Алесь Анціпенка. Пачатак, канец, зноў пачатак: сьвет паводле Адвайта Веданты

Перш чым пазнаёміцца, што з гледзішча Адвайта Веданты ўяўляе зь сябе гэты сьвет, працытую невялікі пасаж, які належыць вядомаму амэрыканскаму астрафізыку і папулярызатару навукі Карлу Сагану: “Індуізм – адзіная з усіх усясьветных рэлігій, якая трымаецца ідэі, што космас нараджаецца і памірае мноства, насамрэч, незьлічоную колькасьць раз”( Carl Sagan,  Cosmos). Дык адкуль і як ён зьяўляецца? І чаму зьяўляецца мноства раз?

1 Вытокі

Адрозна ад таго, што кажуць абрагамічныя рэлігіі (юдаізм, хрысьціянства і іслам), гэты сьвет, паводле Веданты, — ня вынік стварэньня з нішто, а — праекцыя найвышэйшай Рэальнасьці, Брахмана.

Г. зн., да бачнага сьвету не існавала нават і “нішто”. Не існавала, зразумела, і пачатку. Бо не існавала і не магло быць часу. Не існавала прасторы. Бо прастора – гэта ўжо пачатак, патэнцыя і мажлівасьць узьнікненьня матэрыяльнага сьвету і ягоных рэчаў.

А што існавала?

Рыг-веда кажа: “Не было тады ані існаваньня, ані не-існаваньня… Не было сьмерці, не было неўміручасьці: ані знаку, што падзяляў бы на дзень і ноч. Бездыханнае Адзінае дыхала ўсім сваім сутвом. І нічога адасобленага ад Яго не было”. (Rig Veda 10.129.1-7)

(Зьвярну тут увагу на парадаксальную мову, якая досыць часта ўжываецца ў сакральных тэкстах: “Не было тады ані існаваньня, ані не-існаваньня…”, “Бездыханнае Адзінае дыхала ўсім сваім сутвом”).

І ўсё ж: а як тады мог “здарыцца” пачатак, калі яго не было?

Вуснамі празорца Удалакі Чандогья Упанішад кажа: “Яно падумала, хай Я стануся множным і пачну расьці”. (Chandogya Upanishad, VI, 2, 1-4.)

Гэта надзвычай цікавае цьверджаньне, якое варта патлумачыць.

Яно — гэта “бездыханнае Адзінае” Рыг-веды. І Яно ж– чыстае Ёсьць. Г.зн., яшчэ не дыферэнцаванае на “існаваньне” і на “не-існаваньне”, на пачатак і канец. На рух і неруш. На цяпло і холад. На жывое і мёртвае. Яно – Адзінае. І яно проста Ёсьць. Альбо, як кажуць, у эўрапейскай філязофскай традыцыі, Яно – Быцьцё.

І гэтае Быцьцьцё “падумала, хай Я стануся множным…”. Слова “падумала” ня мусіць уводзіць нас у зман. Гаворка тут не пра мысьленьне.
А пра “волю Бога”, калі ўзгадаць старазапаветную вэрсыю стварэньня сьвету. Калі ж выказацца больш імпэрсалізавана, то проста – пра інтэнцыю, “намер”.

Гэткім чынам, узьнікненьне космасу (множнасьці сусьветаў), паводле Веданты, — вынік самападзяленьня Адзінага.

Вядома, гэта толькі пачатак “гісторыі”. Веды і пазьнейшыя тэксты, Пураны, выкладаюць і іншыя ідэі. Але паколькі Веданта не патрабуе браць нешта на павер (без хоць якога аналізу), то варта задаць тут некалькі пытаньняў.
А чаму менавіта праз падзяленьне адбывалася паўставаньне сусьветаў? Адкуль нам гэта вядома? Якія ў нас падставы давяраць цьверджаньням рышы? Нарэшце, як старажытныя мудрацы, ня маючы хоць якіх сур’ёзных астранамічных прыбораў, здолелі штосьці ўбачыць?

Не спрабуючы даць разгорнутыя адказы, адзначу: “інструмэнты” ўсё ж былі. Гэта – глыбокае мысьленьне і мэдытацыя. Апошняя — надзвычай “востры” і тонкі інструмэнт.

