быцця. Таму вечнае не чэрпаецца з прамінулага. Гэтак жа простае не выхопліваецца непасрэдна з хаосу, мера не караніцца ў бязмерным, а апора не знаходзіцца ў бездані. Быццё – ніколі не існае. А паколькі ні быццё, ні сутву рэчаў няможна неяк наўмысна вылічыць або вылучыць з чаго-кольвек ужо наяўнага, яны мусяць быць свабодна створаны, усталяваны і падораны. Такое свабоднае дарэнне і ёсць высноўваннем.
Праз першапачатковае называнне багоў і прамаўленне сутнасці рэчаў дзеля іх высвечвання самабыццё чалавека здабывае апору і дачын. Таму прамова паэта ёсць высноўваннем не ў толькі ў сэнсе свабоднага дарэння, але адначасова ў сэнсе ўкаранення чалавечага самабыцця ў ягонай аснове. Калі мы ўразумеем, што сутнасць паэзіі палягае ў слоўным высноўванні быцця, тады мы здолеем угледзець ісціну ў наступных словах Гёльдэрліна, якія ён выказаў, калі ўжо даўно знаходзіўся пад покрывам ночы вар’яцтва.
5.
Пятую цытату аб паэзіі мы знаходзім у вялікім і вусцішным вершы, які пачынаецца са словаў:
У ласцы блакіту
званіца паблісквае дахам сваім металёвым.
У гэтым вершы Гёльдэрлін, апрача іншага, кажа:
Багатым на плён і заслугі, і ўсё ж – паэтычным
Ёсць быт на зямлі чалавечы.
Усё, што чалавек творыць, чым займаецца, – усё здабыта і заслужана праз уласныя намаганні. «І ўсё ж, – гаворыць Гёльдэрлін у рэзкім супрацьпастаўленні, – усё гэта ніяк не датычыцца сэнсу ягонага знаходжання на зямлі, не пранікае ў асновы чалавечага самабыцця, якое ў аснове сваёй ёсць «паэтычным». Але ж цяпер ужо мы разумеем паэзію як стваральнае называнне багоў і сутвы рэчаў. «Жыць паэтычна» азначае быць прасякнутым прысутнасцю багоў і ўзаемадзейнічаць з рэчамі праз іх сутнасць. Самабыццё ў аснове сваёй ёсць «паэтычным», і гэта значыць адначасова, што, выснаванае (заснаванае), яно ёсць не заслугай і не здабыткам, а падарункам.
Паэзія – не проста нейкі пабочны элемент для ўпрыгожвання самабыцця, не часовае захапленне і пагатоў не палкасць і не пацеха. Паэзія ёсць падмуркам гісторыі, а не проста з’явай культуры і тым больш не ўсяго толькі «выражэннем» яе «душы».
Наша самабыццё ў аснове сваёй – паэтычнае, але гэта, зрэшты, не азначае, што яно ёсць усяго толькі бяскрыўднай гульнёй. Але ж у першым з прыведзеных ключавых выказванняў аб паэзіі Гёльдэрлін сам называе яе «найнявінным з заняткаў»? Як гэта суадносіцца з раней раскрытай намі прыродай паэзіі? Так, мы зноў вяртаемся да пытання, якое адклалі на потым на пачатку нашых разваг. Адказваючы на гэтае пытанне, мы адначасова паспрабуем паглядзець на сфармуляваную намі сутнасць паэзіі і самога паэта сваім унутраным зрокам.
Перш-наперш мы высветлілі, што абшарам дзеяння паэзіі выступае мова. Значыць, прырода паэзіі мусіць быць выведзена з прыроды мовы. Далей мы зразумелі, што паэзія ўяўляе сабой высноўванне быцця і сутнасці ўсіх рэчаў праз называнне; не проста якое заўгодна гаварэнне, а нешта такое, з дапамогай чаго праяўляецца ўсё тое, што мы потым абмяркоўваем ды абмаўляем у штодзённай гутарцы. Таму паэзія не выкарыстоўвае мову ў якасці нейкага гатовага матэрыялу, а сама стварае магчымасць мовы. Паэзія – прамова гістарычнага народу (т.б. якому ўласцівая гістарычнасць). Такім чынам, наадварот – прыроду мовы належыць выводзіць з прыроды паэзіі.
