Ігар Бабкоў. Генрык Жавускі як мысляр: праект нацыянальнай філасофіі, кансерватыўны паварот, крытыка мадэрнасці.

by абдзіраловіч · 27.05.2020

У 1839 годзе у Парыжы, у выдавецтве A. Jełowickiego i spółki выходзіць з друку невялікая кніжыца. На тытульным аркушы было напісана Pamiątki JPana Seweryna Soplicy, cześnika parnawskiego, сама кніга складалася з раздзелаў, прысвечаных розным эпізодам з жыцця XVIII стагоддзя (1). Аповед аўтара пра сябе і пра падзеі быў шчыры і бясхітрасны, самі падзеі яшчэ памяталіся, і для наіўнага чытача амаль не было б сумневу, што перад ім сапраўды “ўспаміны”, калі б на першых старонках прадмовы выдаўцы не раскрывалі ўсе карты: перад намі літаратурны твор, гістарычная стылізацыя нашага сучасніка.
Прадмову напісаў Стэфан Вітвіцкі, паэт, эмігрант, выдаўца. У прадмове ён адзначае, што кніга створана нешараговым аўтарам і ў пэўным сэнсе працягвае лінію Міцкевіча (Само прозвішча Сапліца паказвае, што аўтар чытаў Пана Тадэвуша). Адзначаючы вялікі талент пераўвасаблення, Вітвіцкі спадзяецца што Успаміны Сапліцы толькі пачатак эпасу, галоўным героем якога мусіць стаць даўняя, старасвецкая, кунтушовая Польшча (DAWNA, STAROŚWIECKA, KONTUSZOWA POLSKA). Гэтая Польшча паводле Вітвіцкага, ўжо памерла, і менавіта таму гатова стаць матэрыялам для вялікага гістарычнага цыкла, што мусіць замяніць недахоп помнікаў і паэтаў у адпаведных эпохах. Пры гэтым галоўным арыентырам павінны быць дух часу і месца, а не звыклыя стэрэатыпы, для якіх старая Рэч Паспалітая гэта заўсёды нешта гучнае і непрыстойна крыклівае (junackie, rubaszne i hałasowe). Выдаўца раіць аўтару максімальна атаясамлівацца з эпохай, пра якую піша і яе героямі, і пазбягаць аўтарскіх заўвагаў і ацэнак. Напрыканцы прадмовы Вітвіцкі сцвярджае, што тэкст узорны для свайго жанра і сваёй ідэі, спадзяецца на працяг і ўрэшце піша, што аўтара чакае ў польскай літаратуры важная місія (2).
Вітвіцкі не памыліўся. Ужо ў прадмове да другога Парыскага выдання [1, IX-XXXVII] тэкст Сапліцы становіцца падставай грунтоўнага эстэтычнага разгляду, ўпісваецца ў шырокую панараму гісторыі еўрапейскай літаратуры і найноўшых ідэйна-літаратурных трэндаў. Агульны кірунак бачыцца аўтару прадмовы як усё большы адыход ад нарматыўнай паэтыкі, універсальных схемаў і топікі літаратуры ў бок лакальнага, канкрэтнага. Важнасць Сапліцы палягае на тым, што ён ўпершыню дае голас самой рэчаіснасці і робіць гэта ў адэкватных мастацкіх формах. У параўнанні з Сапліцам папярэдняя гісторыя тутэйшай літаратуры выглядае як вучнёўства, наследаванне і адаптацыя чужых эмоцый ды агульнапрынятых літаратурных стыляў.
Далейшая крытыка не адыходзіць далёка ад першапачатковай ацэнкі: Сапліца разглядаецца як тэкст знакавы і пачынальніцкі. Пры гэтым крытыкі, чытачы і даследчыкі рыхтаваліся да таго, што Сапліца застанецца адзіным творам Жавускага – геніяльным пачаткам, альбо Жавускі будзе разьвіваць свой поспех, дадаючы і пашыраючы заваяваны плацдарм. На здзіўленне большасці гэтага не адбылося. І не з-за нядбайнасці аўтара. Наадварот: Жавускі мае перад сабой больш за дваццаць год насычанай інтэлектуальнай работы. Выходзяць новыя кнігі, з’яўляюцца новыя ідэі, рэалізуюцца праекты. Але большасць чытачоў і крытыкаў гэтаму былі не рады.
У 1868 у Ліпску (Ляйпцыгу), праз два гады пасьля смерці, Сапліца выходзіць у серыі “класікі польскай літаратуры” і ў прадмове выдаўцы звяртаюцца не толькі да зместа твора і да рэпутацыі аўтара, які на той час стаўся ўжо скандальным і славутым, але і да шлейфа перавыданняў, рэцэпцый і інтэрпрэтацый. Формула, з якой яны ўлучаюць Сапліцу ў літаратурны канон, тым не менш выглядае парадаксальнай: Сапліца мусіць застацца ў каноне як твор класічны і нават геніальны, нягледзячы на ўсё тое, што Жавускі пісаў, здзяйсняў і пражываў пасля [1, V-VII].
У 2012 годзе Івона Венгжын, прадпрымаючы франтальнае перачытанне літаратурнай творчасці Жавускага і падсумоўваючы папярэднюю крытыку [2, 7-12], практычна паўтарае гэтую формулу: нягледзячы на плённую і разнастайную літаратурную і ідэалагічную прадукцыю, для культуры Жавускі застаецца перадусім аўтарам “Сапліцы” (3).

Праблема была не ў тым, што Жавускі не разумеў, альбо па іншаму разумеў сваю місію. Праблема палягала на тым, што місіяў было дзьве. Другая значна менш удзячная, хаця і не менш важная. Генрык Жавускі выканаў абедзьве і гэта зрабіла яго адным з самых праблемных і супярэчлівых аўтараў XIX стагоддзя (4).
У 1841 годзе ў Вільні выходзіць іншая кніга. Пад псэўданімам. Jarosz Bejła. Mieszaniny obyczajowe [3]. Зборнік крытычных эсэ, у якіх аўтар паставіў пад пытанне эмоцыі, ідэі і стэрэатыпы свайго часу. Назва дастаткова двусэнсоўная, яе перакладалі і як “трасянка традыцыяў” і як “жыццёвыя дробязі”. Cапраўды, Жавускі апісвае і аналізуе блізкія і знаёмыя рэчы: кнігарня Глюксберга, літаратурныя дыскусіі і абмеркаванні, правінцыйныя шляхецкія соймікі, штодзённыя, пабытовыя гісторыі. Не адразу, але ўрэшце становіцца зразумела, што за гэтым антуражам хаваецца насамрэч штосьці больш важнае. Што перад намі бліскучая і бязлітасная крытыка эпохі, з яе мешанінай новага і старога, мадэрнага і традыцыйнага.
Напачатку кніга прачытвалася з цікавасцю і нават сімпатыяй. Але чым далей, тым болей нарастала незадавальненне. І формай, і зместам і аўтарскай пазіцыяй. Шмат у чым гэтаму спрыяла актыўнасць кіеўскай Гвязды, якая менавіта Жавускага абрала ў якасці аб’екта крытычнай палемікі. Менавіта палемісты Гвязды залічылі Жавускага ў кансерватары, у ар’ергард эпохі. Крыху стрымлівала сітуацыю ўхвала Міцкевіча, з якім Жавускі быў знаёмы асабіста і які надзвычай высока ацэньваў ідэі і патэнцыял Жавускага. Але Міцкевіча ў саракавыя самога панесла ў “тавяншчыну”, і яго падтрымка больш не выглядала гарантыяй недатыкальнасці.
Першыя сімптомы публічнага незадавальнення былі звязаныя з крытыкай Жавускім Крамянецкага ліцэя: інстытуцыі, якая для рэгіёна (Валынь і Падолле) стала жывой легендай. У сярэдзіне стагоддзя вобраз гэтай інстытуцыі і яе ставаральніка (Тадэвуша Чацкага) быў амаль міфалагічным. “Валынскія Атэны” – менавіта так ўспрымалася гэтая ініцыятыва. Жавускі ж паставіў пад пытанне галоўнае: адпаведнасць адукацыйнай праграмы ліцэя цывілізацыйным выклікам ды практычным задачам найноўнай эпохі. Ды яшчэ дадаў асобны раздзел пра валынскіх “балагулаў” – новую генерацыю шляхецкай моладзі, якая марнуе свой час на кірмашах і сойміках у мілых і безсэнсоўных таварыскіх забавах. Ясна, што высновы Жавускага мусілі быць несуцяшальнымі: для такога грамадзтва няма і не мусіць быць будучыні.
У адрозненне ад Успамінаў Сапліцы, якія не проста патрапілі ў поле ўвагі, але адкрылі новы далягляд “рэканструкцыі і пераўяўлення мінулага”, Мешаніна відавочна ішла насуперак грамадзскім чаканням. Зрэшты сам аўтар выдатна гэта ўсведамляў: напачатку кнігі ён змясціў эпіграф з Новай Элаізы Русо, які сканчаўся характэрнай скаргай: “чаму ж я не жыву ў эпоху, у якой я проста спаліў бы гэтыя лісты” (5). Насцярожанасць бачна і ў аўтарскай Прадмове, адным з першых металітаратурных тэкстаў у нашай традыцыі, у якім Жавускі ўводзіць адмысловых персанажаў, якія спрачаюцца пра змест кнігі, прадстаўляюць аргументы за і супроць, і нават абмяркоўваюць фінансавыя рызыкі для выдавецтва. Усё гэта паказвае, што Жавускі выдатна ўсведамляў усе складанасці свайго крытычнага прадпрыемства.
У 1845-46 гадах у Пецярбурзе выходзіць раман Лістапад (Listopad. Romans historyczny z drugiej połowy wieku XVIII, T. I—III. 1845—1846), які зблытвае і пераплятае дзве лініі, творчую рэканструкцыю мінулага і крытычны аналіз эпохі. Гэта ўжо не стылізацыя простай шляхецкай гаворкі, а складаная сюжэтная гісторыя, якая фармальна абапіраецца на лепшыя ўзоры жанра. Гісторыя двух братоў Стравінскіх – Людвіка і Міхала – разлучаных у дзяцінстве праз развод бацькоў і знайшоўшых аддзін аднаго пры трагічных абставінах. Першая частка ўводзіць нас у асабістае. Людвік, які вяртаецца на радзіму і сустракаецца з Міхалам, закахаўся ў яго нарачоную. Тая адказвае ўзаемнасцю і пакідае Міхала, з’язджае з Людвікам у Варшаву. (Імя дзяўчыны канешне Зося, што зноў адсылае да Міцкевіча).
Дзеянне другой часткі трагічна сутыкае братоў на іншым полі. Барская канфедэрацыя ў лістападзе 1771 года арганізуе выкраданне караля Станіслава Аўгуста, і важная роля ў гэтай авантуры належыць Міхалу. Людвік выратоўвае караля і міжволі спрычыняецца да смерці брата. У выніку сам ад роспачы і ганьбы сканчае самагубствам.
Але гэтая сэнтыментальная гісторыя, расказаная Жавускім таленавіта, з ужываннем найноўшых наратыўных тэхнік (вальтэр-скотаўскі раман, раман выхавання), па сутнасці толькі гіперструктура, у якую ўкладзены значна больш важныя рэчы. Жавускі распачынае ў Лістападзе тое, што мы можам назваць “раманам ідэяў”. І каб ніхто ў гэтым не засумняваўся, аўтар наўпрост, у прадмове і шматлікіх прыпісах і тлумачэннях уводзіць нас у сутнасць справы. Браты Стравінскія рэпрэзентуюць дзьве цывілізацыі, якія трагічна сутыкаюцца на полі гісторыі і ў прасторы асабістага жыцця. Першая цывілізацыя – старая, шляхецкая альбо сармацкая рэчпаспалітая. Другая – новае грамадзтва, якое “вырастае” са старога, абапіраецца на яго, але імкнецца знайсці і рэалізаваць сябе ва ўніверсальных (на той час пераважна французскіх) формах жыцця і мыслення. Пры гэтым мысленне і ідэйная пазіцыя Жавускага далёкая ад бінарнага, чорна-белага падзела рэальнасцяў на добрую і злую. Хаця ён відавочна на баку “пераможаных”, ён прызнае арыстакратызм, адукаванасць і добрыя намеры “пераможцаў”. Тое, што крытыкуе і не прымае Жавускі, можна назваць радыкалізмам, альбо якабінствам мадэрнасці: спробай гвалтоўна, не арганічна навязаць грамадзтву новыя формы як адзіна магчымыя і прагрэсіўныя, і адпаведна, прадставіць старыя як аджылыя і рэтраградныя. Кульмінацыяй гэтага радыкалізма, паводле Жавускага, з’яўляецца Канстытуцыя 3 траўня і адпаведныя рэформы. Незадавальненне Лістападам было звязана менавіта з гэтым ідэйным зместам: крытыкай Канстытуцыі і эпохі Станіслава Аўгуста як адыходам ад натуральнага, арганічнага развіцця грамадзтва.
Пасля Лістапада лініі зноў разышліся. У працяг першай, літаратурнай лініі выходзяць «Pamiętniki starego szlachcica litewskiego». Вільня, 1844—1845. «Zamek krakowski», 1847—1848. «Adam Śmigielski», СПб., 1851. «Rycerz Lizdejko», 1852. «Zaporożec», 1854. «Pamiętniki Bartłomieja Michałowskiego», СПб. і Варшава, 1857. «Paź złotowłosy, czyli Wieczory sułtana», Львоў, 1858. Але ўсё гэта не выклікала наваць чвэрці той ўвагі і захаплення, якая прыпала на Сапліцу.
Другая лінія – назавем яе крытычная рэфлексія – ідзе паралельна першай. У саракавыя Жавускі пачынае друкаваць у Тыгодніку Пецярбурскім фрагменты роздумаў, якія ён называе філасофскім каледаскопам. Потым яны выходзяць асобнай кнігай Голас на пушчы. Маральныя і палітычныя эсэ, (Вільня, 1847 г.). Голас на пушчы, важны як з перспектывы формы, так і з перспектывы зместу. У гэтай кнізе Жавускі канчаткова знаходзіць свой новы жанр – інтэлектуальная проза, што складаецца з кароткіх эсэістычных фрагментаў. У працяг выходзяць «Łaska i przeznaczenie», Варшава, 1851. «Teofrast polski», СПб., 1851. «Nie-bajki», 1851. «Wędrówki umysłowe», 1855. «Próbki historyczne», 1868.
Першая, літаратурная лінія стварыла вобраз класіка, таленавітага літаратара і геніяльнага стыліста, рэканструктара. Другая, крытычная – кансерватыўнага мізантропа, і амаль здрадніка.