Вышэй, як памятае чытач, мы пазнаёміліся з арыгінальным мэтадам “нэці-нэці”. Мэдытацыя, у сваю чаргу, дазваляе прасунуцца яшчэ далей і дайсьці да самага Пачатку. Менавіта на гэтым шляху і быў атрыманы надзвычай важны інсайт. Празорцы зразумелі: тайніцы гэтага сьвету “згорнутыя” і схаваныя ў самім чалавеку!

А калі гэтую думку зрабіць “навуковай”, то яна будзе выглядаць прыкладна так: чалавек – прадукт і вынік разьвіцьця космасу, яго, так бы мовіць, “вяршыня”. (Ідэю часам называюць “антропным прынцыпам”).

Такая трансфармацыя формулы рышы ўсё ж скажае яе. Бо сутнасна чалавек — не прадукт космаса. Ім зьяўляецца толькі ягонае цела. А ён сам — нешта большае. І гэтае “большае” хавае тайніцу паходжаньня і разьвіцьця ўсяго існага.

Гэткім чынам, шлях аказваецца шляхам углыб чалавека. Альбо, інакш, — ад мысьленьня да мэдытацыі.

2. Мэдытацыя як “ рух” да Вытокаў

Каротка мэдытацыю можна вызначыць як стан глыбокай канцэнтрацыі, у якім паступова спыняецца дыскурсыўнае мысьленьне. І “зьнікае” вонкавы сьвет. Зазначу, што мысьленьне і сьвет – два бакі аднаго й таго ж працэсу — трансфармацый і пастаянных зьменаў.

Калі ж мысьленьне спыніць і сканцэнтравацца на тым, што па-за ім, то высьвятляецца, што па той бок думак ёсьць нешта іншае, што мы звычайна не ўспрымаем. І гэтае “іншае” зь неверагоднай сілай пачынае ўцягваць у сябе ўвагу чалавека.

Кажа Свамі Вівекананда: “З паглыбленьнем у самадхі ўвесь космас пачынае ператварацца ў адзіную масу “ідэяў” і губляе сябе ў глыбокім “Ом”. Але і гэта пазьней распускаецца і паступова зьнікае. Падаецца адно існым паміж існаваньнем і не-існаваньнем. Гэта ўжо досьвед адвечнай Нады. Мэнтальнасьць пачынае зьнікаць у Рэальнасьці Брахмана… рушыць няма куды! Усе сталася Цішай!” (Talks with Swami Vivekananda. Calcutta, 1946. P.67).

Цытаваны пасаж — “пункцірнае” апісаньне таго, як і праз якія стадыі зьнікае ўнутры нас вонкавы сьвет. А разам зь ім і мы, як частка гэтага сьвету.

Цяпер, калі сказанае рэпрадукаваць у адваротным парадку, яно і будзе гісторыяй паўставаньня гэтага ды іншых сусьветаў.

Брахман (Нябачная Рэальнасьць) выяўляе Сябе як Нада (г. зн., Першасная вібрацыя), як гук ОМ, энергетычнае ўзрушаньне (заманіфэставаная энэргія). Выяўляе Сябе як новую (дынамічную) Рэальнасьць, якая цяпер называецца Ішвара, і якая ёсьць пачаткам будучых сусьветаў і галяктык….

Яшчэ хвіліна і адбудзецца калясальны выбух Сьвятла! Паўстануць Прастора і Час. (Дарэчы, гэты “пункт” гісторыі паўставаньня сусьветаў чымсьці нагадвае ідэю“сынгулярнасьці” сучаснай астрафізыкі).

Настане дзень Брахмы. І шматлікія галяктыкі пачнуць свой “бег” да той “Кропкі”, зь якой яны зьявіліся. Да “Кропкі”, у Якой пасьля сканчэньня чарговага цыклю існаваньня зноў зьнікнуць Прастора і Час.

3. Ішвара і тэорыя Вялікага Выбуху

Сяргею Саньку

Спынюся тут, каб патлумачыць, што Адвайта-Веданта разумее пад Ішварай. Бо ў гэтым пункце ведантыская “гісторыя” паўставаньня галяктык і космасу і сучасная тэорыя Вялікага Выбуху маюць некаторае падабенства.