Асновай чалавечага самабыцця ёсць размова як рэалізацыя мовы. А прамовай з’яўляецца паэзія як высноўванне быцця. Мова, аднак, як мы памятаем, ёсць «адной з небяспечных самых даброт», таму, выходзіць, паэзія адначасова і небяспечная дзея, і «найнявінны з заняткаў».
Насамрэч, калі мы зазнаем гэтыя супярэчлівыя азначэнні як адно цэлае, нам адкрыецца сапраўдная прырода паэзіі.
Але хіба паэзія – найнебяспечнейшая праца? У адным лісце да свайго сябра, наўпрост перад выпраўленнем у апошнюю вандроўку ў Францыю, Гёльдэрлін піша: «О сябру! Свет, ярчэйшы і сталейшы, чым звычайна, адкрыты перада мной! Мне даспадобы, як ідуць справы, мне даспадобы, як, нібыта ўлетку, старажытны святы бацька-грамабой сыпле з рудаватых хмар маланкі ў нязмушаным жэсце бласлаўлення. Бо сярод усіх знакаў, у якіх я ўгледжваю Бога, гэты для мяне стаў асаблівым. А наогул мне хочацца цешыцца ад радасці спазнання нейкай новай ісціны, новага бачання таго, што над намі і вакол нас. Баюся, каб мяне не напаткала доля старога Тантала, які перанасыцыўся ласкай багоў». Аб тым, як паэт трапляе пад богавы маланкі, апавядае верш, які мы лічым найчысцейшай формай апаэтызацыі сутнасці паэзіі. Гэты верш пачынаецца так:
Як быццам у свята, ніву агледзець
Выходзіць вясковец уранні, калі…
І заканчваецца гэтай страфой:
А нам, о паэты! пад боскай грымотай
Стаяць з галавой непакрытай належыць.
І промень самога Айца ўласнаручна прымаць,
Каб, у спеў захінуты, народу
Нябесны той дар уручыць.
А праз год, пасля таго як, ужо будучы душэўнахворым, Гёльдэрлін вярнуўся ў матчын дом, ён напісаў таму ж самаму сябру ў лісце-ўспаміне аб гасцяванні ў Францыі наступныя словы: «Гэтая магутная стыхія – нябесны агонь і цішыня людзей, іх жыццё на ўлонні прыроды, іх абмежаванасць і задаволенасць, – усё гэта пастаянна ўзрушвала мяне. І, як і ўсе, туруючы героям, я мог бы сказаць, што мяне скарыў Апалон». Празмерная светлыня ў рэшце рэшт загнала паэта ў цемру. Хіба патрэбныя іншыя доказы найвышэйшай небяспекі ягонага «занятку»? Найлепшы доказ – уласны кон паэта. Нібы прадвесце гучыць перакладзены Гёльдэрлінам урывак з Эмпедокла:
…сысці у цень на пэўны час павінен
той, праз каго мовіць Дух.
І ўсё ж: паэзія па-ранейшаму «найнявінны з заняткаў». Гёльдэрлін гаворыць аб гэтым у сваім лісце да маці не толькі дзеля таго, каб яе супакоіць, але перш за ўсё таму, што ён ведае: гэтая бяскрыўдная абалонка паэзіі гэтак жа датычыцца яе сутнасці, як даліна датычыцца гары. Бо ці магчыма было б карыстацца гэтым небяспечным інструментам і ўвогуле зберагчы яго, калі б паэт не быў «выкінуты» за борт штодзённасці і не быў бы адначасова абаронены ад яе ілюзіяй бяскрыўднасці сваіх заняткаў?