Біяграфія Жавускага (у тым ліку інтэлектуальная) даследаваная практычна вычарпальна. Генрык Жавускі (герб Крыўда/Krzywda) нарадзіўся 3 мая 1791 года ў мястэчку Славута, памёр 26 лютага 1866 года ў мястэчку Чудноў. І адно і другое на поўначы Украіны, на мяжы Палесся. Паходзіў з вядомай магнацкай сям’і, прадзед Вацлаў Жавускі быў вялікім каронным гетманам, сасланым у Калугу. Бацька – Адам Ваўжынец – аўтар трактата “Аб форме рэспубліканскага ўраду”, які стаў апошнім маніфестам сармацкага рэспубліканства.
Яго жыццё выразна падзяляецца на некалькі перыядаў. Служба ў войску (Варшаўскае княства), жыццё ў Пецярбурзе і за мяжой. Падарожжы (падарожнічаў у Крым разам з Міцкевічам, бачыўся з ім у Італіі). Масонства. Павольнае выспяванне ідэяў і пазіцый. І далей – раптоўны выбух саракавых, калі пішуцца і выходзяць важныя кнігі, рэалізуюцца праекты. Захапленне Дэ Мэстрам і “кансэрватыўнай крытыкай мадэрнасці”. Пецярбурскі асяродак. Спроба ўтрымацца ў новых абставінах. Далей Варшава: служба ў Паскевіча ўраднікам да спецыяльных даручэнняў (1850-56). Журналістыка (рэдактар Дзенніка Варшаўскага ад 1851). Вяртанне ў Чудноў.
Далейшая гісторыя – пасьмяротная. Прыход “пазітыўных” эпохаў (пазітывізм і народніцтва) на фоне якіх гострая крытыка сучаснасці Жавускага выглядала не столькі радыкальнай, колькі анахранічнай. З’яўленне Сянкевіча, які ўпісаў гістарычны раман у мадэрны кантэкст і нацыянальную парадыгму. Паўставанне новых ідэнтычнасцяў і праектаў (украінскі, этнічна-літоўскі, габрэйскі, беларускі). Жавускі на гэтым фоне бачыўся толькі бліскучым эпізодам, парадаксальным спалучэннем старога і новага, скандальным завяршэннем сармацкіх часоў. Не дзіва, што наступныя пакаленні памяталі толькі гэтую “скандальнасць”.
Пры усім радыкалізме і скандальнасці, Жавускі так і не нарадзіў “узорных” інтэрпрэтацый, не гаворачы ўжо пра рэвізіі і пераацэнкі. Пераважаюць даследаванні творчай біяграфіі, публічных і прыватных (пераважна прыжыццёвых) дыскусій, збіранне абураных рэакцый сучаснікаў. Пры гэтым рэканструкцыя яго ўласных ідэяў рэдка выходзіць за межы склаўшыхся ацэнак і стэрэатыпаў. І асноўныя яе пазіцыі застаюцца нязменнымі больш за стагоддзе: бліскучы і таленавіты рэнегат, кансэрватар і амаль здрайца [4,5,6,7,8,9]. Работа крытыкі палягае на тым, што першапачатковыя ацэнкі і дыягназы пацвярджаюцца на ўсё большым эмпірычным матэрыяле, набываюць новыя кантэксты і значэнні, звязваюцца з іншымі мейсцамі культуры і самі становяцца такім дагматычным мейсцам.
Апошнія дзесяцігоддзі мы бачым спробу вярнуцца да Жавускага, перагледзець яго пазіцыю ў літаратурным каноне XIX стагоддзя. У той жа час рэвізія тычыцца пераважна літаратурнай спадчыны і не закранае інтэлектуальную пазіцыю, ідэі і думкі. Так, Івона Вегжын у сваім даследаванні “У свеце прозы Генрыка Жавускага” [2]. прадпрымае грунтоўнае перачытанне ўсёй літаратурнай творчасці Жавускага. Гаворачы ж пра ідэйную пазіцыю Жавускага, яна спасылаецца на варшаўскую школу гісторыі ідэй, пагаджаючыся з вобразам крайняга радыкала, нават “якабінца” ад правіцы (6). З аднаго боку гэты стэрэатып мае дачыненне да рэальнасці. Перад намі відавочна радыкальная крытыка мадэрнага грамадства. У той жа час застаюцца незразумелымі крыніцы гэтага радыкалізма, яго месца ў агульнай інтэлектуальнай карціне эпохі. Непазбежна паўстаюць пэўныя пытанні. Ці сапраўды Жавускі ў сваёй крытыцы зыходзіць з ідэі вяртання назад, утрымання старых формаў? Ці сапраўды гэта ар’ергард традыцыі? Патрэбна новае прачытанне тэкстаў і постаці, пры якім бярэцца пад увагу не толькі літаратурны складнік і сацыяльна-палітычная пазіцыя, і нават не толькі ягонае мысленне, але і кантэксты, у якіх ягонае мысленне працавала, чэрпала моц і актуальнасць. Каб адэкватна апісаць гэтыя кантэксты, рэканструяваць логіку і змест яго крытыкі, мы мусіць звярнуцца да двух важных рэчаў.
Па першае, шырокая грамадзская дыскусія аб стане і перспектывах шляхецкага грамадзтва, і шырэй, сармацкай цывілізацыі і яе лёсах у эпоху мадэрнасці. Гэта той кантэкст, у якім і гістарычныя рэканструкцыі і крытыка сучаснасці Жавускага набываюць сапраўдны сэнс і ўласцівае гучанне. І другое, позні рамантызм як сістэма думкі, інтэлектуальная фармацыя, які забяспечвае гэтую крытыку інтэлектуальным інструментарам: паняткамі, ідэямі, канцэптуальнымі эмоцыямі.
Толькі на гэтым фоне мы можам адэкватна зразумець цэльнасць яго творчасці, а таксама ідэі, якія праходзяць праз розныя формы і жанры яго творчасці, фармуючы ўлюбёныя тэмы, паняткі, літаратурныя тыпажы.

