Макс Шчур. Там, дзе нас няма (урывак)
Я выканаў ягоныя сьмешныя патрабаваньні; нарэшце ён выйшаў, дбайна зачыніўшы пастку; цемра, нягледзячы на маленькую шчылінку, якую я заўважыў пазьней, здавалася абсалютнай.
…Я адчуў няпэўную млосьць, якую паспрабаваў прыпісаць жорсткасьці падлогі, абы толькі ня дзеяньню якога-небудзь наркотыка. Я заплюшчыў вочы й адразу ж іх расплюшчыў. Тады я ўбачыў Алеф.
Борхэс, «Алеф»
Некалькі імгненьняў абсалютнага няведаньня. Асалода небясьпечнай блізкасьці сьмерці. Чорная бездань розуму, падрыхтаванага ўбачыць зусім новы сьвет. Дзесяць сэкундаў да стварэньня, нябожчык перад уваскрасеньнем.
Пасярод чорнага купала выбухае нябачны фэервэрк — россыпы капіляраў, зь якіх выстрэльваюць парасткі нэрваў. Ты адчуваеш, як валасы на тваёй патыліцы ўздымаюцца, быццам ад блізкасьці драпежніка. Цябе скаланае дробная прыемная трасца хваляваньня, нібыта перад рашучым раўндам азартнай гульні на жыцьцё і на сьмерць. Думка пра магчымы пройгрыш пранікае ў тваю сьвядомасьць і на імгненьне затрымліваецца там, ператвараючыся ў аб’ёмную, трохвымерную чэрань. Яна не палохае цябе: ты ўрачыста чакаеш таго, што павінна адбыцца. Калі што, ты згодная памерці. Адзінае, што яднае цябе са сьветам — пупавіна нябачнай адтуліны ў руцэ, якую ты заціскаеш пальцам, каб ня выпусьціць зь цела праменьне боскага сьвятла ўсярэдзіне: яно азарае цёмныя блукальні тваіх чалавечых вантробаў, нібы атамны выбух, што адбыўся ў кожнай клетцы твайго цела.
Уздых, глыбокі, ізноў — вочы павінны быць заплюшчаныя. Ты скаланаесься ад асалоды, якая мяжуе з агоніяй, ты падобная да ванны, напоўненай прахалоднай, празрыста-блакітнай вадою. Яшчэ ўздых, рукі самі па сабе пачынаюць паўтараць рухі толькі ім вядомага танца, грудзі наліваюцца, нібы малаком. Тваё цела поўніцца выключна чыстым, сьвежым, новым паветрам. Ты бачыш цемру свайго розуму: гэтая цемра здаецца табе ёмістай, бясконцай, жывой. Перад табой паўстае цэлы сусьвет, і ты ляціш у яго чорную прорву. Гэтая чорная прорва — ты сама. Ты — гэта прорва, і адначасова, ты — толькі дробная, амаль невідочная кропачка пасярэдзіне гэтай прорвы. Што, калі раптам здарыцца непапраўнае, калі доза занадта вялікая, калі ў кроў патрапіла бурбалка паветра? Але голас ужо шэпча табе на вуха: ты перамагла, Яна, ты ўсё адно перамагла, ты — жывеш, Яна, ты — неўміручая.
Раптоўная яснасьць сьвядомасьці. Асалода ўсьведамленьня сапраўднасьці свайго існаваньня ў агромністым сусьвеце. Ты можаш бачыць у цемры. Ты бачыш цемру, бачыш Нішто, бачыш пустэчу. Табе здаецца, што ты здольная іх памацаць. Быццам Бог стварыў цябе зноўку й надзяліў цябе іншымі, лепшымі свомасьцямі. Быццам ты — вупар-навец, які толькі што напіўся сьвежай крыві.
Вечны момант асалоды. Час зьнікае, як і пры кожным моцным адчуваньні. Мы ўнікаем болю й імкнемся да асалоды, бо ні да чаго іншага імкнуцца ня можам, воля нашага цела прымушае нас да яе імкнуцца, але найвышэйшай асалоды мы дасягаем толькі ў непасрэдным суседзтве са сьмерцю. Сьмерць — аргазм, аргазм — маленькая сьмерць… Здольнасьць паміраць у спакоі, закадаваная ў целе… Гэты непазьбежны момант чакае нас дзесьці наперадзе, прыцягвае, як магніт, засмоктвае, як чорная дзірка ў глыбінях сусьвету, матэрыю нашага часу. Але цяпер ты бяз боязі зазіраеш у ейныя чорныя глыбіні шырока расплюшчанымі вачыма.