Гэткім чынам, як было сказана вышэй, у выніку чарговага “падзяленьня” Адзінага зьяўляецца “новая” дынамічная Рэальнасьць (Ішвара), зь якой і паўстае бачны сьвет. У гэтай жа “кропцы”зьнікае і Сама Рэальнасьць, зьнікае, вядома, толькі для нас. Бо Яе пачынае засланяць бачны намі сьвет формаў, колераў, руху, сьвятла і ценяў.

І ўсё ж Ішвара і Брахман – ня дзьве, а адна і тая ж Рэальнасьць, Якая на пачатку кожнага цыклю ўзьнікненьня сусьветаў, прыходзіць у стан энергетычнай актыўнасьці.

Часам “розьніцу” паміж Брахманам і Ішварай тлумачаць праз параўнаньне Іх з акіянам. Ціхі, спакойны акіян, на паверхні якога нічога не адбываецца, гэта – Брахман, а неспакойны, на якім бушуе шторм і паверхню якога ўтвараюць магутныя хвалі, — Ішвара.

У спэцыяльнай тэрміналёгіі гэтае разрозьненьне пазначаецца як сагуна і ніргуна Брахман. Сагуна Брахман (альбо Ішвара) – Рэальнасьць з патэнцыйна бясконцай множнасьцю якасьцяў. А ніргуна — Рэальнасьць, Якая іх ня мае. (Таму Яе яшчэ называюць Пара Брахманам альбо “Вышэйшым”, “Вярхоўным”).

Ішвара, гэткім чынам, — Адзінае, Што выявіла Сябе як гігантскую, калясальную энергію, імя Якой “Майя”. Дзякуючы Ёй, Адзінае — гэта цяпер тая ж самая Рэальнасьць, але з патэнцыйна бясконцай множнасьцю якасьцяў (сагуна Брахман).

Ва ўводзінах да гэтых разьдзелаў, я адзначаў, што некаторыя ідэі Веданты нагадваюць тэарэтычныя ўяўленьні сучаснай астрафізыкі. І вось як яна апісвае тую “кропку”, зь якоў паўстаў сьвет (ідэя сынгулярнасьці): “Згодна тэорыі Вялікага Выбуху, касмалягічная сынгулярнасьць – гэта кропка гісторыі ўнівэрсуму, у якой сусьветы сьціснутыя, спрасаваныя да бясконцай шчыльнасьці, бясконцай тэмпературы, бясконцай крывізны. Гэта кропка, дзе ўсе вядомыя законы фізыкі ня дзейнічаюць, і нават прынцып каўзальнасьці робіцца праблематычным” (The Ontological Status of the Cosmological Singularity by Paul C/ L. Tang https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-94-017-0849-4_33).

Гэта бліскучае апісаньне! Таму што ўвідавочвае некаторыя паралелі. Па-першае, зьвернем увагу на парадаксальную мову, якой карыстаецца аўтар: “бясконцая шчыльнасьць”, “бясконцая тэмпература”, “бясконцая крывізна”.

Па-другое, у гэтай кропцы ня дзейнічаюць законы фізыкі, прынамсі, вядомыя. Менавіта так. Бо сусьветы яшчэ не зьявіліся.

Па-трэцьцяе, па-за гэтай кропкай ужо ня дзейнічае й каўзальны прынцып. Бо яго “там” проста няма. Зьяўляецца ен толькі разам з сусьветамі, разам з Майяй, якая і есьць прынцыпам Просторы, Часу й Каўзальнасьці.

І на завяршэньне працытую Свамі Вівекананду: “Ішвара – найвышэйшая праява Абсалютнай Рэальнасьці альбо, інакш кажучы, скрайняя мяжа інтэрпрэтацыі, “прачытаньня” Абсалюта чалавечым розумам”. (The Complete Works of Swami Vivekananda  by  Swami Vivekananda Volume 3, Bhakti-Yoga/ The Philosophy of Ishvara).

Іншымі словамі, Ішвара — гэта Бог ,Адзінае, убачанае “зьнізу”, з пазыцый мысьленьня, інтэлекту, які, каб нешта зразумець, гэтае “нешта” непазьбежна абмяжоўвае.

4. Сьвет як Майя

Гэткім чынам, сьвет зьявіўся. Але якая ягоная прырода? Што ён зь сябе ўяўляе? З гледзішча Веданты, праінтэрпрэтаваць яго можна як “гульню” Майі, таямнічай сілы Брахмана, праз Якую Адзінае паўстае перад намі як множнае.