Два кантэксты

Час у якім Жавускі адбыўся – саракавыя гады XIX стагоддзя, з пачаткам пяцідзесятых. Час пералому, зменаў у культуры – генерацыйных і інстытуцыйных. Час шматлікіх дэбютаў, новых імёнаў. Вырастанне новай эпохі, якая становіцца заўважнай.
З другога боку, гэта час завяршэння. Завяршэнне доўгай палемікі, паміж лібераламі і традыцыяналістамі, якая распачалася ў другой палове XVIII стагоддзя і цягнулася аж да сярэдзіны наступнага, складаючы асноўны сюжэт і асноўны цывілізацыйны і ідэалагічны патэрн эпохі.
Пры гэтым мы можам выдзеліць тры фазы гэтай палемікі. Першая распачынаецца ад другой паловы XVIII і цягнецца да канца стагоддзя. У гэтай фазе фармуюцца асноўныя апазіцыі і канцэптуальныя метафары, якія мадэлююць нашае разуменне падзеяў: сілы прагрэса, рэформаў, розуму супрацьстаяць сілам рэакцыі і цемрашальства. Да сярэдзіны стагоддзя сфармавалася гістарычная міфалогія, звязаная з рэформамі і Канстытуцыяй Трэцяга траўня, якая пераўтварыла гэтыя міфы ў звязаны гістарычны наратыў пра караля-рэфарматара і сілы прагрэса, якія прайграюць у сутыкненні з навакольным светам.
Другая фаза звязаная з рэакцыяй (грамадскай і інтэлектуальнай) на выбух рэвалюцыі ўва Францыі і палягае на пераходзе партыі прагрэса да больш памяркоўнай, “ліберальнай” праграмы. Яна займае першыя дзесяцігоддзі XIX стагоддзя і ўжо падзяляецца геакультурна: паўстаюць віленскі і варшаўскі лібералізмы з рознымі праграмамі і акцэнтамі [10, 51]. На гэты час прыходзіцца і афармленне ідэалогіі кансэрватыўнага лагера. У Еўропе гэта Дэ Мэстр, Гаман, Баналь, Бэрк, – імёны і ідэі кансэрватыўнай рэакцыі ўжо не проста агульнавядомыя, але і модныя. Кансэрватызм становіцца рэфлексіўным і крытычным, выступае ад свайго імя і ад сваёй ўласнай пазіцыі, і ўжо не з перспектывы мінулага, а як неабходны дадатак і супрацьвага да непазбежнай і пагрозлівай прагрэсіўнай будучыні.
Ідэалогія прагрэса таксама мяняецца, мадыфікуецца. Познеасветніцкі лібералізм звязаны з ідэяй арганічнага развіцця грамадства, і схемай асвечаная, ліберальная меншасьць – кансэрватыўная большасьць, што жыве ў яшчэ традыцыйным укладзе. Задача меншасьці – пашырэнне плацдарма “аўтаномнасці, разумнасці і свабоды”. Улучэнне ўсё большых і большых слаёў (сацыяльных) і тэрыторый (геакультурных) у сваю зону ўплыву. Тыпалагічна лібералізм з’яўляецца “ледаколам мадэрнасці”. І асноўным ворагам для гэтай новай праграмы выступае ўжо не кансэрватызм, а “якабінства”, радыкалізм мадэрнасці, які настойвае на прыспешаным і радыкальным зломе ўсяго “аджылага і спарахнелага”.
Трэцяя фаза палемікі пачынаецца з выбуха рамантызма (20-30 гады XIX стагоддзя) і заціхае ў сярэдзіне стагоддзя. Рамантычны бунт не проста ставіць пад пытанне асветніцкія ідэі, разумнасць самога розуму, але і дае голас шматлікім ценевым, маргінальным суб’ектам і ідэнтычнасцям. Адбываецца новае прачытанне сацыяльнай і геакультурнай прасторы, засяленне гэтай прасторы іншымі галасамі. Суб’ектамі гэтай новай эпохі, асноўнымі канцэптуальнымі персанажамі становяцца шараговыя, звычайныя, негераічныя тыпы. Сапліца ў Жавускага. Завальня ў Баршчэўскага. Тадэвуш у Міцкевіча. Сармацкае мінулае выступае не проста як аб’ект разгляду і рэканструкцыі, але і ў якасці мастацкай утопіі.
Да сярэдзіны XIX стагоддзя гэтая палеміка ў сваіх старых формах відавочна вычарпалася. Але сама праблема засталася: цывілізацыйная і культурная правінцыялізацыя, выпадзенне з гісторыі. Больш за тое, засталося і ўзмацнілася адчуванне гістарычнай паразы. Не проста выпадзенне з гісторыі, але і цывілізацыйны заняпад, адставанне. Асабліва гэта было бачна з эміграцыі, у асноўнай Еўропе, дзе імкліва адбываўся пераход ад старых формаў жыцця да новых, з дамінантай тэхнікі, навукі і капіталістычна-грашовага абмена.
Пытанне “што рабіць з шляхецкім грамадзтвам / сармацкай цывілізацыяй” паўстае наноў. Лёс сармацкай цывілізацыі вырашаецца ў сутыкненні з дзьвума рэчамі: еўрапейскай мадэрнасцю і імперскай уладай. З аднаго боку, ключавое пытанне, як пераадолець цывілізацыйнае адставанне. Якія спосабы мадэрнізацыі і шляхі праз мадэрнасьць? Ці магчымы хуткі і радыкальны пераход? З другога боку, адбываецца перанос цывілізацыйнага сутыкнення навонкі, на усход. Распачынаецца антыкаланіяльная палеміка, крытыка імперскай ўлады не проста за падзелы і захопы, але і за цывілізацыйны тупік.
Адказы, якія паўстаюць на пераломе эпохаў, супрацьлеглыя і ўзаемавыключныя. Альбо радыкальная, прыспешаная, рэвалюцыйная мадэрнізацыя. Альбо вяртанне ў свае формы, спроба цярплівага гадавання будучыні. І першае і другое патрабуюць радыкальнай крытыкі сучаснасці, расчысткі месца для новага. Пераходу ад лібералізма і кансэрватызма да новых ідэалагічных дамінантаў – народніцтва і пазітывізма. Паўстае новае раздарожжа.
Жавускі як аўтар і мысляр з’яўляецца менавіта ў гэтай трэцяй фазе. У позне і пострамантычны перыяд, пасля двух тактаў мадэрнасці, падчас моды на Гегеля. Калі патрабуецца не проста рэабілітацыя мінулага, апалогія сармацкай цывілізацыі, кансерватыўны бунт супроць гісторыі. Але і крытычная работа, расчыстка тэрыторыі для новых ідэалогій. (Найбольш гэтую гіпотэзу падцьвярджае ідэйная эвалюцыя Міхала Грабоўскага.) Тое, што аб’ектам гэтай крытыкі выступае ліберальная міфалогія, не мусіць нас дэзарыентаваць. Жавускі крытыкуе познеасветніцкі лібералізм не з перспектывы вяртання ў мінулае. А з перспектывы вяртання ў сучаснасць, якая патрабуе прысваення мінулага як важнага фактара новай мадэрнай ідэнтычнасці. І ў гэтай сваёй крытыцы Жавускі ідзе нага ў нагу з рамантыкамі.

Кантэкст інтэлектуальнай фармацыі позняга рамантызма.

Познерамантычнае мысленне шмат у чым парадаксальнае. Распачаўшы ад атакі на розум і рэабілітацыі іншых формаў сацыяльнай і культурнай арганізацыі грамадзтва, на позніх стадыях яно імкнецца да сінтэза, пазітыўнай работы. Не проста рэабілітацыя “старога”, “адсталага” як неабходных формаў у развіцці чалавечага духа і цывілізацыі, але і вынаходніцтва традыцыі, яе канструяванне, знаходжанне ёй месца ў формах культуры і калектыўнага ўяўлення.
І тут важна адрозніць дзьве рэчы: рамантычнае вынаходніцтва традыцыі, і наступнае фармаванне міфа паходжання ўжо ў новай нацыянальнай парадыгме. У першым выпадку ідзе пра рэстаўраванне прамінулых формаў жыцця і мыслення ў іх радыцкальнай адрознасці, інакшасці. У другім – пра новае і ўжо нацыянальнае “мы”, якое глядзіцца ў мінулае як у люстэрка, шукаючы ў ім апірышча і крыніцы легітымнасці. Пра дыстанцыю да гісторыі, да гістарычных эпохаў, прадчуванні іншай будучыні.
Жавускі зрабіў за рамантыкаў надзвычай істотную, цэнтральную, “вальтэрскотаўскую” частку работы з традыцыяй. У той час як ліцьвінская версія адкрывала дробную шляхту і традыцыйную культуру (фальклор) як альтэрнатыву (Міцкевіч), беларускі і украінскі рамантызмы былі занятыя Ortgeist’ам, Беларуссю і Украінай як пэўнымі топасамі, месцамі культуры (Баршчэўскі, Грабоўскі), Жавускі ў Сапліцы аб’яднаў усё у адзіны наратыў, адну традыцыю. Старая Літва, але яшчэ як рэчпаспалітая, гістарычная арыстакратыя, магнаты, але ўбачаныя крыху збоку, з перспектывы шараговых чальцоў сармацкага грамадзтва. І галоўнае – дух. Годнасць, самадастатковасць, свабода, – архаічная, але пэўная сябе і іншых.
З рамантычнай парадыгмай Жавускага яднаў пэўны літаратурацэнтрызм інтэлектуальнай фармацыі, скепсіс што да дысцыплінарных сістэматычных формаў мыслення, і радыкальная крытыка сучасных формаў жыцця як плыткіх і безасноўных. Як у імя будучыні, так і ў параўнанні з мінулым.
Сапліца ў гэтым сэнсе быў ідэальным пачаткам. Але яго далейшыя крокі засталіся без падтрымкі. Проста таму, што эпоха раптоўна скончылася, прышло новае пакаленне, якое бачыла свет па іншаму.

Граматыка ідэяў

Звяртаючыся да інтэлектуальнай спадчыны Жавускага, спрабуючы рэканструяваць ідэі і пазіцыі, мы сутыкаемся з дзіўнай рэччу. Паасобку ўсе гэтыя ідэі вядомыя, ужо выказаныя, у розных кантэкстах і эпохах. Але Жавускі не проста імі карыстаецца. Ён складае з іх думку. Інтэлектуальнае выказванне. Што таксама важна, гэтае выказванне не застаецца абстрактным (па Гегелю), беззмястоўным, непрывязаным да месца. Аказалася, што ўсё гэта можна ужываць, карыстацца, – у дачыненні да саміх сябе. Арыгінальнасць Жавускага не ў саміх ідэях, а ў іх канкрэтным, дарэчным, кантэкстуальным ужыванні.
Пры гэтым Генрык Жавускі так і не стаў “сістэматычным” мысляром, які рэалізуе сябе, сваё мысленне ў дысцыплінарных формах. Зрэшты, ён да гэтага і не імкнуўся. Толькі напрыканцы жыцця ён натрапіў на тэму, якая вымагала паслядоўнага і сістэматычнага разгляду: цывілізацыя і рэлігія. У той жа час яго фрагментарнасць і эсэістычнасць не мусіць нас падманваць, успрымацца як недахоп. Мысленне Жавускага паслядоўнае і стратэгічнае. І адной з важных характарыстык гэтай стратэгіі з’яўляецца перавод у канрэтныя формы крытычнай рэфлексіі абстрактных ідэяў і канцэпцыяў, што знаходзіліся ў інтэлектуальным архіве эпохі.