Усё добра, супакойся, усё добра. Хуткасьць думак набліжаецца да хуткасьці начнога сьнегападу, калі стаць да яго тварам: гэта плынь крыві ў тваім целе паступова ператвараецца ў плынь сьвядомасьці. Усё добра, супакойся, усё добра — аднекуль Яна чуе свой шэпт, пазнае свае ўласныя думкі, і да яе нарэшце вяртаецца тое, што называецца прысутнасьцю духу — супакойся, цяпер ужо —
УСЁ ДОБРА.
Што да цела, то яго быццам не адчуваеш, настолькі яно паслухмянае, пругкае — робіць, што хочаш, кожны рух прыносіць нечуванае задавальненьне, і ў кожным руху табе мроіцца нейкі дагэтуль невядомы, нечакана глыбокі сэнс. Шляхотнае цела нічога не патрабуе ўзамен, акрамя нікатыну і цукру. І самае цудоўнае, што адначасова ільга гэта ўсё ўсьведамляць, усьведамляць, што гэта ўсьведамляеш, і магчы самому сабе прызнацца: «Усё так і ёсьць. Мне цудоўна. Мне яшчэ ніколі не было так добра, як зараз. Жыцьцё — фантастычная штука». Даць целу насмактацца асалодай, каб яно нейкі час маўчала й не наракала, але пры гэтым слухалася, слухала, ня спала, а толькі драмала, нібы пад наркозам.
Толькі што ты перажыла ўласную сьмерць — ну, дзе вы такое чулі? Адсюль тое пачуцьцё неўміручасьці, якое апаноўвае цябе пасьля вынырваньня зь цемры. Ты паўстаеш супраць уласнай сьмяротнасьці, супраць непазьбежнасьці ўласнага скону — гэта пратэст чалавечай душы, крык, разьлічаны на тое, што яго нехта пачуе. Хто?
Карціць уставаць, хваля асалоды цалкам усмакталася ў мяккую, вільготную глебу цела: навала скончылася. Ты аджываеш, быццам чароўная птушка з попелу, невядомая Багіня, вяртаесься ў пазаўчора, туды, дзе няма часу, дзе толькі вечнасьць бліжэйшых дваццаці чатырох гадзін перад табою, яшчэ адзін дзень і яшчэ адна ноч з кнігі ўсходніх казак, твая гісторыя працягваецца, твая фантазія невычэрпная. Карабель разварочваецца, і імклівая блакітная плынь гоніць яго ў адкрытае мора. Жыцьцё робіцца сур’ёзнай штукай. Любіць робіцца абсалютнай патрэбай.
Цнатлівая цішыня вялікай дзяржаўнай установы, пабудаванай чужынцамі. Дзесьці па-над ейным купалам, чуе Яна, пралятае шрубалёт, сучасны гібрыд страказы і дыназаўра. Як добра, што ён яе ня бачыць. Трэба ісьці дамоў. Яна торгае вяроўку ўнітаза, быццам выклікае слугу: ідзіце мяне абвясьціць. Паведаміце сьвету, што Яна вярнулася з далёкай высылкі, каб узьяднацца з вамі, браты мае й сёстры. Заслона адкінутая.
Яна зноў апынаецца ў люстраным фае бліскучага вопернага палацу, але крочыць па ім ужо зусім іншым крокам: упэўненым і радасным. Хіба тут ільга быць шчасьлівай неяк іначай? Сьмешныя, зірніце навокал. Якая праўда можа параўнацца з гэтым дзівосным самападманам? І хіба нейкая праўда калісьці зрабіла некага шчасьлівым? Навошта расплюшчваць вочы, калі самае цікавае зьяўляецца нам па той бок павекаў?
