Гжэгаж Гадлеўскі. Слова пра антрапалогію слова

Поле культурніцкага досведу пашыраецца сёння ў тэмпе раней не сустраканым. Для гэтага ёсць шмат прычынаў. Галоўная з іх – новыя медыя прыводзяць да таго, што межы людзкіх магчымасцяў, межы часу і прасторы перакрочваюцца з лёгкасцю, пра якую не маглі нават марыць героі нядаўніх коміксаў, не гаворачы ўжо пра даўнія міфы. Што праўда, сама мова, ад жывой гутаркі, праз пісьмо і наступныя ўвасабленні, вызваліла чалавека з чарговых часапрасторавых абмежаванняў і адкрыла перад ім новы абшар апасродкаванага досведу – але сёння тая апасродкаванасць прыводзіць да фантазматычных дазнанняў.

Здаецца, што ўжо няма такіх межаў, якіх прылады падаўжэння пачуццяў не маглі бы пераўзыйсці. Вось такі свет здзейсненай казкі – толькі хто апавядае тую казку, удзельнікамі якой мы з’яўляемся? І што гэта за свет, у якім адбываецца такое здзяйсненне? Адно вядома – і то ведаў ужо Ўільям Блэйк: “Калі ворганы Пачуццяў змяняюцца, тады і Прадметы Пачуццяў мусяць змяняцца”.

Шматзначнасць такога відовішча прыводзіць – даволі нечакана – да таго, што нават у звычайным успрыманні свет досведу выступае як свет культуры, дый тое культуры, якую ўжо ніхто не спрабуе звесці да добрага выхавання ці візітаў у філармонію. Але адначасова само паняцце культуры перастала выконваць функцыю сінтэзу: разнастайнасць абшараў, сегментаў, укладаў, а асабліва, узроўняў досведу, шматразова і шматступнёва ўскоснага, стварае сітуацыю, у якой не толькі простыя кваліфікацыйныя паняцці, але нават і самыя рафінаваныя эпістэмалогіі губляюць грунт пад нагамі. Што горш, сучасная тэарэтычная думка, усяляк пакліканая да ацаляльнае функцыі, усё болей высілкаў прысвячае рацыяналізацыі ці, хутчэй, лірызацыі гэтай сітуацыі распаду і распылення, не толькі паглыбляючы бездапаможнасць, але і ствараючы ўражанне, што няма для яе аніякай альтэрнатывы.

Гэта ілюзія тых, хто перажывае сучасны “крызіс” быццам не ўсведамляючы, што ў цэлай сваёй гісторыі заходняя культура ўласна і развівалася праз крызісы. Пражыванне – і перамаганне. Ці ж сучасны крызіс меўся быць першым крызісам, які станецца не заданнем, але выракам? Разгортваецца вялікая нарацыя пра ўпадак ўсялякіх вялікіх нарацый, а дэканструкцыя – прылада арыентацыі ў свеце нарастальнага хаосу: і так здзяйсняецца самавыканальнае прароцтва.

У той жа час сінтэз – неабходны як паветра – насуперак відавочнасці, цалкам магчымы. Прынамсі, сінтэз у сферы пазнання, што можа быць пачаткам сінтэзу ў сферы дасвядчэння. Крыніцы гэтага сінтэзу трэба шукаць у падыходзе, распрацаваным антрапалогіяй культуры, калі толькі выкарыстоўваць яе не для ўдасканальвання паняццяў, але для практычнага вывучэння новага свету з’яў, для шукання іхняга супольнага поля зваротаў. Для гэтае мэты трэба антраполагу скончыць занадта ўжо пазацягнутыя вакацыі на паўднёвых морах ці на загубленай дзесьці пасярод багнаў весцы – дзе найчасцей няма ўжо нічога для працы – і ўвайсці ў свет супольнасці (ці талакі?) вулічных коркаў, культу прыгарадных гіпермаркетаў, што ломяцца ад празмернасцяў, – дый трансу мільгатлівых экранаў. Увайсці ў свет анафем і дабраславенстваў газетных загалоўкаў, там-тамаў радыёперадач, заклёнаў тэлевізійных рэкламаў, касмалогіі інтэрнэтавага гіпертэксту. Гэта і ёсць “поле” якое намагаецца палявое практыкі, вынікам якой магла бы быць нейкая Этнаграфічная тэорыя лічбавага слова.