Іманентнае і праяўленае, абстрактнае і канкрэтнае

Важнай характарыстыкай думкі Жавускага з’яўляецца яе канкрэтны (у Гегелеўскім сэнсе) характар. Жавускі неаднаразова падкрэслівае іманентны характар сваёй крытыкі, якая працуе не толькі і не столькі з абстрактнымі схемамі і паняткамі, колькі з канрэтнымі сацыяльнымі і культурнымі формамі, унутры рэальнасці, а не на рэфлексіўнай дыстанцыі.
У гэтым сэнсе ўжо “Мяшанка традыцыяў” мае надвычай прадуманую і лагічную структуру. Яна пачынаецца Сцэнай у кнігарні Глюксберга, – металітаратурнай прадмовай, уводзінамі. Далей раздзел Будучыня – увядзенне ў тэму самой кнігі. Раздзелы, што апісваюць стан шляхецкага грамадзтва – іманентная крытыка. Драматычная аповесць, – арыгіналы альбо літаратурны вечар – літаратурная інтэрмедыя, у якой выступаюць тагачасныя сацыяльныя тыпы. раздзелы Нацыянальная філасофія, вольнае мысленне ў рэлігіі, нацыянальная літаратура, польскія барды – рэфлексія. І нарэшце дзьве заключныя часткі: Шарм правінцыі і літаратурная папулярнасць. Усё разам дае нам пэўную логіку (і нават дыялектыку) іманентнага і праяўленага.
Гэтая логіка праяўляецца і ў іншых кнігах Жавускага. Літаратурныя імкнуцца выйсці на ўзровень ідэяў, эсэістыка, мысленне імкнецца прывязаць сябе да канкрэтнага. Толькі апошні твор – Цывілізацыя і рэлігія крыху выпадае з гэтай схемы. Але таксама дублюе яе на іншым узроўні.
Парадаксальна, у сваім творчым метадзе Жавускі выступае як уважлівы чытач і вучань Гегеля. Гегеля, перачытанага праз фільтр познерамантычнага ўяўлення, вернутага ў канкрэтнае, і нават лакальнае. Толькі лакальнасць гэтая знаходзіцца не ў прасторы, а ў часе.

Часавае і часовае

Мысленне Жавускага надзвычай уважлівае да часовых рэчаў і праблемы часу ўвогуле. Можна было б сказаць, што асноўная інтэнцыя Жавускага – і ў гэтым яго пазіцыя безумоўна кансерватыўная – затрымаць час, знайсці ў гістарычным часе такія элементы, якія доўжацца і доўжаць, працуюць на кансервацыю асноўных каштоўнасцяў чалавечага жыцця і грамадства. Жавускі знаходзіцца ў пошуках альтэрнатывы часоваму, у пошуках таго, што застаецца. Але, шукаючы альтэрнатывы, Жавускі ў той жа час зачараваны часовым, гісторычнымі формамі. Часовае для Жавускага не проста неістотнае, выпадковае. Часовае выяўляе і сведчыць пра чалавечае грамадзтва і чалавека у канкрэтных абставінах і дэкарацыях. Пры гэтым мы не знаходзім у Жавускага канфрантацыі часу сакральнага, хрысціанскага, – і лінейнага, гістарычнага прагрэсу, харакрэтнага для пяпярэдняй эпохі. Гэтыя складнікі не супрацьпастаўляюцца, але пераплятаюцца, накладаюцца адно на адно.
Мешаніна адкрываецца раздзелам Будучыня, і гэта характэрна і важна. Але ўласна будучыня паўстае не як абстрактны працяг цяпершчыны, не як функцыя лінейнасці часу, а як пэўны каштоўнасны арыентыр. У будучыні размяшчаюцца ідэі і каштоўнасці. Жавускі пачынае раздзел з адной з іх: самапазнання ўласнай годнасці. Ён спасылаецца на думку Грабоўскага – пра тое, што павага да вышэйшых формаў жыцця (сацыяльных і культурных) можа мець карані толькі ў тых грамадствах, у якіх ёсьць гэта самае самапазнанне ўласнай годнасці. Бо толькі тыя, хто пэўныя гэтай годнасці ў сабе, могуць цаніць яе ў іншых, і шанаваць вышэйшасць без самапрыніжэння.
“Міхал Грабоўскі, сярод шматлікіх глыбокіх думак выказаў адну вялікую, на якую толькі дзіўна засяроджаны розум мог натрапіць: што толькі там павага да вышэйшых (класаў) можа укарэніцца ва ўсеагульным меркаванні, дзе людзі маюць самапазнанне ўласнай годнасці. На падтрымку свайго меркавання гэты вялікі эстэтык прыводзіць прыклад краін моцна ўкшталтаваных, дзе тыя, хто не ўваходзіць асабіста да вышэйшасці, умее яе шанаваць у іншых. Бо настолькі глыбока маюць самаадчуванне ўласнай годнасці, што нават не могуць уявіць, што шанаванне (вышэйшасці) іншых можа для іх саміх значыць якоесці паніжэнне.” [3, 8].
У грамадстве правінцыйным, паводле Жавускага, такое самапазнанне адсутнічае, і як факт грамадзскага жыцця, і як каштоўнасць. Усё гэта прыводзіць не толькі да непрызнання дадатных вартасцяў у таварыстве, у суседзяў і калегаў, але і недаацэнкі свайго ўласнага стану і патэнцыялу, і ўрэшце, да заняпаду ўсіх відаў дзейнасці, якія патрабуюць грамадскага і таварыскага прызнання: мастацтваў, літаратуры, навукі. А ўрэшце і да дэградацыі, пераходу ад культуры да дзікунства. Дзікунства Жавускі адрознівае ад барбарства. Барбар – дзіця гісторыі, які знаходзіцца на пачатковых стадыцыях развіцця. Дзікун – састарэлы “пераростак”. Барбары стварылі Еўрапейскую цывілізацыю, дзікунства выступае як адна з небяспекаў, якая гэтую цывілізацыю здольная зруйнаваць. І сімптомы гэтай небяспекі – пагарда да прынцыпаў і каштоўнасцяў, нешанаванне годнасці іншых, лайдацтва і эгаізм.
Мешаніна Жавускага – уважлівае ўгляданне, і мастацкае даследаванне шляхецкага грамадства на пераломе эпохаў. І дыягназ несуцяшальны: мы жывем у часе заняпаду, дзікунства, калі, адкінуўшы з пагардай “прыстойныя манеры і правілы” як састарэлыя, “салонныя” і “штучныя”, засталіся сярод найбольш нізкіх формаў жыцця і культуры. Каб спыніць працэс дэградацыі, мы мусім вярнуцца ў свае формы. Каб вярнуцца ў свае формы, мы мусім зразумець іх сутнасць, месца ў гістарычным працэсе.
Канкрэтныя формы чалавечага грамадзтва – народы. Якія маюць свой час, – і сваю меру. Час нараджэння, час узлёту і кульмінацыі, час заняпаду. Кожны са сваім месцам у гісторыі як прасторы рэалізацыі канрэтных, арганічных формаў чалавечага грамадзтва. І ў гэтай задачы, – разумення свайго месца ў гісторыі – сцвярджае Жавускі, нам не абысціся без Гегеля.