Яна лёгка зьбегла ўніз па шырокай лесьвіцы, «быццам мыла сасьлізгвае па бляшанай дошцы для праньня бялізны», усьміхнулася яна сваёй уяве. На дварэ нябёсы з адпаведнымі гукамі шморгаліся ў жалобныя хусткі варон, разьвешаныя на вакольных дрэвах. Ішоў сьнег — цяпер ужо сапраўдны, а ня мокры, як учора. Яна заўсёды любіла сьнег, і ён любіў яе: ён сыходзіў на яе ласкава, як нязмушанае дабраславеньне, засыпаючы халоднымі пацалункамі ейныя валасы і твар. Яна прысела на зэдлік, запаліла цыгарэту і пачала любавацца белым сьнегам на тле чорных дрэваў. Зімовы сквэр выглядаў магічна, у ім было поўна ейных улюбёных ялінаў. У яловым лесе — душу д’яблу прадаваць. Таму Яна так любіць яловы лес. Грэх мае для яе неадольную прывабнасьць. Вычварэнка. О, як добра адчуваць сябе ворагам гэтых людзей навокал! Яна ніколі не хацела быць такой, як яны. Быць горшай за іх, няхай так — але не адной зь іх, быць сама па сабе. За гэтае адчуваньне ільга аддаць усё.
У цэлым сьвеце не існуе цяпер нічога, што магло б яе зьбянтэжыць. Сьвет ёй абыякавы, людзі былі ёй абыякавыя, і нават яна сама да пэўнай ступені сабе абыякавая. Ані той факт, што яна павінна заўтра вярнуць Кажану нейкіх там сто талераў, ніяк яе цяпер не турбуе. Кажан, урэшце, свой хлопец, зь ім можна будзе неяк дамовіцца. Магчыма, бацька неўзабаве напіша што-небудзь звышгеніяльнае, і яму заплацяць за гэта больш, чым звычайна. Пагатоў чытаць цяпер зрабілася абавязковым, нават у грамадзкім транспарце. Карацей кажучы, усё зьмяняецца да лепшага. Такая ўжо штука ўзпамін: толькі ён здольны прыўнесьці ў вашую душу глыбокі, усеабдымны, ні з чым не параўнаны спакой. Нездарма яго ў бзікушках падаюць у выглядзе таблетак як антыдэп.
Гэтага спакою Яна шукала ўсюды, дзе толькі ні была. Прысутнасьць іншага чалавека заўжды непрыемна бянтэжыла яе, змушала насьцярожвацца, ейнае цела амаль інстынктыўна напружвалася, рэагуючы на блізкасьць каго заўгодна, нават бацькоў, сябровак, на матчына ці каханкава дакрананьне. У дзяцінстве яна любіла заставацца адна ў вясковым пакоі з зашмальцаванымі зялёнымі шпалерамі й ненадзейнай тынкоўкай столі на другім паверсе ў Чырвоным доме. Ніхто тады ня ведаў пра Яніна існаваньне, апрача кніжак у шафе, праменьчыку летняга сонца, стосу старых кружэлак, гадзіньніку з рахманым голасам. Перад самымі вокнамі пакою расла сасна, наводдаль ішла дарога, за ёю месьціліся гароды, а за гародамі — яшчэ адна, вялікая дарога да гораду: сьвет, пабудаваны зь некалькіх складоў, быццам з кубікаў. Вокны пакою глядзелі на поўнач, у кірунку ракі, назва якой выклікала асацыяцыі зь немаччу й нематой, таму была для гэтай краіны асабліва сымбалічнай. Перад вокнамі штодзённа праходзілі парадам усе нешматлікія транспартныя сродкі ейных родных Канаплянаў — ровары, коні, матацыклы, статкі кароў, трактары, вазы, камбайны, легкавыя й грузавыя калымагі, дзіцячыя каляскі, — спачатку ў адным, потым у зваротным кірунку, у расьцягнутай на цэлы дзень неўпарадкаванай калёне. Яны пакідалі за сабою гурбы пылу, вугалю, сьмецьця, навозу, дзіцячыя боцікі й клубы шызага дыму. Аблокі, як вартавыя, суправаджалі штодзённае шэсьце знаёмых твараў з працы й на працу. Яна магла быць сьведкай усяго вясковага жыцьця, амаль не сыходзячы зь месца.