Слова “таямнічая” тут базавае. Бо, хоць у некаторых сваіх праявах Майя і даступная нашай інтуіцыі і розуму, але зразумець Яе цалкам немагчыма.
Таямнічасьць Яе, перадусім, — у татальнай нявызначанасьці “паводзінаў”, якія гэткія ж непрадказальныя як, напрыклад, працяг сну, сюжэт якога-небудзь геніяльнага раману ці, калі заўгодна, як паводзіны элемэнтарных часьцін на субатамовым узроўні.

Гэтую нявызначанасьць і непрадказальнасьць Майі звычайна называем “будучыняй”. Альбо — “лёсам”, альбо “доляй”. Ці проста неспадзяванкай. “Каб ведаў, дзе ўпасьці, падсьцяліў бы саломкі”, — любіў казаць мой бацька.

Яшчэ адно добра вядомае нам вымярэньне Майі – “мінулае”, таямнічае “нішто” гэтага сьвету, куды падзяецца ўсё, што некалі было ці пакуль ёсьць.

Часам, праўда, думаем, што прамінулае — гэта цяперашняя рэчаіснасьць, паўсталая з таго, што было. Але часам маем і амаль неадступную думку, што нічога, насамрэч, з намі і не адбывалася. З усяго прамінулага застаўся адно флёр незваротнага.

Майю таму можна дэфіянаваць як рэальнасьць іррэальнага. Як існаваньне таго, што (ўжо ці яшчэ) не існуе. Як сапраўднасьць “нішто”, якога, насамрэч, няма. Як парадокс парадоксаў, як загадкавую і чароўную сілу гэтага сьвету.

І разам з тым Яна – тое, што мы ўспрымаем як гэты сьвет. Калі заўгодна, – набор розных прызм, праз якія бачым сябе, іншых і навакольную рэчаіснасьць.

Напрыклад, адну з такіх прызм называем ”аб’ектыўнасьцю”. Свамі Вівекананда вызначаў Майю як прастору, час і каўзальнасьць. І менавіта апошняя есьць грунтам нашага навуковага альбо аб’ектыыўнага ўспрыняцьця рэчаіснасьці. А вынікам такога ўспрыняцьця з’яўляецца “навуковая карціна сьвету”.

Але, усе мы добра ведаем, што наш штодзённы досьвед далёка не заўсёды рэгулюецца навуковай нарматыўнасьцю. Мы можам думаць і паводзіцца, выкарыстоўваючы зусім іншыя мадэлі, напрыклад, ідэалягічныя ці суб’ектыўныя, г.зн., сканструяваныя намі цягам жыцьця. І гэта таксама Майя, Якая робіць унутраны сьвет аднаго чалавека непадобным да сьвету іншага.

Няма сумневу, што прастора і час, у залежнасьці ад таго, як мы іх канцэптуалізавалі, таксама задаюць пэўнае бачаньне сьвету. Элемэнтарны прыклад — успаміны дзяцінства, калі простыя рэчы, такія як сонца, вада, неба, успрымаліся зусім інакш.

Дый сьвет мы звычайна бачым у масштабе, зададзеным нашым целам. Кажам: “Які агромністы будынак”! І не задумваемся, што меркаваньне базуецца на прыхаваным параўнаньні памераў убачанага з нашым целам. А сам інтэлект і мэнтальнасьць, паводле Веданты, — нішто іншае як прадукт Майі.

Цікавы факт: дасьледуючы мозг чалавека, нэйрафізіёлягі не фіксуюць у ім нічога іншага акрамя электычных імпульсаў.

Майя – энегретычная аснова гэтага сьвету, сілавае поле усяго жывога і нежывога.

5. Сьвет як множнасьць і прыцемкі

Уладзімеру Арлову

Як і сучасная навука, Веданта кажа, што сьвет адзіны. Але ўспрымаем мы яго як шматаблічны, у разнастайнайнасьці колераў і формаў. Ён рухаецца, і ён “жывы”. Разнастайнасьць, множнасьцьць, як памятаем, — вынік падзяленьня Адзінага. Альбо эвалюцыі, як сказалі б навукоўцы.