Народ і яго героі

Зварот да Гегеля выглядае цалкам парадаксальным, як для “здрадніка, цемрашала і кансерватара”. Тым ня менш, у гэтым звароце ёсьць пэўная логіка і пэўная неабходнасць. З аднаго боку, Жавускі выказвае перасцярогі, што да сучаснага “пантэізма, антрапатэізма альбо гегелізма”. Асноўная з іх палягае на тым, што адкінуўшы рэлігію і аб’яўленыя праўды рэлігіі, філасофія пасьля Гегеля выглядае фантастычна глыбокім і прыгожым прадпрыемствам, што расце ўва ўсе бакі без плана і цэнтра. Караблём, што плыве ў акіяне без стырна і капітана. Выказваючы шмат глыбокіх і цікавых рэчаў у канрэтных навуках, у цэлым прыхільнікі Гегеля застаюцца закладнікамі агульнай схемы свайго майстра.
Што тычыцца разумення гісторыі чалавецтва, Жавускі звяртае ўвагу на наступнае. Нягледзячы на тое, што зблізу “матэрыя гісторыі” складаецца з падзеяў “матэрыяльных”: паўставанне і руйнаванне дзяржаў, нараджэнне і сыход народаў, з стратэгічнай, альбо ўласна гістарычнай перспектывы важнымі і паспяховымі выступаюць асобы і з’явы, што абапіраюцца на прынцыпы, ідэі, а не на чысты эгаізм альбо выгоду. Гэтыя прынцыпы ўрэшце зводзяцца да пяці: святасць, карысць, справедлівасць, прыгажосць і праўда, і яны ўвасабляюцца ў розных сферах развіцця грамадства і ў розных асобах, якія ў гэтых сферах працуюць. Паводле Жавускага, толькі тыя асабістасці маюць шанец уплываць на грамадства і мець у ім уплыў і значэнне, якія выяўляюць і здзяйсняюць гэтыя прынцыпы. І гэта не толькі вайсковыя і палітычныя дзеячы, але і заканадаўцы, паэты, філосафы, рамеснікі, – усі тыя, хто ў сваіх сферах рэалізуе важную місію. Пустэльнік Пётр, святы Бернард, Лютар, Мірабо, Напалеон, – усе яны абапіраліся на штосьці большае, чым асабістасць, і, адпаведна, іх уплывы на грамадства і гісторыю вымяраюцца не столькі асобамі, колькі ідэямі.
З’яўленне моцных асобаў, што абапіраюцца на ідэі і прынцыпы, развіваючы і прышчапляючы іх народам, ёсць праявай пэўнай ступені развіцця грамадства, сталасцю грамадскага жыцця. У развітых грамадствах для такіх асобаў, паводле Жавускага, заўсёды знаходзіцца пачэснае месца. У той жа час у народаў, у якіх жыццёвыя сілы яшчэ неразвітыя, гэтыя асабістасці маюць абавязак абуджаць іх і развіваць, абапірацца на мясцовае, гміннае. І сам народ, нават цёмны і неразвіты, інтуітыўна адчувае павагу да выбітных асобаў, шануе іх.
Ёсць грамадствы, у якіх складваецца сітуацыя больш парадаксальная. Дзе, у адпаведных эпохах і гістарычных перыядах такія асобы альбо зусім не паўстаюць, альбо знаходзяцца ў дзіўнай адарванасці ад грамадства, жывуць насычаным інтэлектуальным і духоўным жыццём, але без аніякага рэзанансу, ніякага ўплыву. Менавіта такім анамальным грамадствам, паводле Жавускага, з’яўляецца грамадства былой Рэчы паспалітай. Шукаючы прычыны такой сітуацыі, Жавускі фармулюе (для сябе і чытача) надзвычай важныя ідэі, якія перарастаюць у дыягназ і нават прысуд.
“Асобны чалавек нараджаецца, расце, сталее, слабее, і нарэшце памірае. Народ, які з’яўляецца калектыўным чалавекам, падпарадкоўваецца таму ж закону. Калектыўны чалавек мае душу, як і асобны, і тая душа ёсць духам народа. Народ жыве, пакуль дух яго не пакінуў, і жыве насуперак усяму; а целам ягоным ёсьць асобы, што падзяляюць яго навонкі.
Калі асобны чалавек памірае, душа яго ў гэты момант пераносіцца ў краіны вечнасці, каб паўстаць перад Стваральнікам і Збаўцам, а пакінутае цела, без сілы, што аб’ядноўвае, пачынае раскладацца: шмат (rofmków?) усё больш брыдкіх дапаўняюць поўнае разбурэнне формаў, і яны знікаюць на вачах, уваходзячы насамрэч у склад новых арганічных істот, і гэтая сцэна, поўная таямніцы сканчаецца з разбурэннем апошняга атама памерлага чалавека: заслона падае, застаецца толькі жменька попелу.
Пакуль чалавек калектыўны (сацыяльны арганізм) мае ў сабе душу (дух), дагэтуль выяўляе ўсе рэальныя прыкметы жыцця. Герой, мудрэц, навуковец, рамеснік, фермер, маючы частку гэтага агульнага жыцця, прыстасоўваюць яго ў сабе адпаведна свайму стану, і кожны, нягледзячы на няроўнасць разумовага ўзроўня, кшталтуе яго ў пэўнай гармоніі, што дае ім усім як супольныя рысы, так і адрозны твар у гісторыі.
У цэлым, нягледзячы на адхіленні, ёсць некаторае памкненне да таго, што з’яўляецца вялікім, справядлівым, карысным для супольнасці; і гэтае памкненне выступае як процівага ўсім асабістым карыснасцям. У такім грамадстве, даканалыя розумы, – паэты, людзі мастацтва, пісьменнікі, мысляры – атрымоўваюць не толькі розгалас і ўдзячнасць, але нават любоў і давер ад сваіх суайчыннікаў: бо ажыўленыя тым самым духам, які праяўляецца ў іх як наймацней. Калі ж сапраўдны скон прыходзіць да гэтага супольнага цела, душа народа не пераходзіць у вечнасць, як асобная чалавечая душа, бо для народаў няма вечнасці; але сыходзячы ад сацыяльнага цела, асвятляе свой сыход апошнім бляскам, ужо адарваным ад грамадскага жыцця, нібыта ў хворага, у якога перад сконам паўстаюць дзіўныя жыццёвыя праявы, якія ў спрактыкаванага лекара не выклікаюць марных спадзяванняў. Так і дух народу, што канае, яшчэ некаторы час прысутны ў розумах некаторых выбітных асобаў, як быццам з пашанай пахаваны ў старой сінагозе. Гэтыя асобы, без істотных сувязяў з грамадствам, над якім узвысіліся, ад яго адасобленыя і не надта ў ім цанёныя, у сабе саміх знаходзяць тыя інтэлектуальныя кшталты, якім у грамадстве ўжо няма месца. Выбухае раптоўна, быццам нейкі цуд, багатая, рознакаляровая літаратура, літаратура без сімпатыі да сучаснасці, без спадзявання на будучыню, што сягае ў нейкія даўнія ўспаміны прамінулых падзеяў, да ўсяго таго, што ўжо не існуе, і ажыўляе ўсё гэта нейкім штучным жыццём. І дзіўная рэч, гэты твор з розных задумаў, без сувязі адно з адным, без уздзеяння публічнага меркавання, скрыўленага ці нават няіснага, выяўляе ў сабе штосці цэльнае і адзінае, нейкае апаэтаванне жалю, смутку, нешчаслівага прадчування. Адным словам, гэта ёсьць пахавальным творам народнага духу, апошні ягоны высілак, перад тым як наступіць … маўчанне, ажно калі ўвайшоўшы ў склад іншых інтэлектуальных кшталтаў, (дух) зноў загаворыць, але ўжо іншай мовай, а свая, родная, знаходзіць апошнюю форму, у ёй крышталізуецца і становіцца поруч з санскрытам, грэцкай, кельцкай, лацінай, – якім таксама аддавалі свае думкі жывыя грамадствы, і якія сёння ўжо ёсць толькі помнікамі.
Што тычыцца фізічнага раскладу, тут значна больш застаецца стасункаў між грамадствам і целамі індывідуальнымі, і ў ім усё больш і больш брыдкія чэрві, адлучаныя ад таго боскага вагня, што даваў ім адзінства, рух, жыццё, пракладаюць сваю хаду… Гэтымі чарвямі ёсьць … пакутныя? таварыствы, што дарэмна хочуць затрымаць грамадскае жыццё, сышоўшае з супольнага цела. Напачатку гэтыя чэрві будуць прыемныя … ? бо паўсталі на яшчэ свежым нябожчыку. Але ў наступных фармацыях, род па родзе, чым далей тым болей .. дойдзе да самага скраю брыдоты. Напачатку будуць філарэты, прамяністыя, потым патрыятычныя гурткі, касінеры, тэмплярыушы і нарэшце скуркі і бараголы, чые назвы красамоўна гавораць пра мэты і імкнення: першае імя з’яўляецца сімвалам звера, другое – габрэйскага паслугача – і ўжо не можа быць штосці ніжэйшае” [3, 18-22].
Гэтыя абзацы сталі вырашальнымі для публічнага вобраза Жавускага як песіміста і мізантропа. Сфармуляваныя надзвычай ясна і празрыста, яны прапанавалі тагачаснаму грамадству вобраз распаду, а асобным яго прадстаўнікам – чарвёў, што корпаюцца ў памерлым целе сармацкай цывілізацыі. Не дзіва, што грамадства гэтаму было не рада.
У той жа час усё гэта можа быць прачытана як познерамантычная схема, што знаходзіцца на пераломе стагоддзя ў якасці агульнага месца культуры і мыслення. Найбольш выразна ў Брытаніі яе выявіў Томас Карлайль. Паводле яе, у гісторыі жывуць народы як арганічныя адзінкі. Яны нараджаюцца, праходзяць праз час, выяўляючыся, і знікаюць, даючы мейсца новым. Інструментам іх прысутнасці, тым, праз што народы выяўляюцца і рэалізуюць сябе, з’яўляюцца героі, гістарычныя асобы.
Найлепей яна працуе на дыстанцыі, з вядомымі і далёкімі культурамі і цывілізацыямі. Жавускі ж не пабаяўся скарыстаць гэтую схему дзеля аналіза сучаснасці. І сучаснасць з перспектывы гэтай схемы ўбачылася як зніжэнне і заняпад.

Заняпад

Тое, што зрабіла Мешаніну важнай і заўважнай з’явай у грамадскім меркаванні – апісанне заняпаду шляхецкага грамадзтва, што адначасова і прысуд, і дыягназ. Грамадства ў сваю чаргу адрэагавала надзвычай нервова, калі не сказаць варожа. І гэта выглядае дзіўным і парадаксальным, асабліва калі прыняць пад увагу не проста ацэнкі, а логіку і агульны пафас думкі.
Паводле яго, шляхецкае грамадзтва павольна спаўзае ў анахранізм і дзікунства. Пра гэта сведчыць перадусім якасць самой грамадскай прасторы: заняпад публічных інстытуцый, імітацыя інтэлектуальнага і культурнага жыцця. Урэшце, эканамічны заняпад.
У той жа час крытыка Жавускага не застаецца на ўзроўні абстрактнай ідэі. Жавускі шукае і апісвае канкрэтных персанажаў, якія ў сваёй пазнавальнасці пераўтвараюцца ў свядомасці чытача ў сацыяльныя тыпы. Сведчаць не толькі пра сябе саміх, але і пра рэальнасць. Гэтае апісанне пачынаецца з Бараголаў, – саркастычна працягваецца ў Літаратурных сцэнках, і завяршаецца ў апошніх раздзелах.
Бараголы – імя для вясёлых шляхецкіх кампаній, якія збіраюцца на пэўныя падзеі: кірмашы, шляхецкія соймікі і весела бавяць час. Звычайна гэтыя кампаніі гуртуюцца вакол “мецэнатаў”, уваходзяць у давер і сяброўства і дапамагаюць “патраціць чужыя грошы”. Але Жавускі ўвачыў у гэтым пэўны сацыяльны тып і тэндэнцыю. Тэндэнцыю адчужэння маладога пакалення шляхты ад грамадска і сацыяльна значных справаў, а таксама абяднення шляхецкіх гаспадарстваў, выпазення з сучасных эканамічных трэндаў. Адну з прычынаў такога стану Жавускі бачыць у дрэнна прадуманай адукацыі (крытыка Крамянецкага ліцэя), якая рыхтуе не да рэальнага эканамічнага і палітычнага жыцця, а хутчэй для таварыскіх забаваў.
Жавускі, крытыкуючы стан тут і цяпер, спрабуе адкрыць і ўбачыць перспектывы. І гэтыя перспектывы аніякім чынам не звязаныя з вяртаннем альбо настальгіяй па мінуламу. Хутчэй з угляданнем у будучыню. І запрашэннем да роздуму.
Без сумневу Жавускі быў знаёмы з новай гераічнай міфалогіяй што склалася пасля двух паўстанняў. Але, і гэта надзвычай цікава, гераізм Жавускага – гэта не гераізм палітычных і вайсковых лідэраў. Гэта гераізм паэтаў і мысляроў, якія твораць дух народа, і гэткім самым забяспечваюць яму месца ў гісторыі. І перспектыва Жавускага не сацыяльная і не палітычная, а антрапалагічная.