З таго часу мінула ўжо больш за дваццаць гадоў, цягам якіх яна і не здагадвалася, што вяртаньне ў той час і тое месца — гэта адзінае, што можа зрабіць яе шчасьлівай, і ўсё шукала замены таго добра знаёмага шчасьця ў сваім другарадзкім жыцьці. Быццам нейкая чараўніца жартам пракляла яе й дала дваццаць гадоў на тое, каб зноўку знайсьці сябе. І вось цяпер урэшце адбылося паабяцанае старой чараўніцай дзіва: Яна зноўку ўсьвядоміла сваю адсутнасьць у сьвеце. Цяпер яна абсалютна вольная ад сьвету і ад сябе, нічым нікому не абавязаная, ёй нікуды ня трэба сьпяшацца, нават на працу: упершыню за апошнія два гады перад ёю паўстае цэлае жыцьцё даўжынёю ў содні — у два разы даўжэйшае за звычайнае жыцьцё сьвядомасьці, якое безь перапынку на сон доўжыцца толькі дзень. Яна можа пайсьці зараз куды ёй заманецца — але парадокс акурат у тым, што ёй не заманьваецца нікуды, бо ўсе месцы сьвету зрабіліся ў ейных вачох аднолькава прывабнымі і пры гэтым цалкам ёй абыякавымі. Таму яна з чыстым сумленьнем можа заняцца сваёй улюбёнай дзейнасьцю, бязмэтным бадзяньнем па цэнтры Другараду, на якое так даўно ўжо ня мела часу. У адрозьненьне ад вялікіх сталіц вялікіх краін, Другарад ёсьць вельмі даступным стварэньнем: усюды ў ім ільга дайсьці пешкі. Да таго ж, у ім цяжка згубіцца: гэтым Другарад вельмі нагадвае ўзьбярэжнае курортнае места, запаведнік спакою, сад прамавугольных камянёў, адмысловы анты-лябірынт, своеасаблівы трэнажэр для гульні ў гарадзкую гэрыльлю, звышдарагую дэкарацыю нейкага агістарычнага фільма, які так ніколі й ня быў зьняты — фільма пра ўсе эпохі й ніводную зь іх.
Другарад заўсёды быў для Яны музэем неадбытага, музэем страчаных магчымасьцяў. Час ад часу яна ўяўляла сябе тутэйшым экскурсаводам і апавядала сама сабе ў думках пра гісторыю й значаньне музэйных экспанатаў, — і хаця ейныя аповеды ня мелі нічога супольнага з афіцыйнай трактоўкай біяграфіі Другараду, ільга сказаць, што Яна яго любіла. Гэта была любоў зь першага погляду: Другарад быў першым і ўсё яшчэ адзіным вялікім горадам у ейным жыцьці. Любіла яна яго менавіта за тое, за што ўсе астатнія яго не трывалі: за нягегласьць, несапраўднасьць, безгустоўнасьць, адсутнасьць усякага стылю. У адрозьненьне ад бальшыні карэнных другарадцаў, яна, дачка вясковых прыхадняў, заўжды адчувала сябе ў Другарадзе, нібы не ў Інфляччыне, а за мяжой — бо з такім жа посьпехам Другарад мог бы быць сталіцай любой іншай суседняй краіны. Яна пазірала на чужыя будынкі, чужыя крамы, чужыя назвы вуліцаў і цішком радавалася іхнай незразумеласьці. Па сутнасьці, усё вартае ўвагі было ў горадзе замежным. З найбольшай ахвотай яна хадзіла ў вольны час па нядаўна адкрытых супэрмаркетах, дзе зіхцелі новыя машыны, дзе разьлівалі дарагое піва і прадавалі модныя ў сьвеце апранахі й замежную музыку. Гэтае адчуваньне глыбокай нутраной адчужанасьці ад таго, што адбываецца навокал, надзвычай ёй падабалася. У Другарадзе яна жыла так, як заўсёды марыла — сама па сабе. Са сьмерцю маці ейная свабода на нейкі час сталася ледзь не абсалютнай.