Так, паэзія падобна да гульні, але ўсё ж такі ёю не з’яўляецца. Гульня хоць і згуртоўвае людзей, але так, што кожны пры гэтым забываецца на самога сябе. А ў паэзіі чалавек, наадварот, засяроджваецца вакол асновы ўласнага самабыцця. У паэзіі ён здабывае спакой, але не ўяўны спакой бяздзейнасці і свабоды ад думак, а той бяздонны спакой, у якім усе сілы і дачыненні знаходзяцца ў стане актыўнасці. Ад паэзіі вее нерэальнасцю ды летуценнем у супрацьлегласць адчувальнай, гучнай рэчаіснасці, якую мы лічым сваім домам. І ўсё ж сапраўды рэальна менавіта тое, што кажа і абавязуецца сказаць паэт. Вот што Пантэа з веданнем справы гаворыць сваёй сяброўцы аб Эмпедокле:
Быць ім – вот дзе яно, жыццё,
А мы – ўсяго часовы сон.
Так, здаецца, сутнасць паэзіі пахістваецца ў бляску сваёй вонкавай праявы і ўсё ж такі застаецца стаяць. А як жа інакш – сапраўды ў аснове сваёй яна і ёсць высноўваннем, альбо – трывалым заснаваннем.
Так, гэтае высноўванне ёсць свабодным дарам паэта, і ў гэтай сувязі Гёльдэрлін чуе словы: «Бы ластаўкі, свабодныя паэты». Але свабода гэтая не тоесная неўтаймаванаму самавольству і наравістаму жаданню, яна – найвышэйшая неабходнасць.
Такім чынам, паэзія як высноўванне быцця ёсць дваяка абумоўленай. Зыходзячы з гэтага глыбіннага закону, паспрабуем цалкам вывесці сутнасць паэзіі.
Паэзія ёсць называннем багоў. Але гэтая моц называння толькі тады выпадае на долю паэтычнага слова, калі багі самі прамаўляюць нас. Тады што ўяўляе сабой мова багоў?
…знакі, намёкі – вось чым спакон
Вякоў была мова багоў.
Паэт падхоплівае гэтыя знакі (Winke), каб перадаць іх далей – у народ. І гэтае падхопліванне ёсць актам прыняцця і адначасова новай аддачы, паколькі ў гэтым «першасным знаку» паэт ужо адразу ўгледжвае нейкі завершаны сэнс і мужна ўкладае яго ў словы, каб прадказаць яшчэ не здзейсненае.
…ляціць адважны дух, і, бы арол
Грымоты, прыход сваіх багоў
Ужо ён прадракае.
Высноўванне быцця знітавана са «знакамі» багоў. З іншага боку, паэтычнае слова адначасова ўяўляе сабой толькі вытлумачэнне прамоўленага «голасам народу». Так Гёльдэрдлін называе паданні, праз якія народ зазнае сваю спрычыненасць да ўсяго існага. Але часта голас гэты змаўкае і знясільваецца. Ён таксама не ў стане прамаўляць нешта ад сябе і пра сябе і мае патрэбу ў кімсьці, хто зробіць гэта за яго. Верш, які носіць назву «Голас народу», дайшоў да нас у дзвюх варыянтах. Больш за ўсё адрозніваюцца варыянты заключнай страфы, але прыгэтым яны дапаўняюць адно адно. Канцоўка ў першым варыянце гучыць так:
Голас народу, праведны й чысты, я абракаю
На ласку багам. Голас пабожны,
Хоць ты і ціхі, ў славу багоў і людзей
Аніколі я заклінаю цябе не сціхаць!
Тут жа прыводзім і другі варыянт:
…паданні ёсць слаўнымі тыя,
Што служаць найвышняму памяццю, бо
І словам святарным
тлумач гэтаксама патрэбен.
Такім вось чынам сутнасць паэзіі ўпісана ў заснаванае на супрыцягненні і суадштурхванні ўзаемадзеянне боскіх знакаў і голасу народу. А сам паэт выступае пасрэднікам паміж багамі і народам. Ён – выкінуты (ein Hinausgeworfener) у своеасаблівую прамежкавую прастору між людзьмі ды багамі. Але найперш і толькі ў гэтым «паміж» вырашаецца, кім ёсць чалавек і дзе будзе спраўджваць ён сваё самабыццё. «Паэтычным ёсць быт на зямлі чалавечы».