Дух і душа

Супрацьвагай заняпаду для Жавускага выступае падтрыманне духа народа. Гэтую задачу выконвае філасофія і нацыянальныя літаратура.
Жавускі пачынае раздзел пра нацыянальную філасофію з абазначэння тэндэнцыі, якая асабліва заўважна, паводле яго, праявілася ў бягучым стагоддзі: сустрэча філасофскай традыцыі і хрысціанства. Гэтая сустрэча бачная як у спробах хрысціанізаваць філасофію, так і ў карыстанні філасофскім інструментарам ў традыцыйна тэалагічнай тэматыцы. У еўрапейскай культуры гэтую тэндэнцыю прадстаўляюць імёны Баналя, Дэ Мэстра, Баадэра. У тутэйшай прасторы гэтую тэндэнцыю прадстаўляе Бохвіц, і тая адвага, з якой ён звяртаецца да пытанняў, што абмяркоўваліся тысячагадовай традыцыяй, паказвае, паводле Жавускага, што мы ўступаем у эпоху мыслення.
“Як бы там ні было, мода (і ўвага), якую атрымаў Бохвіц, з аднаго боку даводзіць, што ў нас філасофскія навукі ў заняпадзе, з іншага можа пацвердзіць прадчуванне, што мы ўступаем у эпоху мыслення, і што філасофская ніва, апрацаваная ў некаторых краінах ужо даўно, неўзабаве і ў нас будзе абдорваць (грамадства) усё большым плёнам. І нарэшце з’явіцца народны геній, які, вывучыўшыся ў гэтай навуцы на замежных метадах, зраўняўшы з імі ўласныя здольнасці, і плён (частковы) уласнай зямлі, вынайдзе новы метад, уласцівы менавіта нам, у адпаведнасці з разумовымі сродкамі нашай мовы і нашага кшталту” [3, 194].
Пачынае Жавускі з заўвагаў і перасцярогаў.
Сама традыцыя філасофіі налічвае два тысячагоддзя, і таму той, хто ўваходзіць у прастору філасофскага мыслення, мусіць пачынаць менавіта ад яе. Зразумець і прысвоіць сабе тое, што ўжо створана, напісана, зрабіць гэта магчымасцю ўласнага мыслення. Другі крок – засваенне мовы філасофіі, без якой немагчымае яснае сціслае выкладанне прадмета. Паняткаў, катэгорый, ідэяў.
Усё гэта, паводле Жавускага, для тутэйшага грамадства яшчэ наперадзе. І ўсё ж, ён сцвярджае, мы ўступаем у эпоху філасофіі. Відавочная спрэчнасць, парадаксальнасць гэтай думкі, дазваляе Жавускаму прапанаваць і разгарнуць сваё разуменне філасофіі.
Філасофія, паводле Жавускага, існуе ў двух формах: унутранай, суб’ектыўнай альбо іманентнай, і праяўленай, аб’ектыўнай. Помнікі і творы філасофскай традыцыі, якія мы звычайна атаясамліваем з ўласна філасофіяй – ёсьць толькі праявай вечнай і глыбокай здольнасці чалавека думаць і задаваць пытанні. У гэтым сэнсе, паводле Жавускага, не бывае народаў і краін без філасофіі, альбо нефіласофскіх. Ёсьць народы і краіны, у якіх тып мыслення, асаблівасці гісторыі, нацыянальны тэмперамент ды інш. знайшлі сваё выяўленне ў форме класічных філасофскіх твораў, і тыя, дзе гэтае выяўленне яшчэ наперадзе.
Другая важная асаблівасць, на якую звяртае ўвагу Жавускі – калізія між універсальнасцю і гістарычнасцю. Філасофія як пэўны тып мыслення, што абапіраецца на ісціну, – імкнецца да універсальных рэчаў. У той жа час кожная такое памкненне, кожная спроба, знаходзіць сябе ў канкрэтных гістарычных абставінах. Менавіта гэтая калізія дазваляе Жавускаму ўвесці ідэю нацыянальнай філасофіі.
Нацыянальная філасофія, паводле Жавускага, паўстае як позні, але абсалютна неабходны вынік усёй татальнасці гістарычнага існавання народа, і выступае як абагульненне шматлікіх частковых нормаў і ідэяў, расцярушаных па ўсім сацыяльным і культурным полі. У якасці прыклада “схаванай філасофіі” Жавускі прыводзіць нацыянальнае заканадаўства. Было б наіўна думаць, піша ён, што народ “літоўска-рускі” да з’яўлення Статута абыходзіўся зусім без пэўных прававых нормаў. Статут у гэтым сэнсе толькі вывеў на паверхню, нармалізаваў тое, што ўжо даўно прысутнічала ў форме звычаёвага права.
Другая важная задача гэтай філасофіі – сувязь з праўдамі абсалютнымі, што абапіраюцца на рэлігію і веру. Паводле Жавускага, гэтыя абсалютныя праўды зусім не адмяняюць шматлікія лакальныя і адносныя праўды, якія мы знаходзім і ў навуках, і ў філасофіі, і ў народных звычаяў і культуры.
Такім чынам Жавускі радыкальна мяняе рамку дыскусіі пра нацыяльную філасофію, пашыраючы кола пытанняў і тэмаў. І безумоўна, у сваёй трактоўцы Жавускі знаходзіцца пад уплывам не столькі “кансерватызму” альбо “традыцыяналізму”, колькі познерамантычнай думкі. Менавіта ў мысленні позняга рамантызму адбываецца вывядзенне філасофіі з яе дысцыплінарных рамак і размяшчэнне ў канкрэтных кантэкстах часу, месца, мовы, рэлігіі, народу, цывілізацыі. Што значна больш нечакана, дык гэта залежнасць самой канцэпцыі нацыянальнай філасофіі Жавускага ад гегелеўскай матрыцы гісторыі чалавецтва як самаразгортвання абсалютнага духа. Можна сказаць што Жавускі, вывеўшы філасофію з чыста дысцыплінарных рамак, паўставіўшы яе ў гісторыка-цывілізацыйную песпектыву, звязаўшы з шматлікімі канкрэтнымі формамі мыслення, сацыяльнага, палітычнага і культурнага жыцця, урэшце вяртае назад, у канкрэтныя формы філасофскага мыслення.
У той жа час (крыху пазней) Жавускі не спрабуе натуралізаваць філасофію да канца, крытыкуючы спробы распусціць яе ў звычайным чалавечым мысленні:
“Паводле філосафа, пра якога ідзе гаворка, кожная аперацыя думкі з’яўляецца філасофскай. Чалавек не толькі ёсць жывёлай, якая думае, але нават [жывёлай] філасофскай. Гэтае сцверджанне падобнае да большасці філасофскіх сцверджанняў: яно ёсць аксіёмай, якая, аднойчы прынятая ў verbum magistri, надалей можа служыць як падстава цэласнай (агульнай) сістэме, пабудаванай нават цалкам лагічна. І гэтая сістэма можа [болей] паслужыць дзеля памнажэння сумы чалавечых ведаў і аніякай іншай сістэмай абвергнута быць не можа, бо сённяшняя філасофія нас навучае, што хаця філасофскія сістэмы і супярэчаць адна адной, гэтым самым яны адна з адной згодныя.
Адсюль вынікае, што чалавек, які думае, з’яўляецца філосафам, а паколькі кожны чалавек думае, дык увесь род чалавечы ёсьць вялікай федэрацыяй філосафаў. Я дык пэўна не спадзяваўся, што з’яўляюся настолькі мудрым, як і спадар Журдэн Мальера, які так здзівіўся, калі яму сказалі, што ён гаворыць прозай. Ахвотна пагаджуся з тым, што ўсе людзі з’яўляюцца філосафамі, але ж паўстае адна праблема: якім чынам здольнасць, што неаддзельная ад чалавека, можа быць навукай. Навука, як любіў казаць нябожчык Марэвіч, ёсьць тым, чаму навучаюцца, а не навучыўшыся – не ўмеюць. Калі ж прыроджаная здольнасць мае быць навукай, дык тады альбо філасофія ёй не з’яўляецца, альбо страваванне, хаджэнне, сон павінны быць размешчаныя ў спісе чалавечых навукаў.
Якія б ні былі, даўнейшыя філосафы былі людзьмі вучонымі і якраз з-за таго, што былі вучонымі, не лічылі філасофію за навуку, але за любоў да мудрасці. Філасофскі дагматызм паўстаў толькі тады, калі філасофія ўявіла сабе, што не толькі з’яўляецца сама ў сабе навукай, але нават [неабходным] дапаўненнем да ўсіх навук. Філасофскія школы старажытнай Грэцыі давалі сваім вучням усе навукі, якія тады існавалі, а калі які-кольвек іх Майстра адважваўся скіраваць розум па-за скрай датыкальнага свету, ён не падаваў сваю сістэму як навуку (неаспрэчную), але ў якасці гіпотэзы, што тлумачыць рэчы нябачныя, але ў існаванні якіх цяжка было сумнявацца” [11, 2-3].
Сканчае Жавускі спадзяваннем, што Бохвіц, якому нельга адняць вялікага талента, прысвяціць час паглыбленню і пашырэнню сваёй філасофскай эрудыцыі і наступныя яго творы пакажуць не толькі індывідуальны геній, здольнасць пранікаць у таямніцы індывідуальнай душы і чалавечага духа, але і ўменне працаваць са шматлікімі “адноснымі” праўдамі, на якія абапіраецца як сама філасофія, так і выйшаўшыя з яе прародазнаўчыя навукі.
Парадаксальна, але Бохвіц прыслухаецца да пажадання Жавускага, і наступная яго работа будзе прысвечана ў тым ліку “філасофскай эрудыцыі”, філасофскім падрахункам з традыцыяй.
Раздзел Вольнае мысленне ў рэлііі прысвечаны дачыненням філасофіі і рэлігіі. Што цікава, спрабуючы дакладна адмежаваць аб’яўленыя праўды, дадзеныя нам у рэлігіі, і адносныя праўды філасофіі і навукаў, Жавускі міжволі вымушаны апраўдываць дух навукаў і матэрыялістычную філасофію XVIII стагоддзя. Паводле яго, гэты тып веды скіраваны да пэўнага слоя – слабых духам людзей – якія заўсёды прысутнічаюць у грамадзтве і для якіх мусіць быць зусім іншы – слабейшы – узровень аргументацыі.
У двух наступных раздзелах, Нацыянальная (народная) паэзія і Польскія барды Жавускі паглыбляе і пашырае свае думкі пра філасофію, ставячы поруч з ёй яшчэ адзін важны чыннік кшталтавання свядомасці народа: паэзію.
Паводле Жавускага, філасофія і паэзія ідуць поруч, абапіраючыся на дзве сутнасныя характарыстыкі чалавечай натуры: мысленне і уяўленне. І хаця ад XVIII стагоддзя першынства звычайна прызнаецца за філасофіяй, і гістарычна, і генетычна менавіта паэзія ляжыць у аснове кшталтавання чалавечага грамадства.
“У кожным чалавеку ёсьць пачатак уяўлення і пачатак развагі, і хаця абодва сыходзяцца ў розуме, аднак адзін з двух абавязкова мусіць мець перавагу. Гэтыя пачаткі могуць заставацца непраяўленымі, могуць выяўляцца ў штодзённым жыцці, могуць прыняўшы больш канрэтныя формы, застацца пасля сыхода тых, да разумовага складу якіх яны ўваходзілі. Долата, стылус, пэндзаль, пяро – гэта інструменты, якімі захоўваюць для наступнікаў плён думкі і ўяўлення, замяняючы традыцыю (паданні) якая да наступных пакаленняў без вялікіх пашкоджанняў не даходзіць. Людзі маюць больш моцнае прыцягненне да пладоў уяўлення чым да вытвораў думкі, () гэтае апошняе выяўляецца ў народных звыячаях. І калі яны пераходзяць да прадметнага існавання, да канкрэтных кшталтаў, плён уяўлення, хаця б аголены са ўсялякай развагі, лепей будзе ўспрыняты, чым твор добра прадуманы, але без тых аздобаў, што толькі ўяўленне ўмее прыладзіць.
Адсюль можна сцвердзіць, што вялікі паэт ёсьць больш важным (rzetelniejszym) прадстаўніком свайго народу і свайго часу, чым вялікі філосаф, і хаця гэта можа быць не да смаку тым, хто запазнаны (ostrzelani) з навукай, асабліва ў часе, дзе кожны чытач мае сябе хаця б крыху за філосафа, але маё меркаванне абапіраецца на старажытнасць, якая ў якасці Vatrs мела (уганаравала) не філосафаў, а паэтаў, і каб не ісці надта глыбока, прыгадаем той шчаслівы перыяд, калі Бог яўна камунікаваў з выбранымі, і ў якім суддзі і прарокі абвяшчалі яго прысуды не філасофскімі прамовамі, але паэтычнымі гімнамі.” [3, 225-226].
Гэтак разуметая паэзія, паводле Жавускага, мусіць абапірацца на ўсю татальнасць народнага жыцця, а не выключна на суб’ектыўнасць творцы, альбо пазычаныя ўзоры альбо нарматыўную паэтыку. Васемнаццатае стагоддзе ў гэтым сэнсе – эпоха французскай моды, а ў самой Францыі літаратура жыве не столькі праблемамі “гміна”, колькі “Версаля” – каралеўскага двара.
Пераадоленне гэтай сітуацыі звязана з выхадам паэзіі за межы класіцыскай паэтыкі, і ўвагай не толькі да гісторыі, прамінулых эпохаў, але і да народнай паэзіі, якая заўсёды прысутнічае ў жыцці народа ў самых розных формах. Пералом гэта звязаны з эпохай рамантызма, і хаця само слова не прысутнічае ў лексіконе Жавускага, тое, што ён апісвае можа быць названа рамантычнай парадыгмай ў самым шырокім сэнсе.
Наватарства Жавускага палягае на тым, што ён далучае да рамантычнай парадыгмы розныя формы шляхецкай культуры, трактуючы іх як арганічныя і народныя. Ён прыгадвае размаітых апавядальшчыкаў, што цешылі ўвагу шляхты падчас абедаў альбо таварыскіх забаваў. Гэтыя апавядачы могуць разглядацца як праўдзівыя народныя “барды”, што ткалі ў сваім ўяўленні тканіну паэзіі з матэрыяла заёмага і блізкага большасці слухачоў. Што цікава, Жавускі не вагаецца далучыць да кола “бардаў” і славутага “Пане Каханку”, які са сваімі фантастычнымі гісторыямі, буйствам фантазіі можа быць трактаваны як праўдзівы народны паэт.
Напрыканцы Жавускі злучае гэтыя дзьве перспектывы (паэзія і філасофія) і выказвае спадзяванне, што сабраўшы плён народных песен, апрацаваўшы ўсё гэта, урэшце паўстане глеба да з’яўлення праўдзівай народнай філасофіі, і плён уяўлення дасць пачатак плёну думкі.
Такім чынам Жавускі ніякім разам не выглядае на кансерватара, які вяртаецца ў мінулае. Яго культурная праграма з’яўляецца варыянтам познерамантычнай парадыгмы, а ўласна аргінальны ўнёсак – спроба далучэння шляхецкай культуры да новай рамантычнай “народнай” матрыцы, і ў гэтым сэнсе заціранне розніцы між шляхецкім і не-шляхецкім, высокім і нізкім.
Што цікава, гэтая праграма стыхійна ўжо рэалізоўвалася ў культуры ў саракавыя гады дзевятнаццатага стагоддзя, у самых розных формах і жанрах. Пачынальнікам (і папярэднікам) можа быць названы Ян Ходзька (Барэйка), чый твор “Пан Ян са Свіслачы” ўпершыню дае панараму шляхецкай штодзённасці на фоне эпохі. На пераломе трыццатых і саракавых выходзяць Pisma rozmaite autora «Pana Jana ze Świsłoczy» (T. 1—12. Wilno, 1837—1842). У 1840-1868 гадах друкуюцца “Літоўскія малюнкі” Ігнацы Ходзькі, не менш маштабны празаічны збор.
Да гэтай жа парадыгмы можа быць далучаны і “беларускі” праект Яна Баршчэўскага.
Завяршэннем гэтай праграмы можа лічыцца масштабная творчасць Ёзэфа Ігнацы Крашэўскага, і ўвогуле, праграма віленскага Atheneum, якая спрабавала злучыць літаратуру і філасофію.
І гэта было апошнім акордам познерамантычнай парадыгмы. Пасля Крашэўскага час літаратуры і філасофіі сканчаецца, наступае эпоха пазітыўнай веды, г.зн. навукі.