Вось і цяпер Яна не сьпяшаецца пакідаць парк пасярэдзіне Другараду — павольна выкрочваючы яго сьцежкамі, быццам невылечная ганаровая пацыентка па шпітальным сквэры, яна зноў атрымлівае ад яго тую самую асалоду, што і ўпершыню. Яна запыняецца, зноў запальвае цыгарэту і назірае за ракой: тая, нешырокая і немагутная, зь вялікай намогай цягне на сваіх плячах статус сталічнай ракі, нагадваючы Яне дзіця ў непамерна цяжкім рыцарскім рыштунку каменнай набярэжнай, упарта сунецца наперад між ацёчных слановых ног таўшчэзных слупоў. Пад сьнегам Другарад увасабляе ўласную мапу ў натуральную велічыню, прызначаную для зімовых птушак: мапу ўсіх мапаў, дзе кожны будынак грае ролю самога сябе, не здагадваючыся аб гэтым. На гэтай мапе Яна странна крэсьліць шлях свайго шпацыра — танюткі ланцужок сьлядоў, пакінутых ейнымі боцікамі. Яна азіраецца на свае сьляды на сьнезе: тыя мяшаюцца з ланцужкамі іншых сьлядоў, вядуць зь мінулага ў цяперашняе. Яна — толькі адна зь нябачных нітак, якія горад сплятае ў коскі, завязвае вузламі, блытае й камячыць у адзін клубок.
Яна даўно прыкмеціла, што кожныя тры гады прырода абвяшчае ейнаму целу штосьці накшталт амністыі: яно ачышчаецца ад назапашаных за гэты час грахоў, жахаў і пакутлівых успамінаў. Час абнаўляецца. Усё наўкол робіцца ранейшае, і ты здаесься сабе раптам тою самай, што і раней — любіш тыя ж рэчы, бачыш сьвет тымі ж вачыма, гаворыш тыя самыя словы, сустракаеш тых самых (магчыма, проста падобных, але ўсё-ткі тых самых) людзей. Кожныя тры гады тваё цела цалкам зьмяняецца: усе яго клеткі за гэты час паступова замяняюцца новымі, і ты зноў маеш у сабе дастаткова жыцьця, каб прынамсі ненадоўга адчуць сябе неўміручай. Гэтае адчуваньне чарговага абсалютнага пачатку стаецца для цябе сапраўдным пераадкрыцьцём сябе самой, і ты думаеш: божухна, як я магла забыцца, што ўсё толькі пачынаецца, што перада мною яшчэ бездань часу! Трохгадовы пэрыяд ёсьць тваёй маленькай замкнёнай вечнасьцю. Ты заўжды беспамылкова адчуваеш яго набліжэньне, як набліжэньне новага месячнага цыклю. Звычайна гэта адбываецца ўвосені, часам ужо напрыканцы жніўня — тады ты нібы цалкам забываесься на зьмест папярэдняга пэрыяду часу. Усё, што адбылося з табою за апошнія тры гады, раптам здаецца табе несапраўдным — ты нават ня можаш як сьлед прыгадаць, што было з табою год таму, два, пазаўчора, быццам усе адносна нядаўнія падзеі былі перасунутыя ў зусім іншую, недаступную табе цяпер вобласьць памяці, альбо адбыліся зусім не з табой, альбо ты іх проста прыдумала — у любым разе, табе яны ўжо не абыходзяць. Бывае таксама, што прадказаны на восень дзень абнаўленьня часу надыходзіць увесну, калі зь цяплом нарэшце сухой зямлі й нясьмелай зялёнай травой вяртаецца тое самае адчуваньне вясны, якое ты мела тры гады таму — адчуваньні вясны й восені надзвычай падобныя між сабой, і ты заўсёды блытала іх, гэтаксама як зь невядомай прычыны часам блытаеш словы «заўтра» і «ўчора».
