Макс Шчур. Кола чытаньня (1). Гіпасуб’екты і іх гісторыі

Тымаці Мортан, Дамінік Буае. «Гіпасуб’екты. Як стаць чалавекам» (Timothy Morton, Dominic Boyer. Hyposubjects. On Becoming Human. Open Humanities Press, London, 2021.)

Напісаць філязофскую кнігу ўдвух, у гэтым няма нічога новага прынамсі з часоў Адорна і Горкгаймэра – але ж Тымаці Мортан і ягоны суаўтар Дамінік Буае пайшлі яшчэ далей: яны сваю кнігу не напісалі, а запісалі на дыктафон. Прычым цалкам у адпаведнасьці зь яе назвай утаймавалі свае «эга» і ў транскрыпцыі наўмысна не пазначылі, катораму зь іх належыць тая ці іншая рэпліка. У выніку атрымаўся дыялёг, які прыкідваецца сувязным тэкстам і ў якім няясна, хто гаворыць што. Паводле аўтараў, гэта ў прынцыпе зусім ня важна. І яны маюць рацыю: і ў такім выглядзе кніга прапануе чытачу/цы захапляльныя інтэлектуальныя прыгоды, беручы яго/яе ў сьведкі мысьленчага пінг-понгу, лік у якім вядзецца не на пункты, а на ідэі.

Як будысту мне Hybosubjects былі цікавыя найперш таму, што адзін з аўтараў, брытанска-амэрыканскі літаратуразнаўца і энвіранмэнтальны філёзаф Тымаці Мортан (год нараджэньня 1968) практыкуе будызм у адной з тыбэцкіх традыцый. Ён выдаў каля дзясятка ўласных кніг, а таксама ёсьць адным з трох аўтараў выдатнага зборніка «Нічога: тры дасьледаваньні будызму» (Nothing: Three Enquiries in Buddhism, University of Chicago Press, 2015), у якім палемізуе са Славоем Жыжакам, што неяк быў назваў будызм ідэальным прыдаткам нэалібэралізму. У адной са сваіх найноўшых онлайнавых лекцый, арганізаванай Ковенскім унівэрсытэтам імя Вітаўта Вялікага (How to land on Earth, 10 чэрвеня 2022 г., https://youtu.be/1JpC1JW5Jco), Мортан (каля 19-й хвіліны) нават абвясьціў усё, што ён выкладае і піша, «толькі будызмам, пераведзеным у іншы спосаб выказваньня». І ў гэтай кнізе сьляды будызму адназначна прысутныя, хаця само слова «будызм» не гучыць ані разу.

Ужо сама назва адсылае чытачоў да Мортанавай тэорыі гіпэраб’ектаў (гл. Hyperobjects, University of Minnesota Press, 2013) – зьяў, якія з прычыны сваіх часапрасторавых парамэтраў не паддаюцца нашаму разумоваму асягненьню, бо іхны пачатак і/ці канец ёсьць для нас недасяжнымі. Да падобных гіпэраб’ектаў Мортан адносіць кліматычны крызіс, антрапацэн (і іншыя геалягічныя эпохі) ці пэрыяд распаду ядзерных адкідаў.

У новай кнізе Мортан і Буае выказваюць наступную гіпотэзу: калі раней мы жылі ў часе гіпэрсуб’ектаў, якія імкнуліся да трансцэндэнцыі, то з набліжэньнем кліматычнай катастрофы ўступаем у пэрыяд гіпасуб’ектаў (перакладаючы з грэцкай на простую, можна было б іранічна-зьняважліва казаць пра «недасуб’екты», М. Шч.), якія імкнуцца да так званай субцэндэнцыі, ці то да глыбейшага пражываньня свайго быцьця тут-і-цяпер (замест развагаў пра яго магчымыя пазачасовыя перасягненьні, вечнасьць і г. д., гл. трансцэндэнцыя).

Менавіта тут выяўляецца ўплыў будызму зь яго традыцыйнай крытыкай заходняга разуменьня суб’екту («я»), які з будысцкага гледзішча ёсьць фікцыяй. Аднак калі заходняга нарцысізму (як індывідуальнага, так калектыўнага – нацыянальнага ці відавага) нельга суцэльна пазбавіцца, яго можна трансфармаваць: «Экалягічна-палітычная ідэя палягала б у пашырэньні ўласнага нарцысізму настолькі, каб ён ахопліваў як мага болей чалавечых і не-чалавечых істот» (с. 19-20; да прыдуманых Мортанам тэрмінаў таксама належаць такія поймы, як non-human people або strange strangers). Адсюль ужо да бадхісатвы – адзін невялічкі крок. Падобна плённых думак у кнізе багата: яны цалкам несыстэматычна раскіданыя па ўсёй даўжыні дасьціпнага сумоўя між аўтарамі.