Песімізм і мізантропія

І тут паўстае тэма здрады і песімізма, тэма, праз прызму якой творчасць Жавускага пачала ўспрымацца крытыкай і чытачамі. А таксама найбольш скандальная і супярэчлівая частка інтэлектуальнай пазіцыі позняга Жавускага – яго лаяльнасць царскай уладзе і “нявер” у перспектывы Польшчы.
Як мы бачым, культурная праграма Жавускага пачала рэалізаўвацца і рэалізоўвацца паспяхова. Чаму ж тады песімізм і мізантропія? У чым карані?
Галоўны эфект (і сакрэт) Мешанінаў – у радыкальнай канфрантацыі познерамантычнай культуры, з адпаведнай карцінай свету (з гераічнымі асобамі і народамі як калектыўнымі персанажамі) – і новай рэальнасці. Для Жавускага мізэрнасць гэтай рэальнасці – адпраўны пункт роздумаў і развагаў.
У той жа час відавочна, што песімізм Жавускага не суб’ектыўнага кшталту, ён карэніцца як у канкрэтнай гістарычнай сітуацыі, і тых працэсах, што адбываліся з шляхецкім грамадствам у заходніх губерніях расейскай імперыі, так і ў значна больш шырокім гістарычна-цывілізацыйным кантэксце.
Пасля паўстання 1831 года канчаткова знікаюць інстытуцыйныя механізмы падтрымкі аўтаномнасці шляхецкай культуры (сістэма адукацыі), а пасьля 1863 – адасобленасць культурнай і інтэлектуальнай прасторы Заходніх губерній імперыі. Пачынаюцца новыя трэнды, але перадусім ужо альбо ў межах новай імперскай парадыгмы (народніцтва) альбо з улучэннем у новы польскі “нацыянальны” праект (пазітывізм). Знаходзячы сябе ў такой сітуацыі, шляхецкае грамадзтва мусіць выбіраць між двума стратэгіямі, аднолькава самазабойчымі. Альбо радыкальна супрацьставіцца ўладам Імперыі, разглядаючы сябе фарпостам польскага нацыянальнага праекта на “крэсах”, а ўсе лакальныя, мясцовыя традыцыі ў якасці матэрыяла трасфармацыі і перапрацоўкі, альбо адваротна, прыняць уладу і паспрабаваць інтэгравацца ў лакальную прастору, шукаючы сабе ў ёй новыя функцыі і новыя задачы.
Але Імперыя – толькі адзін з фактараў. Другі – новая цывілізацыя і новая рэальнасць. І тут таксама дыягназы былі несуцешныя: эканамічная эфектыўнасць шляхецкага маёнтка была надзвычай сумнеўнай. У такой сітуацыі дух народа, героі, філасофія і літаратура як фактары выжывання былі недастатковымі. Кірунак інтэлектуальнай эвалюцыі – пошукі выйсця за “суб’ектывізм” гэтага ідэала, спробы намацаць транссуб’ектыўныя фактары.
Парадаксальна, у пошуках такіх фактараў Жавускі ўрэшце звяртаецца да групавых дзеянняў, спрабуючы арганізаваць тое, што ў традыцыі застанецца як “пецярбурскі гурток”. Інтэлектуальным сведчаннем (і помнікам) гэтага перыяду без сумневу з’яўляецца публіцыстыка “Тыгодніка Пецербурскага”, сабраная ў зборнік эсэяў “Голас на пушчы”, што выйшаў у Пецярбурзе ў 1847 годзе.

Цывілізацыя і рэлігія

Развітаўшыся з перспектывамі асобнага палітычнага суб’екта, Жавускі тым ня меней застаецца ў пошуках асновы, якая дазволіць далейшае развіццё, адкрые будучыню. Такая аснова мусіць быць дастаткова трывалай і устойлівай, каб трымаць грамадзтва падчас гістарычных катаклізмаў і лакальных адхіленняў. І ў той жа час дынамічнай, здольнай трансфармавацца, пранікаць у соцыяльныя клеткі грамадзтва і тканіну індывідуальнага чалавечага жыцця. І такая аснова ўрэшце знаходзіцца.
Такую аснову Жавускі знаходзіць у ідэі цывілізацыі [12]. У адрозненне ад народаў і культураў, якія маюць кароткія цыклы ў гісторыі, цывілізацыі – значна больш трывалы і доўгатэрміновы інструмент чалавецтва. Спрабуючы зразумець крыніцы гэтай трываласці, Жавускі прыходзіць да ідэі рэлігіі, як пэўнай адначасова і транцэдэнтнай, і цывілізацыйнай матрыцы, якая ляжыць у аснове кожнай цывілізацыі. Для Еўропы такой матрыцай з’яўляецца рыма-каталіцкая традыцыя, хрысціанства ў яго заходнім варыянце.
Такім чынам, Жавускі развітваецца з Польшчай і польскай суб’ектнасцю ў гісторыі не дзеля чагосці новага, што мусіць паўстаць на яе руінах. І, ясна, не дзеля Імперыі. Ён развітваецца дзеля макраструктураў мыслення і ідэнтычнасці, якія, самі будучы нематэрыяльнымі, дазваляюць цывілізацыі абнаўляцца, доўжыцца ў гісторыі.
Зрэшты новая эпоха, мадэрнасць, размывае і гэтыя структуры. Але зусім з іншымі наступствамі і у іншай часавай перспектыве.