Цяпер самы пачатак сьнежня, а табе чамусьці мроіцца, быццам надышла вясна і йдзе цёплы дождж. Гэтую згадку ты называеш «Сапраўдны Горад» — ты любіш вясновы альбо восеньскі дождж таму, што падчас дажджу на вуліцах нікога няма. «Сапраўдны Горад», у сваю чаргу, вельмі нагадвае адчуваньне раньняй восені — адчуваньне закінутасьці й самоты. Насамрэч, калі навучыцца кіраваць гэтымі адчуваньнямі, любы дзень ільга ператварыць у любы іншы: прыкладам, зь сёлетняй кастрычніцкай нядзелі зрабіць сёлетні жнівеньскі аўторак, леташнюю сакавіцкую суботу альбо пазалеташні сьнежаньскі панядзелак. Зьмена пораў года ёсьць для цябе нічым іншым, як зьменай фокусу зрэнкі. Твой улюбёны экспэрымэнт: глядзець на дом насупраць, казаць сабе па чарзе словы «зіма», «вясна», «восень», «лета» — і назіраць, як з кожным словам вока засяроджваецца зусім на іншай кропцы таго самага аб’екту, падпарадкоўваючыся патрэбе пачаргова выклікáць у цябе адчуваньні чатырох розных станаў прыроды й твайго нутранога сьвету. Вядома, усё залежыць ня толькі ад фокусу зрэнкі, бо вобразы адрозьніваюцца між сабою таксама гукамі: у розныя поры года тваё вуха найбольш чуйна рэагуе на гукі рознай вышыні. Але ў сапраўднасьці ўсё гэта — толькі станы твайго цела, якое ты ўтаймавала і зь якім ты гуляеш, нібы калісьці са сваёй улюбёнай коткай. Калі падзяліць твой узрост на трохгадовыя маленькія жыцьці, дык выходзіць, што ты жывеш на зямлі ўжо восьмае жыцьцё запар — рыхтык як тая котка.
Яна пераходзіць мост праз раку і пазірае на вакантныя цяпер працоўныя месцы другарадзкіх прастытутак, што адсыпаюцца пасьля начной зьмены, за якую зарабілі нашмат болей, чым Яна сярод сваіх паўмерцьвякоў. Яна не сумняваецца, што ў выпадку патрэбы ейнае маладое боскае цела зноў падставіць ёй плячо (ці лагво?) і дапаможа ёй выкараскацца з найгоршага. Цяпер ужо Кажану няма ад яе ніякай карысьці, засталося толькі разьлічыцца з пазыкай — і тады яна вызваліцца ад Кажана, а магчыма і ад узпаміну. Што ёй у такім разе застанецца, што яна будзе рабіць далей? На дадзены момант гэта зусім неістотна. Магчыма, яна зробіцца прафэсійнай другадзкай бадзяжкай. Цудоўная пэрспэктыва! Нячысьцікі, як іх тут называюць, ёсьць адзінымі сапраўднымі іншадумцамі ў гэтай краіне. Яна заўжды іх паважала, не баялася падысьці да іх, даць ім кавалак хлеба, пачаставаць іх півам ды паслухаць іхныя маральна-філязафічныя казані на любую тэму. Характэрна, што толькі нямногія жабракі ў Другарадзе насамрэч жабруюць — верагодна, зь літасьці да сваіх былых суграмадзянаў, якія і самі ледзь канцы сточваюць. Збольшага нячысьцікі корпаюцца ў сьметніцах у пошуках пустых бутэлек і аб’едкаў: цалкам лягічна, што рэчавыя адкіды грамадзтва належаць ім, яго людзкім адкідам. Як зьява нячысьцікі неўміручыя: ніякі рэжым ня здолеў схіліць іх на свой бок, зьнішчыць альбо маральна перамагчы. Ня тое што астатніх.
Непадалёк адсюль на Геамэтрычна Правільнай плошчы ёсьць штосьці, што замяняе другарадцам кавярню: крама з аддзелам ласункаў, дзе прадаюцца танныя пірожныя зь белым крэмам, што маюць хранцускую назву. Таксама там ільга выпіць бруднай цёмна-карычневай мяшанкі, разбаўленай кіпенем, што падаецца ў гранёнай шклянцы: калі яе як сьлед падсаладзіць, мяшанка амаль губляе свой першапачатковы смак, і цяпер можна ўявіць сабе, што гэта кава. Адпаведна, гэтае месца называецца не «кавярня», а «кафэтэрый» — паводле аналёгіі з плянэтарыем, калюмбарыем, дэльфінарыем, лепразорыем. Менавіта туды прыходзяць пагрэцца другарадзкія бадзягі, забываючыся пра тое, што падобныя грамадзкія памяшканьні прызначаныя толькі для чальцоў грамадзтва. Бэйбас кажа, што парфумэрныя кампаніі мусілі б плаціць бадзягам за хадзячую рэкляму сваіх прадуктаў, бо нячысьцікава блізкасьць выклікае ў шараговага грамадзяніна падсьвядомае жаданьне набыць сабе прынамсі дэзадарант для ног. Смурод ад бадзягі звычайна такі, нібы небарака зайшоў у цёплы і ўтульны кафэтэрый выключна з мэтай насерці сабе ў нагавіцы. «Усе мы сьмярдзім пасьля сьмерці, але мала хто з нас наважваецца так сьмярдзець пры жыцьці», зазначае Бэйбас. Зрэшты, з гледзішча грамадзтва жабракі ёсьць нікім іншым, як жывымі нябожчыкамі. Іхная сьмерць ад голаду і холаду ёсьць толькі пытаньнем часу.