Майя – прынцып і сіла гэтага падзяленьня. Яна, быццам спружына, “раскручвае”, вяўляе навонкі множнае, што ад пачатку “сьціснутае” ў Адно.
Праяўлены такім чынам сьвет, Веданта апісвае як нама, рупа, вівахара.
Што азначаюць гэтыя словы?

“Нама” перакладаецца як імя. Гэта – адначасова назва і ідэя (эйдас) прадмета. Аб’ект, — “рэканструяваны” ў полі (чалавечай) мэнтальнасьці.
А “рупа” – форма рэчы, спосаб яе матэрыяльнага існаваньня (занятае ёй мейсца ў прасторы).

“Намарупа” часта пішуць у адно слова; і тады гэта тое, што зьявілася ў маім досьведзе. Альбо прадмет, які дзякуючы называньню і канцэптуалізацыі, аддзелены ад усяго астатняга.

Дарэчы, з гледзішча Веданты, мову (любую сыгнальную сыстэму) можна вызначыць як спосаб арганізацыі досьведу множнага, як сыстэму распазнаваньня ў ім істотнага і неістотнага з пункту глежданьня нашага выжываньня.

“Вівахара”, у сваю чаргу, абазначае функцыю альбо функцыянальныя ўласьцівасьці рэчаў (як у стасунках зь іншымі рэчамі, так і адносна патрэбаў чалавека).

А ўсё разам, “намарупавівахара” – вобраз гэтага сьвету, які перадае ягоную фэнамэнальнасьць, несамастойнасьць і залежнасьць ад сапраўднай Рэальнасьці. Каб праілюстраваць гэта Веданта карыстаецца аналёгіяй зьмяі і вяроўкі.

Вось яна. Прыцемкамі чалавек вяртаецца да хаты. І раптам заўважае перад сабой зьмяю. Ахоплены жахам, ратуецца ўцёкамі. А на раніцу, ідучы на поле, бачыць, што на тым жа мейсцы ляжыць не зьмяя, а вяроўка.

Гэта клясычная аналёгія. І выкарыстоўваюць яе, каб прадэманстраваць, што ўяўляе зь сябе гэты сьвет і ў якіх суадносінах знаходзіцца з сапраўднай Рэальнасьцю.

Сьвет — гэта “зьмяя”, убачаная намі ня толькі праз прызму пачуцьцёвых ворганаў, але і нашых эмацыйных рэакцый, уяўленьня, ранейшага досьведу і нашай памяці. Самае цікавае тое, што яна, “зьмяя”, якую мы ўбачылі як сапраўдную, — толькі ілюзыя. Яна, канешне, ёсьць, існуе, але выключна ў маім уяўленьні. Рэальная, насамрэч, — вяроўка. Але яе мы як раз і ня бачым.

Чаму?

Адказ, нібыта, просты: таму што вакол прыцемкі. Так, сапраўды. Але чаму мы ўбачылі зьмяюю, а не вяроўку ці нейкі іншы прадмет?

Веданта кажа: таму, што ўнутры нас таксама “прыцемкі”! І, як памятае чытач, раней я пісаў, што авідзья, аведа (“прыцемкі”) – частка нашай недаскналасьці, ненадзейнасьці нашых пэрцэпцый і мысьленьня. Важна яе, гэтую недасканаласьць, знайсьці і выдаліць зь сябе.

Множнасьць формаў, разнастайнасьць колераў гэтага сьвету і ёсьць тая самая “зьмяя”, за якой – Адзінае.

Слова “зьмяя” я ўзяў у двукосьсьсе, каб падкрэсьліць, што любая аналёгія умоўная і дзейнічае толькі ў некаторых (вызначаных) межах. Але ўсё ж дастатковая, каб заўважыць, сканструяваць і зразумець новы сэнс у звыклых і нібыта ясных рэчах.

Безумоўна, сьвет сам па сабе, – не абэрацыя індывідуальнага ўспрыняцьця. Ён, так бы мовіць, “аб’ектыўная” ілюзыя, якую творыць Майя. А таму мы ўсе прыкладна аднолькава ўспрымаем нэйтральныя рэчы гэтага сьвету. Праблема, кажа Веданта, у іншым: як выключна рэальны мы схільныя ўспрымаць толькі гэты сьвет і ягоныя рэчы. І перакананыя, што, калі нешта, не паспрабавалі на смак, дотык ці ня ўбачылі, то гэтага проста няма.