Спадзяюся, што, нягледзячы на альтэрнатыўна-недысцыплінарны падыход Мортана і Буае, будысцкія ўплывы празь іхную кнігу пранікнуць і ў заходнюю ўнівэрсытэцкую філязофію, а таксама дойдуць да экалягічных і палітычных актывістаў.

(Пераклад з чэскай аўтара, паводле: Svět Dharmy 2-2022, ст. 33)

Загрузіць кнігу бясплатна можна па спасылцы: http://www.openhumanitiespress.org/books/titles/hyposubjects/

Павэл Барша. «Раман і гісторыя» (Pavel Barša. Román a dějiny. Brno: Host, 2022)

Выбітны чэскі філёзаф і палітоляг (год нараджэньня 1960) здолеў захапляльна падсумаваць інтэлектуальную гісторыю Захаду ў ХХ стагодзьдзі ў выглядзе аповеду пра паразу утопій, як калектывісцкіх (марксізм, нацызм), так індывідуалісцкіх (лібэралізм). Вядзецца пра свайго кшталту небэлетрыстычны філязофскі раман-трымценьнік, галоўныя героі якога – філёзаф Д’ёрдзь Лукач і пісьменьнік Мілан Кундэра, тым часам як негалоўныя – Сартр, Фуко, Аўэрбах, Дастаеўскі і многія іншыя, улучна з самім аўтарам, што месцамі згадвае сваю маладосьць і інтэлектуальнае сасьпяваньне ў 70-80-х гадах. У аснове сюжэту «раману» (ці, паводле азначэньня самога аўтара, «эсэ») – лёс сучаснага інтэлектуала, меркаванага нашчадка ўсіх згаданых волатаў, а таксама ягоная візія эмансыпацыі грамадзтва, якую ён хацеў бы пакінуць у спадчыну наступным пакаленьням.

У першых дзьвюх частках кнігі аўтар бліскуча прасочвае супрацьлеглыя пераўтварэньні абодвух галоўных герояў у кіпцюрах арыстотэлеўска-гегелеўскага дуалізму зь яго часта штучнымі апазыцыямі (як напрыклад «гісторыя» і «штодзённасьць» ды іншыя), каб у трэцяй частцы наблізіцца да нашай «пострэвалюцыйнай» сучаснасьці, калі згаданы дуалізм пачынае губляць сваю вагу:

«Мы павінны адрынуць ня толькі калектывізм, што прапануе чалавеку ўратаваньне коштам адмаўленьня яго экзыстэнцыйнай унікальнасьці, але таксама індывідуалізм, які абсалютызуе гэтую ўнікальнасьць коштам адмаўленьня абавязкаў чалавека перад соцыюмам і прыродай. У сытуацыі, калі чалавеку няма куды ўцякаць, а шанс на годнае выжываньне на гэтай плянэце цесна зьвязаны з шансамі ўсіх астатніх, свабода ня можа абысьціся без усьведамленьня ўзаемнасьці, якое мусіць распаўсюдзіцца і на пазачалавечыя істоты і ўтварэньні. […] Нельга прыватнае супрацьпастаўляць грамадзкаму, прыроду і штодзённасьць – духу і гісторыі, бо другі бок заўжды ўжо ўтрыманы ў першым. З уступленьнем у эпоху антрапацэну, калі людзкая дзейнасьць выклікае незваротныя квалітатыўныя пераўтварэньні прыроднага асяродзьдзя, гісторыя Зямлі і яе экасыстэмаў робіцца неаддзельнай ад гісторыі чалавека. Заходняя дуалістычная традыцыя выдзеліла рэпрадукцыі целаў ролю нізкага базісу ўзьнёслай надбудовы – цёмнага закулісься асьветленай сцэны. Трымацца гэтай гіерархічнай дыхатаміі сёньня ўжо немагчыма». (ст. 152 і 156)

Адрынуўшы дуалізм, аўтар заканамерна прыходзіць (пасрэдніцтвам Бахціна) да вельмі цікавай дыялягічнай (амаль будысцкай) канцэпцыі «я»: «Гэта значыць, што за фасадам свайго «я» як аўтаномнага суб’екта, які вядзе маналёг, [чытач/ка] адкрывае старэйшы пласт дыялёгу і разумее сваю тоеснасьць як вынік стасункаў зь іншымі людзьмі, чуе іхныя галасы ва ўласным голасе. […] Чалавек ёсьць ня сам-у-сабе ўкаранёнай субстанцыяй (то бок ня мае «свабгаву», сказаў бы Нагарджуна, М. Шч.), а ёсьць вузельчыкам у сетцы адносін». (ст. 194-195).