Цікава, а што цяпер робіць Бэйбас? Можа, ён ведае некага, хто мог бы пазычыць ёй да заўтра грошай? У свой час Яна зрабіла для Бэйбаса столькі, што ён ня мае маральнага права ёй не дапамагчы. На жаль, Бэйбас ня ведае, што такое маральнае права. З Бэйбасам яны пазнаёміліся выпадкова ў адной кнігарні непадалёк адсюль: Бэйбас скраў там дарагі зялёны томік лабудысцкіх вершаў, пакінуўшы на прылаўку адну кардонную супэрвокладку. Яна, якая хацела набыць акурат гэты томік, своечасова прыкмеціла Бэйбасаў майстэрскі трук, дагнала яго на прыступках кнігарні і папрасіла ўсё-ткі прадаць кнігу ёй. У разгубленасьці й захапленьні Бэйбас уручыў ёй свой трафэй у якасьці падарунку. Тыповая Бэйбасава вялікадушнасьць!
Ах, гісторыя іхнага каханьня была вельмі, вельмі прыгожай — прынамсі, з Бэйбасавага гледзішча. Зь Янінага гледзішча гэтая гісторыя была даволі абсурднай і катастрафічна беднай на падзеі і аргазмы, калі не лічыць узпаміну. Не, дарма ўсё-ткі Яна пазнаёміла Бэйбаса з узпамінам — у якасьці помсты узпамін пазнаёміў яе з сапраўдным Бэйбасам. У сваю чаргу, пазнаёміўшыся дзякуючы ўзпаміну з сапраўднай Янай, Бэйбас пачаў успрымаць яе выключна як сяброўку. Сама Яна лічыць, што праблема была ня столькі ўва ўзпаміне, колькі ў тым, што яны з Бэйбасам былі закаханыя ў аднаго й таго ж чалавека — Бэйбаса. Як бы там ні было, між узпамінам і каханьнем да Бэйбаса Яна ўрэшце выбрала ўзпамін.
Яна памалу набліжаецца да Геамэтрычна Правільнай Плошчы, дзе стаіць найвялізьнейшы манумэнт эпохі патрыярхату, помнік нязломнай мужчынскай сіле, дзевяноста дзявятае дзіва сьвету. Ідэя помніка — паказаць захопнікам з Захаду, на што яны змарнавалі столькі жыцьцяў пры спробе заваяваць Інфляччыну: «ні за Чэлес». «Тут усе бабы — нашыя», нібыта паведамляюць загіблыя героі дзецям захопнікаў. «Агонь нашай жарсьці — вечны». Апрача помніка Яну здалёк вітае нязьменны надпіс па-над плошчай: «Подзьвіг народа бязмэцен». Найвялікшаю загадкай для Яны заўсёды было, пра які народ тут вядзецца гаворка. Кожны ведае, што інфлянцкі народ ня зьдзейсьніў у сваёй гісторыі ніякага подзьвігу — калі толькі не лічыць подзьвігам тое, што ён нейкім цудам ня зьнік з мапы сьвету, дзеля чаго ў мэтах кансьпірацыі мусіў нават некалькі разоў мяняць імя. Мажліва, маецца на ўвазе які-небудзь суседні народ? Усярусы? Падлякі? Балтышы? Суседнія народы і сапраўды вельмі любілі зьдзяйсьняць на тэрыторыі Інфляччыны ўсякія подзьвігі, якія потым ставілі ў прыклад іншым народам. Цікава, за што яны так ненавідзелі інфлянтаў? За іхную міралюбнасьць? Талерантнасьць? Бяскрыўднасьць? Дабрыню? Іншых чалавечых якасьцяў інфлянты, як вядома кожнаму школьніку, папросту ня маюць.