На раздарожжы

Жавускі гэта зусім не вяртанне, а самы скрай эпохі, калі перад тым, як радыкальна абрынуцца ў новую сацыяльнасьць і новую мадэрнасць, ён спрабуе спыніцца і яшчэ раз ўбачыць мінулае. Перачытаць і прадумаць грамадства не праз ліберальныя абяцанні мадэрнасці (прагрэс, навука), а праз страты і перасцярогі (кансэрватары).
А таксама праз радыкальную крытыку мадэрнасці. Жавускі спрабуе знайсці месца – і месцы – сацыяльныя, культурныя, эпістэмалагічныя, адкуль такая крытыка была б магчымая. А магчымая яна аказваецца ў выніку накладкі двух рэчаў: з аднаго боку цывілізацыйнай спрэчкі ў яе апошняй, позняй фазе, з іншага, рамантычнай думкі, якая прапануе свае спосабы і формы ацэнкі, работы з рэальнасцю. Гэта і прыводзіць да “двух ліній”, радыкальнай нязгоды з рэальнасцю, і спробаў канцэптуалізаваць сваю пазіцыю. У гэтым сэнсе Жавускі лагічна завяршае эпоху, і ў той жа час адкрывае новую. Становіцца відавочна, што трэба выбіраць дамінантныя лініі, мусяць быць свядомыя, рэфлексіўныя стратэгіі, работа з сацыяльным і культурным полем, зусім іншае уяўленне.
Так нараджаюцца мадэрныя ідэалогіі ў рэгіёне, якія працуюць на сацыяльнае і культурнае раздарожжа. Звычайна феномен ідэалогіі (ідэалогій) разглядаецца ў сінхранічным аспекце, як істотны складнік актуальных палітычных практык. Альбо (у левай традыцыі – ад Маркса да Жыжака) як істотная частка дзяржаўнай і сацыяльнай машыны, якая дапамагае падтрымліваць статут-кво. У той жа час ідэалогіі маюць сваё непасрэднае ідэйнае ўтрыманне і могуць разглядацца ў дыяхранічным вымярэнні – як сістэмы ідэй, якія з’яўляюцца ў вызначаны гістарычны момант (свайго нараджэння) і якія надалей імкнуцца да пераемнасці, да захавання самой сістэмнасці, фармуючы вызначаныя ідэйна-ідэалагічныя традыцыі, у якіх ідэі “кансервуюцца” і захоўваюцца, пылячыся ў культурным архіве альбо актуалізуючыся ў новых гістарычных дэкарацыях.
У той жа час ідэалогія гэта не проста “сістэма ідэяў”, але і новая якасць сацыяльнай і культурнай прасторы, вынік нечуванай у традыцыйным грамадстве інтэнсіўнасці сацыяльных камунікацый між чальцамі супольнасці, своеасаблівае звышправоднасць сацыяльнае і культурнае прасторы.
У пэўным сэнсе мы маглі б сказаць, што ідэі, патрапляючы ў масавыя кантэксты, становяцца ідэалогіямі. Роля Жавускага ў станаўленні новага ідэалагічнага ландшафта эпохі надзвычай важная. Сваёй крытыкай сучаснасці ён стварыў само месца, дзе ідэалогіі могуць нараджацца.
Жавускі адкрывае эпоху крытыкі, крытычнага мыслення, ён безальтэрнатыўна мадэрны. У гэтым сэнсе нават калі ён звяртаецца ў мінулае, ён скіраваны ў будучыню. Менавіта адсюль, ад сярэдзіны XIX стагоддзя паўстаюць новыя супярэчнасці і раздарожжы, новыя ідэі і сацыяльныя практыкі, нараджаецца новая эпоха. Яна не мае сваёй агульнапрынятай назвы, не утварае, як яе папярэднікі эпохі асветніцтва і рамантызму, ясную і выразную парадыгму. Звычайна яе характарызуюць як “сучаснасць / мадэрнасць” у самым шырокім і неакрэсленым сэнсе.
Ты не менш, гэта эпоха, у якой сыходзяццца Бадлер і Багушэвіч, Ніцшэ і Маркс, Фройд і Янка Купала. Эпоха нараджэння нацыянальных праектаў. Паўставання гарызантальнай структурацыі культураў. Станаўлення мадэрнай суб’ектнасці і ідэнтычнасці, нацыянальных “канонаў”. У нашым рэгіёне на мейсцы адзінага гетэракультурнага грамадзтва прыходзіць канкурэнтнае су-існаванне розных сацыяльных і культурных праектаў у адной прасторы, кожны са сваёй міфалогіяй і ідэалогіяй, са сваім сацыяльным месцам. Паўстае праблема метамовы, сувязі ўсяго з усім, а таксама дачыненняў з традыцыяй, гісторыяй. У шляхецкае грамадства прыходзіць ідэя арганічнай працы і краёвай культуры.
Усё гэта стала магчымым дзякуючы Жавускаму. І для ўсяго гэтага Жавускі быў антыгероем.

Зацемы

(1.) Канчатковая, кананічная версія Сапліцы складаецца з 25 частак. Першыя 20 часткак у 4 кнігах выйшлі ў Парыжы ў 1839-41, 5 былі дададзеныя ў выданне 1844-45 у Вільне. У 2003 годзе выйшла крытычнае выданне чарнавікоў і рабочых матэрыялаў, што потым сталі асновай Успамінаў Сапліцы. Варта дадаць, што аповеды (матэрыял) быў падрыхтаваны значна раней. Менавіта гісторыі Сапліцы (падчас Рымскага падарожжа) настолькі ўразілі Міцкевіча, што той не проста намовіў Жавускага запісаць пісьмовую версію, але і сам стварыў Пана Тадэвуша.
(2.) “Powtarzam, autor Pamiątek Soplicy ma w ǳisiejszym naszym piśmiennictwie ważną misję. Życzę z serca, aby ją spełnił.” [ ].
(3.) “Entuzjastyczne witany w 1839 roku jako autor Pamiątek Soplicy, z literackiej sceny schodził przeklinany za zdradę narodową i utwory, w ktorych nie wahał się głośno mowić, że Polska już umarła. Witano w nim pisarza potrafiącego jak nikt inny wskrzeszać szlachecką Polskę, żegnano zaś człowieka, ktorego „zbyć należy pogardliwym milczeniem; człowieka “gwałtem chcącego się wykierować na grabarza swojego społeczeństwa”. Przywołane w tytule wstępu słowa Adama Mickiewicza (Zostawiłeś odłogiem najpiękniejszy talent pisarski w Polsce dzisiejszej) zyskują w tym kontekście rangę niezamierzonego proroctwa. Poeta wypowiedział je na początku literackiej drogi Henryka Rzewuskiego, miały być zachętą dla obiecującego tworcy, a stały się symbolicznym znakiem jego rozminięcia się z epoką, zaślepienia wyznawanymi poglądami i ideowej samotności.” [2, 7].
“Wyroki historii nie podlegają dyskusji, zaś opinie dziewiętnastowiecznych czytelnikow na temat postawy i poglądow Rzewuskiego są świadectwem zjawiska znacznie poważniejszego niż środowiskowe animozje i antypatie. Gest odrzucenia tworczości autora Listopada więcej jednak mowi o Polakach czasow zaborow niż o wartości jego artystycznej i intelektualnej spuścizny. A trzeba przyznać, że jest ona wręcz imponująca. Dla porządku jedynie wymieńmy: pisząc Pamiątki Soplicy, Rzewuski pozostawił arcydzieło polskiej prozy i stał się prawodawcą gatunku gawędy szlacheckiej; jego Listopad jest jedną z najwybitniejszych polskich powieści historycznych, pod wieloma względami dorownującą Trylogii i Popiołom; jako powieściopisarz Rzewuski ma w dorobku oprocz Listopada jeszcze cztery powieści historyczne (Zamek krakowski, Adam Śmigielski, Rycerz Lizdejko, Zaporożec), powieść alegoryczno-polityczną (Paź złotowłosy), wielotomową powieść w formie fingowanego pamiętnika (Pamiętniki Bartłomieja Michałowskiego) oraz garść stylizowanych na gawędy opowiadań; był autorem pism moralnych, filozoficznych i religijnych, z ktorych najsłynniejsze to: Mieszaniny obyczajowe, Teofrast polski, Głos na puszczy, Wędrowki umysłowe, O dawnych i teraźniejszych prawach czy Uwagi o dawnej Polsce… Nie do przecenienia pozostaje także fakt, że swymi kontrowersyjnymi wypowiedziami wzniecał dyskusje i polemiki dotyczące zarowno literatury (kwestia powieści historycznej, kształtu form gawędowych czy zadań pisarza w społeczeństwie), jak i szeroko pojętego zakresu powinności obywatelskich.” [2, 10].
(4.) Гэтую парадаксальнасць адзначыў ужо Пётра Хмялёўскі, першы гісторык ідэі рэгіёна, у сваім падсумаванні нядаўняй літаратуры: “Rzewuski wystąpił na widowni piśmienniczej jako mąż 48 letni, z przekonaniami już ustalonymi, przynajmniej do pewnego stopnia, z artyzmem tak rozwiniętym, że już mało co wyżej wznieść go potem potrafił. Nie podobna go było przyjmować jako debiutanta w literaturze, ale jako skończonego mistrza. Tak go też przyjęto. Wkrotce atoli objawiła się dziwna w społeczeństwie naszym antypatia względem poglądow hr. Henryka. Czciło go jeszcze dosyć długo szczupłe kołko sympatyzujących z nim literatow; ale wśrod masy oświeconych rosła niechęć, z początku do niektorych zdań tylko, a potem do całej jego umysłowej działalności, a nawet i do jego artyzmu. Nie zszedł on wprawdzie nigdy na stanowisko człowieka, ktorego się lekceważy; ale doczekał się silnych napaści piśmienniczych, wrzawliwej niechęci, a nawet i wzgardy… Było rzeczywiście coś meteorycznego w pojawieniu się Rzewuskiego na horyzoncie literackim.” [2, 9].
(5). Эпіграф з Русо, хаця і пасуе па літаральнаму значэнню, тым не менш выглядае на аўтарскую іронію.
(6). “Z ustaleń historykow idei wyłania się postać pisarza i polityka, ktorego sądy na temat wspołczesności i diagnozy narodowej przyszłości sytuują na najskrajniejszym skrzydle polskiego konserwatyzmu, pozwalając określić go mianem „jakobina prawicy” – myśliciela o poglądach tak skrajnych, że wyznawany przez niego tradycjonalizm niepokojąco zbliżał się do dogmatow rewolucyjnych ultrasow. Konserwatyzm Rzewuskiego budził niepokoj już jego wspołczesnych, nie tylko w niczym nie przypominał wyważonych sądow Edmunda Burke’a, ale też w niewielkim stopniu korespondował z myślą polskich przedstawicieli tego nurtu.” [2, 12 ].

Спіс цытаваных крыніц

Pamiątki JPana Seweryna Soplicy, cześnika parnawskiego. Wydanie nowe, pomnozone. – Lipsk: F.A. Brockhaus, 1868. – 269 s.
Węgrzyn, I. W świecie powieści Henryka Rzewuskiego / I. Węgrzyn. – Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2012. – 386 str.
Bejła J. Mieszaniny obyczajowe / J. Bejła. – Wilno: Naklad i druk Teofila Glukcberga, 1841. – 295 s.
Успаміны Сапліцы / Генрык Жавускі; [пераклад з польскай мовы і каментар М. П. Кенькі; прадмова А. І. Фядуты]. – Мінск: Лімарыус, 2005. – 366, [1] с.
Urbaniski J. Konserwatyzm w poglądach społeczno-filozoficznych Henryka Rzewuskiego / J. Urbaniski. – Poznań: Uniw. im. A. Mick. (w Prac. Ser. Filozofia i logika; 21), 1979. – 115 s.
Slisz, A. Henryk Rzewuski. Życie i poglądy / A. Ślisz. – Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1986. – 326 s.
Polska myśl filozoficzna i społeczna. T I, 1831–1863 / red. A. Walicki. – W-wa : Książka i Wiedza, 1973. – 679 s.
Polska myśl filozoficzna. Oświecenie. Romantyzm. – Warszawa : PWN, 1964. – 497 s.
Мохнач, Н.Н. От просвещения к революционному демократизму : Обществ.-полит. и филос. мысль Белоруссии конца 10-х – начала 50-х гг. XIX в. / Н.Н.Мохнач; Акад. наук БССР, Ин-т философии и права. – Минск : Наука и техника, 1976. – 184 с.
Chmielowski, P. Liberalizm i obskurantyzm na Litwie i Rusi (1815-1823) / P. Chmielowski. – Warszawa: Druk. S. Sikorskiego, 1898. – 163 s.
Rzewuski H. Glos na puszczy, próbki morzlne i polityczne / H. Rzewuski. – S.-Peterburg: Druk. Wojenna, 1847. – 169 s.
Rzewuski H. Probki historyczne, oprac. J.I. Kraszewski, / H. Rzewuski. – Paryż: KSIĘGARNIA LUXEMBURGSKA, 1868. – 178 s.