Нельга не адзначыць, што гэтыя погляды адпавядаюць як уявам будызму, якім дзьве з паловай тысячы гадоў, так і ідэям сучаснага ангажаванага будызму (Цік Ньят Хань і ягонае «субыцьцё», interbeing) – але сам аўтар гэта наўрад ці ўсьведамляе. Крытыкуючы традыцыйнае заходняе мысьленьне («Шляхам мадэрнізацыі эўрапейскі чалавек спрабаваў зацьвердзіць сябе як «гаспадара і ўладара» ня толькі прыроды, але і неэўрапейскіх тэрыторый ды іхных неасьвечаных жыхароў», ст. 280), Барша робіць гэта зь сярэдзіны самой заходняй традыцыі, да якой належыць. (Дарэчы тут нагадаць, што ў сваёй апошняй кнізе «На сьвітаньні ўсяго», The Dawn of Everything, Дэйвід Грэйбэр гаворыць пра ўплыў мысьленьня «неасьвечаных» абарыгенаў Паўночнай Амэрыкі акурат на французкае Асьветніцтва, у прыватнасьці на Русо, пра што эўрапейцы часта не здагадваюцца.)

Як і філёзаф-эколяг-будыст Тымаці Мортан, Барша адкідае тыповую заходнюю трансцэндэнцыю ў імя іманэнцыі (у Мортана «субцэндэнцыі») і замяняе бачаньне татальнага цалку «поглядам зблізку і зьнізу» (ст. 280) – то бок пэрспэктывай, зь якой, як сказаў бы Мортан, «сума частак большая за цэлае». І хаця ў Баршы трансцэндэнцыя неўпрыкмет вяртаецца праз вакно ў выглядзе ідэі «дыялёгу між пакаленьнямі» (ст. 214), вядзецца ўжо не пра збаўніцкую трансцэндэнцыю вялікай Гісторыі, а пра гістарычнасьць зямнога існаваньня, якую мы перажываем тут і цяпер.

Пошук каранёў такой эмансыпацыйнай пазыцыі вядзе Баршу ў чацьвёртай частцы кнігі да біблейнай «празаічнай» традыцыі, значэньне якой падкрэсьлівалі Аўэрбах і Бэн’ямін, а таксама ў эпоху папярэднюю Новаму часу – у Рэнэсанс, карнавал, да Рабле і Бахціна. Мысьленьне Бахціна Барша параўноўвае з даробкам бадай самага ўплывовага сёньня эўрапейскага філёзафа Бруно Лятура:

«Лятур, Асман і Бахцін згодна шукаюць эмансыпацыю іншага (то бок не арыстотэлеўскага-гегелеўскага, М. Шч.) тыпу, якая магла б абысьціся без узаемавыключных дыхатаміяў духу і матэрыі, утапічнай будучыні і вартай пагарды мінуўшчыны, адзінай Праўды/Бога і мноства ілюзій/ідалаў. Усе тры мысьляры нам нагадваюць, што ў пэрыяд Рэнэсансу чалавек яшчэ не супрацьпастаўляў сябе сьвету, а наадварот зь ім пераплятаўся ва ўзаемным адлюстраваньні мікра- і макракосмасу. Такім чынам ён грунтаваў сваю эмансыпацыю не на адмаўленьні, а на ўхваленьні існага». (ст. 275)

І гэтыя высновы будызм, з уласьцівым яму прагматычным, зямным стаўленьнем да «збавеньня» (эмансыпацыі ці вызваленьня), прадбачыў. Зрэшты, наколькі Панург у Рабле нагадвае сваімі паводзінамі дзэнавага майстра – гэта магло б быць тэмай асобнага дасьледаваньня. Пакуль што абмяжуюся тым, што павіншую Паўла Баршу з надзвычай удалай кнігай, якая абуджае ўва мне надзею, што сучаснае заходняе філязофскае, палітычнае і экалягічнае мысьленьне разьвіваецца ў добрым кірунку.

(Пераклад з чэскай аўтара, паводле: Svět Dharmy 3-2022, ст. 28-29)