Антрапалагічны падыход дае шанс, каб не спыняючыся на рэгістрацыі параспыленых з’яваў, чытаць сэнсы і функцыі з’яваў, якія ствараюць свет новых медыяў, сачыць за іхнім уплывам на нашыя спосабы мыслення і адчування, парадкавання свету, разумення сябе, іншых дый свайго стану ў свеце, карыстання прасторай і часам. Сілай антрапалогіі заўжды было тое, што да прадмету сваіх даследаванняў падыходзіла яна з пэўнай гіпотэзай цэласнасці, што ў кроплі вады – грамадстве, схопленым позіркам – можна спасцігнуць “цэлы свет”. Свет Іншага і Свет Кожнага – такім чынам і наш свет, контуры якога праступаюць толькі здалечыні. Сілай антрапалогіі заўжды таксама было – і тут, дома, далей можа быць – тое, што антрапалогія распазнае людзкое само па сабе, і ва ўсіх людзкіх справах і рэчах ад людзкога адштурхоўваецца. З поспехам рабіла гэта, калі мела справу з плямёнамі са шчаслівых выспаў, так чаму не можа таго рабіць з плямёнамі – почасту не менш экзатычнымі – прадстаўнікоў якіх штодзень сустракаем на вуліцы? А можа, нават, бачым у люстэрку?

Таму “акіян з’яваў” сучаснае лагасферы патрабуе антрапалагічнага разумення – прагне антрапалогіі слова. Нарастальнае ўсведамленне ўсепрысутнасці слова ў досведзе чалавека і нават выбудовы праз слова ўсялякага дасвядчэння сутыкаецца сёння з амбівалентнай пазіцыяй слова у свеце мультымедыяльнай культуры: з аднаго боку вербальная перадача, здаецца, сарамліва прайграе ў канфрантацыі з гіпнатычным уплывам аўдыёвізуальных трансляцый, але з іншага боку новыя спосабы выкарыстання слова схіляюць да таго, каб вылучыць тэзы пра адраджэнне вуснае перадачы – у постаці “паўторнай вербальнасці” ці “паўторнага пісьменства”. Роскід і нат супрацьлегласць пастаўленых дыягназаў найвыразней сведчаць, што іхніх аўтараў падводзіць пазнаўчая апаратура: невядомае ўпарта зводзіцца да вядомага, а калі ўсё роўна тайна застаецца неспазнавальнай, бездапаможнасць у разуменні з’яў спрабуюць схаваць за іхнім апісаннем. Новы кантынент культурніцкага досведу напаткаў лёс Новага Свету, насельнікаў якога назвалі індзейцамі, каб потым апісваць як невядомы від малпаў.

Свет новых медыяў – а таксама старых, убачаных з новае перспектывы – не выпадае ўплішчыць у межы традыцыйнае рэфлексіі над мовай. Адкрытая рэчаіснасць слова застаецца ў значнай ступені непранікальнай для тых, хто ў мове бачыць выключна аўтаномную сістэму, а ў маўленні – наяўную рэалізацыю сістэмных правілаў. Такі падыход прынёс шмат каштоўных і нават неацэнных вынікаў, але коштам аддзялення мовы ад чалавека, які гаворыць і які быў выдалены з поля даследаванняў ці зведзены да чыстае функцыі прадукавання выказванняў пры дапамозе сталых алгарытмаў. Антрапалогія слова, якая ўласна і разглядае слова як аб’ект свайго даследавання, пераўзыходзіць і адмяняе антыномію мовы, як сістэмы і маўлення, як наяўнай рэалізацыі, знаходзячы ва ўзорах маўлення, выказвання і камунікавання, што вызначаныя культарай, існасць моўнасці чалавека. А потым і існасць чалавека, як непазбежна маўленчай істоты і існасць мовы, неаддзельнай ад чалавека, які гаворыць.

Што такое слова, распазнавальнае антрапалогіяй – як рэчаіснасць і канструкцыя прадмету даследаванняў? Гэта не збор словаў, не лексікон, але таксама і не Слова; гэта ані logos, ані verbum. Яно ахоплівае ўсё гэта – і яшчэ болей – але не ёсць простаю сумай гэтых магчымасцяў. Антрапалагічнае разуменне слова не робіць аднаго катэгарычнага выбару сярод разнастайных спосабаў апісання існасці мовы. Існасць гэтую бачаць і ў камунікацыйнае функцыі, і ў фунцыі пазнавальнай, і ў разнастайных відах мэтанакіраванае дзейнасці; маўленне лічыцца актам згоды і спосабам дзейнасці, асновай адмысловае міжлюдзкой повязі і праявай грамадскага звычаю, формаю барацьбы і формаю самаабароны. Слова можа выступаць у кожнай з гэтых функцыі – і яшчэ ў іншых – але ў ніводнай з іх не паддаецца замыканню. Паколькі слова – гэта не аніякага тыпу прылада, а перад усім, адметная чалавечая практыка, якая выбудоўвае самога чалавека, так што нельга яе звесці – як і чалавека – да аніводнай паасобнае функцыі.