Бесперапынна і з кожным разам усё больш упэўнена, кіруючыся вобразамі, якія перапаўнялі яго, і з усё большай нязмушанасцю прысвячаў паэт гэтаму абшару «паміж» свае вершаваныя словы. І гэта дае нам падставы называць яго паэтам паэзіі.
Ну што, хіба можам мы па-ранейшаму лічыць, што Г ёльдэрлін нібыта проста паглыблены ў бессэнсоўную, самалюбную рэфлексію з прычыны беднасці навакольнага свету? Ці мы ўсё ж такі прызнаем, што гэты паэт цэліць сваім вершаваным словам у самае сэрца быцця і робіць гэта не з-за пустэчы, а з-за празмернай напоўненасці? Самога Гёльдэрліна можна апісаць ягонымі ж словамі аб Эдыпе з аднаго позняга верша пад назвай «У пяшчотным блакіце званіца цвіце…»:
Відаць, у Эдыпа-цара было лішняе вока.
Гёльдэрлін апаэтызаваў сутнасць паэзіі, але не ў сэнсе вечнага і нязменнага тэрміна. Гэтая апаэтызацыя ўпісана ў кантэкст пэўнай эпохі, але мы не маем на ўвазе, што яна была проста дастасавана да гатовага аблічча гэтай эпохі. Высноўваючы нанова прыроду паэзіі, Гёльдэрлін тым самым дэфінуе і новую эпоху – эпоху зніклых багоў і будучага Бога. Гэтая эпоха – бедная, бо прасякнута двайной нястачай: гэта эпоха ўжо-не-існых багоў і яшчэ-не-прышлага Бога.
Прырода паэзіі, якую высноўвае Гёльдэрлін, ёсць у найвышэйшай ступені гістарычнай, паколькі прадракае нейкі гістарычны час. І ў сваёй гістарычнай праяве сутнасць гэтая ёсць адзіна істотнай.
Бедная гэтая эпоха, а таму – звышбагаты паэт, які да яе належыць: настолькі багаты, што часта яму карціць проста абвяць у сваім успаміне аб былым і празе прышлага і заснуць глыбокім сном у гэтай уяўнай прамежкавай пустэчы. Але ён стойка трымаецца ў нішто гэтай начы. Так, у стане найглыбокай унутранай раз’яднанасці застаючыся, згодна са сваім пакліканнем, сам-насам з сабой, паэт здабывае, у якасці намесніка чагосьці вышэйшага, што робіць дасягненне яго сапраўдным, ісціну для свайго народу. Аб гэтым сведчыць сёмая страфа элегіі «Хлеб і віно». У ёй вершаваным словам сказана тое, што мы мелі магчымасць выкласці хіба толькі рацыянальна:
Але сябру! Ужо надта позна. Багі шчэ існуюць –
Толькі надта высока над намі, дзе іншы сусвет.
У бясконцым чыненні сваім яны ледзьве зважаюць,
Ці жывём мы, – у гэтым іх клопат сапраўдны пра нас.
Бо не здольна ўтрымаць боскі змест невялічкая чаша,
Толькі зрэдчас гатоў чалавек да такой паўнаты.
А наш быт – толькі мроя аб гэтым. Хай сон цемрашальства
Нас суцешыць, мацнейшымі робяць нястача ды ноч,
Да пары, калі, вышлыя з зыбак жалезных, героі
Моццу сэрца сябе прыпадобняць ізноў да багоў
І паўстануць грымотай. Між іншым мне трызніцца часам –
Што ўжо лепей заснуць, чым свой век без сяброў адбываць
У нясцерпным чаканні. Аб чым гаварыць, чым займацца,
Я не знаю. Й нашто ў час убогі паэты, тым больш.
Але, кажаш, яны – бы жрацы блаславёныя Вакха,
Што ўсё крочаць з краіны ў краіну ў святарнай начы.
Пераклад з нямецкай мовы Кацярыны Массэ.