Невысокае зімовае сонца памалу хаваецца за шырокія сьпіны будынкаў — панарама места абрыдла яму сваёй сьляпучай сьнежнай бялюткасьцю. Колер неба ўсё болей гусьцее, робіцца з блакітнага сінім, а пад вечар стане бэзавым, сьвятло аранжавых ліхтароў памацнее. Бог весялосьці й жорсткасьці асьцярожна спусьціцца зь нябёсаў на Другарад на сваім жалобным парашуце. Пад гэтым покрывам на працягу ночы будуць адбывацца ўсе меней-болей істотныя, для дзённых жыхароў папросту няўяўныя падзеі гарадзкога жыцьця. Гарадзкі краявід паступова набудзе яскравасьць і несапраўднасьць кінастужкі, чорная тканіна забясьпечыць неабходную для ўсякага відовішча цемру, і тады начныя жыхары павылазяць са сваіх схованак у пошуках забавы й прыгодаў: быццам нейкі паляўнічы інстынкт, неадольная любоў да таямнічага змроку й штучнага асьвятленьня, у якім ім мроіцца абяцаньне сьвята, выцягне іх на вуліцы. Але часу да сутоньня яшчэ багата, і гэты час трэба яшчэ неяк «забіць». Бадай, для староньняга назіральніка абсалютная свабода мусіць выглядаць як абсалютная нудота.
Яне самой дзіўна, наколькі ёй нічога цяпер не патрэбна ад сьвету. Яна надта даўно ня мела адчуваньня, што ёй папросту няма чым заняцца. Пазваніць Кажану? Пайшоў ён у сраку са сваімі талерамі. Зайсьці ў кафэтэрый? Пірожнага зь белым крэмам і хранцускай назвай яна ня хоча, як і есьці ў прынцыпе. Заскочыць дамоў, узяць якую-небудзь кніжку і пайсьці ў кавярню? Але ўсе бацькавы кнігі Яна даўно перачытала. Пагатоў, заўжды існуе небясьпека сустрэць дома бацьку і ўвязацца ў гутарку зь ім. Можа, у антыкварыяце старога Нэпмана ў букіністычным аддзеле зьявіліся новыя паступленьні? Альбо пайсьці ў Палац Культурыстаў, дзе паказваюць чорна-белыя, а часам і каляровыя замежныя фільмы, народжаныя яшчэ без хірургічнага ўмяшаньня кампутара, і дзе перад самым пачаткам сэансу існуе верагоднасьць натрапіць на Бэйбаса, які нават пры поўным безграшоўі прыходзіць туды, каб троху пабрынькаць на піяніна ды спаткаць сяго-таго са знаёмых, напрыклад — Яну? Але ж ісьці ў кіно яшчэ рана. Пакуль застаецца толькі сядзець на зэдліку і курыць.
Яна курыць і думае, ці магла б яна быць кімсьці іншым. Калі б яна нарадзілася ў нейкай іншай краіне, напрыклад, заходняй, так бы мовіць, на прыступку вышэй, яна магла б жангляваць там якімі-небудзь бязглуздымі рэчамі на вуліцы, альбо рэклямаваць з фотаздымку марку якога-небудзь дарагога піва. Бадай, лепш за ўсё было б працаваць у тату-сал ёне альбо гандляваць марыляй там, дзе гэта дазволена — толькі не выступаць у тэлевізіі й не наведваць якую-небудзь сур’ёзную навучальную ўстанову. Аднак жа Яне пашчасьціла нарадзіцца тут, у сьціплай неадметнай Інфляччыне, і таму яна ня можа нічым жангляваць, ня хоча нічога рэклямаваць, а ад нудоты толькі час ад часу парушае тутэйшае заканадаўства, хоць гэта ёй ужо і ня так падабаецца, як раней, калі яна была яшчэ падлеткам. Яна разумее, што калі б нарадзілася ў іншай краіне, то гэта была б ужо не яна, а нейкая зусім іншая дзяўчына. Але розьніцы яна сама не адчула б. Як сказаў аднойчы стары Нэпман, усе месцы аднолькавыя. Усе яны — гэта толькі месца нашай прысутнасьці.
(З часткі 1, разьдзел 8)
Цалкам раман:
