Алесь Мікус. Галінда як ідэя
І.
(Аўтару) няблізкія як вымогі атаясаміцца з беларускай назвай en masse, так і намаганні перамяніць назву на (вяліка-) літоўскую альбо (стара-) крыўскую. “Б.Р.” надта шчыльна прывязвае да ўсходняга ды паўднёвага суседзяў, кропка. “В.Л.” і “С.К.” мае на ўвазе ментальны гвалт, які і непажаданы, і несучасны. Усе не возьмуцца ні па-літоўску / па-балцку гаманіць, ні выконваць старасвятарскіх практык. Слабою выглядае нават пазіцыя прышчапіць гэтыя атожылкі на дрэва “Б.Р.”-ідэнтычнасці. Усе мы – “Б.Р.”, але ў такім аспекце, як дзяржаўны. “Беларусы паводле дзяржаўнай прыналежнасці”. Як калісняе “літовец латыш беларусец Аршанскага павету” (дзяржава, паходжанне, рэлігія, лакацыя).
Калі ты не даследчык і цябе не вабіць корпацца ў пісаных крыніцах і выцягваць стуль матэрыял для ўласных тэкстуальных выбудоў – тады як пялегаваць у сабе “вялікалітоўскі” ці “старакрыўскі” складнікі тоеснасці? Апроч як вучыць і ўжываць пры нагодзе літоўскую мову або ўцягваць сябе ў старасвятарскія практыкі. Ніхай сабе, для “літоўскага” складніка няўрымслівы розум недаследчыкаў-літуанафобаў вывеў паквапіцца на Вільню. Тады, для складніка “крыўскага” застаецца хіба тэрытарыяльны кірунак – Акоўскі лес, але гэта зусім для гурманаў ад поля ідэй.
ІІ.
Дык жа, Галінда. Гэта тэрытарыяльнасць як каштоўнасць, сэнсы ў гісторыі, духоўная айчына, талеранцыя да аскепкаў – такія аспекты.
Фактура “Галінды” наступная. “Галінды і судзіны” вядомыя яшчэ ў грэка Пталемея дзве тысячы гадоў таму, першыя балцкія назвы, што ўсплылі ў пісьме. Галінды – адно з дванаццаці плямёнаў, што ўтваралі прусаў, старапрускі пляменны саюз. Галінды рушылі міграваць. Дайшлі да крайняй заходняй канцавіны Еўропы, найболей слядоў пакінулі ў “іспанскай Галіндыі” – Галісіі. Іншая частка дабрыла да Падмаскоўя, там на час адцягнулі аславяньванне тамтэйшых балтаў, утварыўшы агмень “голядзі”. Далі імпульс пратрываць там трохі даўжэй, да дванаццатага стагоддзя і крыху пазней. Зусім як імпульс з ранняй літоўшчыны даў пратрываць даўжэй балтам пад Абольцамі ля Сянна. Дык жа, пад Масквой прамаркіравалі крайнюю ўсходнюю канцавіну старабалцкай прасторы. Не патлумачыш рацыянальна хіба таго, што назва галіндаў – ад galas “канец”. Ужыццяўляць свае “канечныя” сэнсы іх вяла назва, якая тады бы жывая? такая была свядомая праграма іх вядоўцаў-ведуноў?
Нядосыць таго – сярод прусаў яны былі самыя паўднёвыя, і іх гаворка, трэба думаць, найперш спрычынілася да адшчаплення праславянскай гаворкі з заходнябалцкага моўнага масіва, пад уплывам іранікі і кельтыкі. Ускосна гэта яны спрычыніліся тады і да “затаплення” славянскім моўным морам старабалцкай моўнай прасторы. Яны самыя неяк там “хукнулі” духам на раннемаскоўскую прастору (першажыхары Букал, Кучка – балцкія імёны), і адтуль пасунулася, бы цеста, набрыняць маскоўшчына, дасягнуўшы, ізноў ж, канцавіны, фізічнай канцавіны на ўсходзе мацерыка. Ёсць і, яшчэ, ранейшы штрых: ад галіндаў узяліся пашырацца прыгажэнныя металічныя вырабы “з выемчатымі эмалямі”, дайшоўшы ажно да Дзясны дняпроўскай. Гэта калі хочаце візуальнага элементу гэтым усім падарожным нататкам.
ІІІ.
Ад Нагаціна да Нагаты, ад Павочча да Павіслення – духоўная айчына. На яве яе пазначаюць “канцавікі” – “племя канца”, “племя завяршэння”, галінды, на захадзе і на ўсходзе. Калі гэта не востраў (Ісландыя, Ірландыя…), дык межы – умоўнасць, якую моцняць людзі. Пластыфікуючы ідэнтычнасці, перамяняючы мову – пасоўваюць і межы; каму пра гэта лепш ведаць, як не нам. Галінды мелі валодаць гэтай таямніцай мяжы, калі тую бачыш з аднаго яе боку, свайго. Калі мяжа – не мора, дык яна – рухомая. А нерухомая мяжа – фізічная, не сімвалічная. Яны выйшлі на мяжу, дзе не можа не канчацца свет людзей, абжытая прастора. І гэта дэградацыя чалавечага ў нас, прызнанне больш-не-моцы нашай здольнасці трымаць межы.
Урэшце, гэта дайшло да таго, што якісь рэкламіст, менш ці больш таленавіты, залезе ў глузд і там пакорпаецца, наладаваўшы штось па-новаму, па-нябытаму раней да яго. Галінды, яшчэ, адсоўвалі смерць: мы тады ўсе думалі, што вось лясне тая і гэтая сімвалічная мяжа – і будзе зусім клэпс, памром. Ажно не памярлі. Канец-galas звязаны з gelti-джаліць, дык жа галінды зноў і зноў “джалілі”-прабівалі чарговую вялікую мяжу. І galas, і gelti звязаныя з імем боства смерці Giltine, дык жа галінды нібы правяралі яе на трываласць. Людзі мо’ і не памярлі, а многія ўгрунтаваныя на сімвалічнай глебе сукупнасці – памярлі. І цяпер такія сукупнасці, бы нетрывушчае немаўля, жывуць дужа мала, сыплюцца бы зерне з дзіравага мяха. Giltine – яна ж не толькі для людзей, для сукупнасцяў таксама.
IV.
Галінда – гэта пра маштабаванне. Пра здольнасць пераходзіць, ці нават пераскокваць, ад сукупнасці да сукупнасці, і пры гэтым у кожным такім разе чуць межы. Паглядзеў серыял, выключыў – выйшаў з межаў гэтай “серыяльнай” сукупнасці. Патусаваўся ў адной блізкай табе субкультуры – вынырнуў, не пераносіш яе законаў на іншыя “астраўкі”. Цяпер безліч астраўкоў, плашчыняў пад рознымі нахіламі, “моў” нават калі дачыняешся на адной і той жа мове.
І ў той жа час Галінда ўключае ў сябе і ідэю пра недавер да ўсіх гэтых калабкоў. Злепіцца, патрывае і лясне. Але ёсць і канец, і смерць, і зямля, хоць мільгаценне і дурыць галаву.