Да існасці слова належыць тое, што рэпертуар ягоных фунцый незамкнёны. Плённасць слова – не толькі ў здольнасці тварэння новых а новых выказванняў і нават сэнсаў, але таксама ў здольнасці пастаноўкі ўсё новых і новых заданняў. Слова не абмяжоўваецца тым, да чаго раней было запрошанае, але адказвае таксама на выклікі новых патрэбаў чалавека, і разам з тым само ставіць перад чалавекам новыя выклікі. У сваёй унутранай прасторы слова стварае нечуваныя раней магчымасці, вызваленыя індывідуальнымі пошукамі і ціскам культуры, а ўвасобленыя дзякуючы тэхнічнае дзейнасці моўнай сістэмы і яе правілам. Такім чынам слова, нястомна творачы само сябе, творыць таксама і здольнасць чалавека да пераўзыходжання самога сябе: як істоты біялагічнай, смяротнай, абмежаванай, дэтэрмінаванай і завершанай. Такім чынам ёсць сутнасцю культуры.

Трымаючы ў памяці тое пакліканне слова, трэба ахапіць цэласнаць культуры менавіта як культуры слова. Бо кожная чалавечая культура – культура слова. У сваёй гістарычнае зменнасці і прасторавае мяшанасці культура была культураю слова ўзнесенага і занядбанага, шляхетнага і пагарджанага, творчага і бясплоднага, злучальнага і падзяляльнага, вызваляльнага і знявольнага, жыццядайнага і смяротнага. Заўжды было слова ў цэнтры таго, што чалавечае, хаця розным быў ягоны стан. Ад стану слова і залежыць, уласна, стан чалавека, як істоты, што мае культуру. 

Уласна, сыходзячы з таго досведу – што культура непазбежна з’яўляецца культураю слова – прапанавалі мы раней разважанне над “словам у культуры”, над разнастайнымі формамі ягонай прысутнасці, над функцыямі і практыкамі, у суплёце іхніх размаітых повязяў з шырокімі ўкладамі ці нават тыпамі культуры. Не спрабуючы ахапіць цалкам гістарычнай зменнасці тых звязаў, мы спрабавалі паказаць на тыя праявы слова і ягонага жыцця ў культуры, якія вызначаюць галоўныя пераломныя моманты той зменнасці і прыадкрываюць найзначнейшыя (хаця не заўжды найгучнейшыя) ягоныя постаці: ад вуснай архаікі да развітыя формаў культуры друку.

Наша сённяшняя прапанова ідзе слядамі ранейшае працы – роўна як у ягонай агульнай ідэе, так і ва ўкладзе прадстаўленага зместу. Ёсць ягоным працягам, але і развіццём, дый тое, ідзе не настолькі далёка, каб абгрунтаваць назву прадстаўленай версіі Антрапалогіі слова. Што з’яўляецца адпаведнікам эвалюцыі, якую прайшла падставовая частка нашай шматмернай праграмы “веды пра культуру” (за той час сталіся падставовым складнікам асобнага кірунку штудый, пакліканых да жыцця Інстытутам Польскай Культуры Варшаўскага Ўніверсітэта): ад Wprowadzenia do wiedzy o kulturze да Antropologii kultury.

Антрапалогія слова ў нашым разуменні не з’яўляецца ніякай асобнай субдысцыплінай антрапалогіі культуры – гэта па-просту, антрапалогія, толькі паўсталая і ўкарэненая ў адным з “ключавых” месцаў культуры. Тут усталяваны пражэктар увагі, але асвяціць ён здольны, як поўны абшар культуры – канкрэтную ейную цэласнасць, дадзеную нам ў досведзе – так і паасобныя ейныя віды і тыпы. Мова можа разглядацца як адмысловая сістэма культуры, якая захоўвае пэўную структурную аўтаномію і развіваецца паводле ўласных правілаў. Гэтая сістэма цяпер прадстаўленая і аналізаваная ў розных сваіх функцыях, а разнастайныя – як здавалася калісьці, канкурэнтныя – трактоўкі ейнае сутнасці прадстаўляюць разнастайныя тэарэтычныя падыходы, трактаваныя ўзаемадапалняльна, як формы агляду з розных бакоў, без вылучэння прывілеяванай перспектывы. Бо таксама – як гаварылася – існасць гэтай адмысловае чалавечай практыкі нельга звесці да якой заўгодна зразумелай “субстанцыянальнасці”, а ейныя разборы да якой-небудзь дактрыны.

Але слова ў прынятым тут разуменні таксама трансфармуецца пад уплывам новых матэрыялаў і тэхнік, а ў сваіх новых увасабленнях працінае ўсе іншыя сістэмы, культуру ўсцяж. Слова, як такое, што папярэднічае ўсялякай канкрэтызацыі, можна прызнаць за падставовага пасярэдніка культуры, але найважнейшыя з тых матэрыялаў і тэхнік, увасабленняў і канкрэтызацый, набываюць такую значную аўтаномію і такі ўплыў, што самі становяцца культурнымі пасярэднікамі слова. Жывая мова, вусны пераказ, памяць – гэта першасная постаць слова, якая не толькі з’яўляецца асновай традыцыйнай культуры, архетыпам культурнае экзістэнцыі чалавека, але таксама выбудоўвае вусную камунікацыю, якая нават згубіўшы выключнасць, захоўвае статус першаснага досведу чалавека, які камунікуе. У сваю чаргу пісьмо і друк, аўдыёвізуальныя сродкі перадачы, кампутар і “сеціва” не толькі паклікалі да жыцця новыя, невядомыя дасюль ролі і культурныя інстытуты, але і ўплываючы на ўсе астатнія формы, грунтоўна змянілі самі падставы культуры: правілы арганізацыі супольнага жыцця, характар чалавечых повязяў, мадэлі эканамічнае дзейнасці і ажыццяўлення ўлады, формы і функцыі традыцыі, рэлігіі, мастацтва.

У чарговых частках кнігі прадстаўленыя такім чынам аналіз антрапалагічнага вымярэння паасобных медыяў слова – вуснага пераказу, пісьма, друку, аўдыёвізуальных медыяў, кампутара і “сеціва” – як роўна спароджаных імі цэласных тыпаў культуры, разам з наборам адпаведных практык і культурных інстытутаў і з адпаведна прыстасаванымі ўкладамі практык камунікацыйных.
Цікава, што разам з даследчыкамі, якіх трэба прызнаць за папярэднікаў антрапалагічнай рэфлексіі над словам – такіх, як Джэк Гудзі, ці Ўальтэр Онг, не прапусціўшы Маршала МакЛюэна – удзельнікамі гэтага прадстаўлення з’яўляюцца таксама прадстаўнікі класічных гуманітарных дысцыплінаў: філасофіі, гісторыі культуры ці філалогіі. Што, выглядае, сведчыць пра тое, што патрэба і рацыя так скіраванае рэфлексіі ані новыя, ані неадкладныя, а пагоня, для паважнасці, за найноўшымі цэтлікамі ані дастатковая, ані абавязковая.

Значэнне вынаходніцтва пісьма і друку сёння відавочнае, а іхняе панаванне вызначае асобныя эпохі і тыпы культуры. Але хто яшчэ нядаўна дапусціў бы, што пераломам параўнальнага значэння ў гісторыі культуры з’яўляецца пераход ад чытання ўголас да ціхага? Ад скрутку да кодэксу? Ад афішы да газеты? Ці звярталі мы ўвагу, захопленыя імпэтам чарговых медыяў, якія з’яўляюцца, што выкліканыя імі змены, не ліквідуюць ранейшых сродкаў, але схіляюць іх да шукання новых нішаў і спосабаў існавання дый дапамагаюць знайсці ў сабе новыя здольнасці і новую моц? У гісторыі слова – як і ў мадэляванай ёй гісторыі культуры – разам з відовішчнымі ўспышкамі і кар’ерамі новых медыяў ці тэхнік наступаў і ўсё яшчэ доўжыцца шэраг зменаў, выпраўленняў, мадыфікацый і рэарганізацый. Іхнюю прысутнасць часта ўвогуле не ўсведамляем, альбо не ўсведамляем сабе іхняга значэння. Але тое ў іх і праз іх ствараюцца і распадаюцца падмуркі свету, у якім мы жывем. Вонкавага света нашых інстытутаў і ўнутранага свету нашае псіхікі. Якія, зрэшты, рэдка калі змяняюцца незалежна адзін ад аднаго.

Гэта менавіта ва ўсіх тых шумах і трасянках, нараканнях і досціпах, крамзолях і каліграфіях, рэдакцыях і рэдукцыях, спасылках сеціва дый эматыконах хаваюцца матрыцы нашага быцця і суіснавання ў слове, матрыцы дасвядчэння часу і прасторы, працэдураў мыслення і дзеяння; гэта паводле іх кшталтуем наша пазнанне і перажыванне, крытэрыі этыкі і эстэтыкі, пачуцце гумару і адказнасць. Выпадкі такіх схаваных пераходаў і пераплываў – паасобныя і выбраныя, бо цалкам той “глыбіннай” гісторыі культуры слова ахапіць немагчыма – прааналізаваныя ў розных прадстаўленых тут працах. Каб адсачыць за такім уплывам, патрабуецца немалая ўвага і дакладнасць, патрабуецца ўражлівасць і антрапалагічнае ўяўленне, патрабуецца падыход, што дазваляе не давяраць відавочнасцям і ў сцэнарыях вялікіх святаў спасцігаць веліч схаваных струнаў псіхікі, а ў штодзённых дробязях – зачаткі новых узораў культуры. Так запісанне праўдаў веры ў постаці Кнігі прывяло ў рэшце рэшт да вылучэння адзінкі, як маральнага суб’екту, а ўвядзенне правілаў бухгалтэрыі для гаспадарчае практыкі стварыла мадэль рацыянальнасці, якой дасюль заходняя культура абавязаная сваёй небывалай дынамікай.

Спраектаваныя такім чынам антрапалагічныя даследаванні слова дый феномена моўнасці чалавека, звяртаюцца перад усім да таго, што ў слове ёсць непрыладнага і непразрыстага, што з’яўляецца ягонаю аўтаноміяй і ўнутранай логікай, што ўсамастойліваецца і адначасова неразрыўна вяжацца з кантэкстам, што з’яўляецца ў слове ўзурпацыяй і выкананнем, што чалавек так глыбока ўваўнутраўляе і адначасова перакрочвае. Усе тыя атрыбуты і сілы, прысутныя ў слове, праступаюць у кожнай культурнай фармацыі, хаця ў розных гістарычных і прасторавых праявах з рознай выразнасцю. Таму антрапалогія слова, нават калі сучаснасць і прыцягвае найболей, мае нязменную гістарычную і этналагічную скіраванасць.

Мае таксама – хаця хутчэй павінна мець, бо дасюль гэта яшчэ заданне, чым выкананне – адмысловую эстэтычную арыентацыю. Антрапалогія слова патрабуе антрапалогіі літаратуры. Кожнае з вялікіх медыяў культуры – слова, відовішча, вобраз – спараджае адпаведную мастацкую практыку: літаратуру, тэатр, намаляваны вобраз ці фільм. Гэтыя практыкі, ўзятыя традыцыйна ў сваёй аўтаноміі і пільна абераганай адметнасці, прадстаўленыя – дый самі ахвотна так прадстаўляюцца – як кветкі, што не толькі ўзбунтаваліся супраць сваіх каранёў, але якія робяць выгляд, што не маюць з ніякімі каранямі анічога агульнага. Менавіта гэта прыводзіць да расколу, што паглыбляецца, дый непаразумення паміж культурай творчасці і мастацтва – і паміж культураю штодзённага жыцця.

Адначасова ўсялякія мастацкія практыкі вырастаюць, хаця бы і праз бунт, з каранёў іхніх мацярынскіх медыяў, спосабаў людзкой прысутнасці ў слове і праз слова, з улікам існых розніцаў, у вобразе і праз вобраз, у відовішчы і праз відовішча. Кожны раз акрэсленыя культурай правілы і камунікатыўныя сітуацыі, прысабечаныя ёю формы, змены чуласці і дапасоўнасці і нават самі вобразы свету, што з правілаў вынікаюць, – усё гэта стаецца натуральным падмуркам усялякае творчасці. Замыканне культуры ў межах тутэйшых эстэтык – гэта абязвечванне здольнасці разумець культуру. Грахом гэтым абцяжараная значная частка сучаснага літаратуразнаўства, якое абсалютызуе адну гістарычную постаць літаратуры – тую, што ёсць плодам заходняй культуры друку – і накідывае ейныя правілы на ўсе іншыя мастацкія практыкі слова, практыкі апавядання. Найлепшы прыклад – этнацэнтрычная, ці хутчэй, “медыяцэнтрычная” канструкцыя самога тэрміну “літаратура”. Уся прастора гісторыі слова, што папярэднічае і перакрочвае гэтую ўпрывілеяваную фазу – ад вуснасці да слова “сеці” – застаецца па-за абшарам гэтае оптыкі ці хутчэй таксама падпадае пад дэфармацыю.

Пытанне, як парадзіць з праектаванай антрапалогіяй літаратуры, застаецца ва ўсялякім разе без задавальняльнага адказу. Адсылкі да яе ствараюць такія адзінкавыя – розныя, але сыходныя – здзяйсненні, як культурная інтэрпрэтацыя літаратуры, распрацаваная Міхаілам Бахціным ці свядомая літаратурная практыка Мірона Белашэўскага. Гэта заданне, да якога антрапалогія слова толькі рыхтуе глебу. Але таксама да яго абавязвае.
Ключавое для прышлай антрапалогіі літаратуры і антрапалогіі слова, што ўжо нараджаецца, даследаванне архаікі, разнастайных традыцый слова мае, відавочна, самастойную пазнавальную вартасць; з’яўляецца таксама – гаворачы па-старасвецку – даследаваннем павучальным: зносіны з “іншасцю” высвятляюць тое, што маё і актуальна пражыванае, праблематызуюць быццё, тое, што ў ім здавалася непахісным і “натуральным”.

Але падарожжа ў мінулае мовы – гэта таксама падарожжа ў глыбіню мовы, у глыбіню сучаснага моўнага досведу, які з’яўляецца на ўсялякі лад складаным і шматслойным творам, што прыхоўвае шмат укшталтаванага з мінуўшчыны. Цяпер усё часцей даследаванні над першаснай вуснасцю маюць вялікае значэнне для разумення пазнейшых ейных увасабленняў, што шукаюць для сябе месца ў свеце, у якім усё болей дамінуюць іншыя, экспансіўнейшыя медыі. Зразумець сучасныя практыкі называння можна толькі ў перспектыве традыцыйных функцый імені, а сэнс сённяшніх прывітальных формулаў адкрываецца толькі на тле правілаў культуры, паводле якіх найдрабнейшае адхіленне ад абавязковага этыкету вымушала да адбывання цяжкай пакуты, што вяртае лад, парушаны ў самой сваёй аснове.

Усведамленне магічных і сакральных функцый слова ці каштоўнасці “праўды векавечнай” сёння знікае, заглушанае гаманою масавай камунікацыі. У той час як тое непрызнанае і занядбанае падложжа мовы варта даследаваць не толькі ў археалагічных мэтах, але таксама для таго, што крыюцца там якасці і сілы слова, якіх не маюць найсучаснейшыя сродкі перадачы. Альбо – гэта менавіта імі, не ведаючы таго, гэтыя тэхнікі жывяцца, гэта з іх чэрпаюць сваю гіпнатычную сілу ўздзеяння. Браніслаў Маліноўскі – у працах якога антрапалогія слова знаходзіць адну са сваіх галоўных крыніцаў – так сфармуляваў агульнае правіла таго тыпу схаваных падабенстваў: “Індывідум, выкарыстоўваючы мову адначасова магічна і прагматычна, праходзячы ступнёва праз стадыі, у якіх аспекты магічныя і прагматычныя змешваюцца і асцылююць, у культуры, да якой належыць, знаходзіць пэўныя, выкрышталізаваныя, традыцыйна стандартызаваныя формы мовы – з моваю тэхналогіі і навукі на адным полюсе і з моваю сакрамэнту, малітвы, магічнай формулы, рэкламы і палітычнае прамовы на іншым полюсе”.

Спалучэнне разам пералічаных моўных практык з указаннем на блізкія правілы іхняе злучнасці і адрознасці мела – і ў пэўнай ступені захоўвае дасюль – сенсацыйны характар. Хоць само гэтае спалучэнне сёння ўжо трохі паабцёрлася, але, здаецца, што прапанаваная ясна і коратка даследчая праграма антрапалогіі слова ўсё яшчэ не зрэалізаваная напоўніцу. Частыя сёння прыпісыванні пэўным слоўным эфектам магічнае сілы маюць хутчэй статус рытарычнай формулы, чым адказнага і аналітычна абгрунтаванага разважання. Асабліва, што вартасць аналогіі для пазнання, абапіраецца, як на пазначаных правілах адпаведнасці, так і на вызначаных межах, калі аналогіяй яшчэ можна карыстацца.

Новыя медыі па сутнасці чэрпаюць сваю сілу з архаічнае сілы слова, але маюць таксама і сваю спецыфіку, якая патрабуе дакладнага даследавання з выкарыстаннем прыладаў, здольных яе схапіць. Адначасова новая рэчаіснасць мультымедыяльнай культуры імкнецца ўжо прыладзіцца да катэгорый адвечных – адсюль паток бяссільных скаргаў – ужо робіць “інтэрпрэтацыі”, што зводзяцца да апісання, сфармуляванага няўласна-простаю мовай, а менавіта, мовай, неаддзельнай ад мовы інструкцый да кампутарных праграмаў. Але той свет творыць цалкам новы абшар і новы камунікацыйны парадак, дзе слова не губляе сваёй існасці – не распадаецца – а роўна і не ўвасабляецца паўторна, але знаходзіцца ці хутчэй стварае сабе новыя формы прысутнасці і актыўнасці. Так што неабходна цяпер распачаць антрапалагічныя даследавання гэтага свету – палявыя даследаванні ў “сеціве” – якія не шукалі бы ў ім адпаведнікаў традыцыйных паставаў слова, але схіляліся бы схапіць тое, што ўзапраўды новае, адчытаць ужо заістнелыя ці патэнцыйныя ягоныя сэнсы і культурніцкія наступствы.

Сцэнарый для – магчымай, але ўсё яшчэ не існай – антрапалогіі кіберпрасторы і гіпертэксту прадугледжваў бы не толькі ўстанаўленне, як у іх рухацца, але, хутчэй, вывучэнне, як змяняюць яны чалавека, што з імі мае зносіны. Чалавека, які пастаўлены перад тэкстам, што пазбаўлены традыцыйных пазнакаў граніц і арганізаваны нелінейна, але шматмерна і шматвектарна; пастаўлены перад новай формай камунікацыйнага ўдзелу, што не дазваляе сябе апісаць у катэгорыях адпраўляльніка і атрымальніка; перад квазі-сусветам інфармацыі і іхніх повязяў, поўнае віртуальнае копіі свету рэальнага. Не прыходзіцца сумнявацца, што такі досвед уплывае на ўспрыманне свету, на абжыванне прасторы і часу, на лад мыслення, асабістую тоеснасць ці чалавечыя повязі – карацей, на ўсе тыя сферы, якія па-свойму кшталтавалі ранейшыя медыі: вусны пераказ, пісьмо ці друк.

У чым канкрэтна гэты ўплыў праяўляецца, дазнаемся, калі даследчыкі “сецевага” слова кінуць ролю “кабінетных навукоўцаў” і распачнуць сур’ёзныя антрапалагічныя даследаванні. Віртуальныя Трабрыянскія Выспы ўсё яшчэ чакаюць свайго Маліноўскага. Ва ўсялякім разе можна прадставіць пакуль першыя сігналы, рапарты выведкі.
Гэтае заданне тым важней і неадкладней, што наступствы распаўсюду мультымедыяльных тэхнік – падобна як у выпадку даўнейшых медыяў – не абмяжоўваюцца толькі часам злучэння з “сецівам”, але праяўляюцца на вуліцах, у сямейным жыцці, у школах і універсітэтах. Упісываюцца такім чынам у культурнае раздзяленне сучаснага грамадства – раздзяленне настолькі відавочнае і глыбокае, што ўсё яшчэ слаба ўсвядомленае. Існыя і паглыбляльныя адметнасці, нават калі і адносяцца неяк да традыцыйных сацыялагічных катэгорый, напаўняюць іх новымі зместамі, пашыраюць ці пераніцоўваюць. Розныя групы і фармацыі – і асабліва, розныя пакаленні – якія вонкава жывуць у тым самым часе і прасторы, па сутнасці жывуць розных светах. Маюць свае ўласныя слоўнікі і наборы сімвалаў, пазнаўчыя катэгорыі і ўзоры пачуццяў, формы камунікацыі і мадэлі сувязяў, міфы і праекты прышласці. Гэта ўжо не толькі розныя асяроддзі ці грамадскія групы – гэта розныя культуры.

Адной з найважнейшых крыніцаў гэтай шматкультурнасці ці шматпляменнасці сучаснага грамадства з’яўляецца дыферэнцыяцыя спосабу ўдзелу ў свеце медыяў ці, хутчэй, дыферэнцыяцыя тыпаў медыяльнай ініцыяцыі. Побач адначасова жывуць людзі, чыі пазнаўчыя і камунікацыйныя паставы, спосабы мыслення і адчування сфармаваліся ў вуснай культуры, у культуры друку, у культуры кіно і радыё, у культуры тэлевізіі і ў культуры “сеціва”. Гэта ўласна адсюль паходзіць найбольшая розніца, якая чыніць іх членамі розных плямёнаў. І адсюль таксама – клопаты з усталяваннем супольных значэнняў і культурных кодаў, з суіснаваннем розных стыляў жыцця, светапоглядаў, а некалі нават з найпрасцейшымі формамі паразумення. Антрапалагічнае даследаванне гэтае шматкультурнасці – асабліва, што да выхаванцаў найноўшых медыяў – напэўна яе не адменіць, але можа стварыць супольную глебу ўзаемнага перакладу тых культураў, а ў выніку іх суіснавання, можа, нават, гарманічнага і плённага.

Ва ўсялякім выпадку гэта сапраўдны выклік і адначасова навука пакоры для антрапалогіі: распачаць даследавання над тымі, якіх у ніякай, нават самай закамуфляванай эвалюцыйнай схеме, не атрымаецца размясціць ніжэй за сябе.
Гэтыя і іншыя яшчэ заданні, якія стаяць перад антрапалогіяй слова, паказваюць, што не зводзіцца яна да чыстага пазнання, хаця бы і сама патрэбнага. Як элемент ведаў пра культуру – яна сама з’яўляецца ўдзельнікам гэтай культуры. І тое – удзельнікам з адметнымі абавязкамі. Стан сучаснай культуры, убачанай праз прызму камунікацыйных тэхнік, што датвараюць яе, патрабуе інтэрвенцыі тэарэтычнае рэфлексіі, інакш ёсць пагроза, што бег падзей дастанецца магутным тэхналагічным аўтаматызмам.

Свет новых медыяў патрабуе адмысловага ведання, якое, выцягваючы на паверхню ўсялякіе схаваныя сэнсы і патэнцыі пазволіла бы не толькі накрэсліць мапу існых зменаў культуры, але таксама намеціць шлях чалавеку, які праз іх плыве.
Антрапалогія слова мае таму неадкладныя абавязкі перад культурай, якую даследуе. Абавязкі гэтыя акрэсленыя праз пэўную арыентацыю ці хаця бы аксіялагічную ўражлівасць. Карацей, гутарка ў антрапалогіі слова ідзе не толькі пра разуменне, але і пра паразуменне. У гэтым даследчым праекце хаваюцца таксама інтэнцыі, так бы мовіць, пазатэарэтычныя. Слова, якое дзейнічае і адначасова стварае лёс чалавека, можа быць энэргіяй людзкой велічы і годнасці, але таксама можа станавіцца зброяй, формай абмежавання і зневальнення. Антрапалогія, прыадсланяючы ўнутраную прастору слова, здабывае тое, што ў ім творчае, але таксама і тое, што дэструкцыйнае – і дзякуючы таму пазваляе ўзброіцца супраць слова, якое нішчыць. Але тая абарона перад словам мусіць быць таксама абаронай у імя слова, абаронай слова перад ім самім. Бо свет ад слова адчужаны, свет без слоў – гэта свет не чалавечы. Які здарыўся і заўжды здарыцца можа.

Няцяжка на гэтай падставе стварыць упісаную ў антрапалогію пазітыўную візію слова, што вырастае не столькі з вонкавых для яго аксіялагічных выбараў, колькі, хутчэй, з самой ягонае сутнасці. Гэтая суб’ектнасць і паўсюднасць, энэргія і прадуктыўнасць, інтэгральнасць і “звязатворчасць”. Але перад усім удзел у працы над тым, каб тое, што чалавечае, ставалася значным, а тое, што значнае, ставалася міжчалавечым. А гэта значыць удзел ва ўрэчаісненні існасці культуры.

Пераклаў з польскае мовы Андрэй Расінскі.

Паводле: Grzegorz Godlewski, Wstęp: słowo o antropologii słowa, [w:] Antropologia słowa: zagadnienia i wybór tekstów / oprac. Grzegorz Godlewski, Andrzej Mencwel, Roch Sulima; wstęp i red. Grzegorz Godlewski, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2004, s. 7-17.

Тэкст публікуецца ў аўтарскай рэдакцыі перакладчыка і з ласкавай згоды аўтара.