Але ва ўсёй сваёй множнасьці формаў і колераў гэты сьвет рэальны адно да часу, покуль маю ўнутры сябе “прыцемкі”. Варта іх выдаліць, і разнастайнасьць “зьнікае”. Зьнікае,як зьмяя ў сонечным сьвятле. І аказваецца вяроўкай.

Зазначу, што ідэя ілюзорнасьці (несамастойнасьці і часавасьці) сьвету прысутная і ў эўрапейскім мысьленьні. Яе бліскучай дэманстрацыяй зьяўляюцца геніяльныя апорыі Зянона, вучня Пармэніда, які цьвердзіў, што ёсьць толькі Адзінае. А рух і множнасьць – глыбока супярэчлівыя зьявы, рэальнасьць якіх уяўная і ўмоўная.

6. Сьвет як самсара

Юрасю Пацюпу, паэту

Санскрыцкае слова “самсара” азначае “сьвет”, “зьменлівае”; “тое, што мяняецца цыклічна”.

То бок,цыклічнасьць — закон і спосаб існаваньня гэтага сьвету. Ён сам і жыцьцё ў ім існуюць адно дзякуючы таму, што пастаянна ўзнаўляюць сябе, — у малых, агромністых альбо гіганцкіх цыклях, кругазваротах матэрыі (рэчыва) і энергіі.

Кола – базавы сымбаль жыцьця ў індуізме, будызме ды іншых усходніх рэлігіях.

Але самсара – перадусім чалавечае вымярэньне гэтага сьвету. Чалавечае ў тым сэнсе, што задае зь ім цялесныя, канцовыя стасункі. Яна ж, самсара, — і цыкль зямнога існаваньня кожнага з нас.

Чалавечае вымярэньне самсары выяўляецца і ў тым, што яна — “тэрыторыя” дзеяньня закона кармы. Г.зн., прычынна-наступнасных сувязяў паміж маім стаўленьнем да ўсяго, што вакол мяне, маімі думкамі, учынкамі і тым, што адбылося ці будзе яшчэ адбывацца са мной.

А адзін з самых вялікіх парадоксаў чалавечага існаваньня палягае ў тым, што, хоць людзі і нараджаюцца (патэнцыйна) свабоныя, аднак, нараджаемся мы не ў свабоду. А ў сьвет, дзе дзейнічаюць зададзенасьці, дэтэрмінізм і несвабода. Нараджаемся ў самсару.

Самсара – праява Майі, базавае экзыстэнцыйнае становішча чалавека. Становішча несвабоды, зь якім мы сутыкаемся на кожным кроку, і якое чалавек ад пачатку культуры і цывілізацыі імкнецца пераадолець.

Можна сказаць і так, самсара – адвечная гульня чалавека ў “коткі-мышкі” з гэтым сьветам: “мы ўцякаем, а нас даганяюць. І як бы мы не ўцякалі, гэты сьвет усё роўна нас “дагоніць”,нават тады, калі падаецца, што будзем жыць у ім доўга і шчасьліва.

Узгадаем тут старажытнагрэцкі міт пра Эдыпа, які надзвычай выразна ілюструе трагічную наканаванвасьць зямнога жыцьця чалавека.

Цар Фіваў Лай атрымаў прароцтва, што ў яго народзіцца сын, які, стаўшыся дарослым, заб’е яго і ажэніцца на сваёй маці. Каб прадухіліць праклён, Лай загадаў забіць немаўляці.

Жонка аслухалася, дзіцятка занеслі на гару, дзе яго і знайшоў пастух. А бязьдзетная сям’я цара Карынфаў узяла на выхаваньне. Калі хлопчык падрос, карынфяны заўважылі, што ён непадобны да сваіх бацькоў. Даведаўся пра тое і Эдып. І вырашыў знайсьці сапраўдных бацькоў.

Надалей падзеі будуць разгортвацца амаль неверагодным чынам.

Па дарозе ў Фівы Эдып сустрэў на вазьніцы свайго сапраўднага бацьку. Паміж імі адбылася брутальная сварка. Коні панесьлі, Лай спрабаваў іх спыніць, але заблытаўся ў лейцах, і тыя задушылі яго. Так зьдзейсьнілася першае прароцтва.

Надалей, зноў жа з прычыны неверагоднага зьбегу абставін, Эдып стаўся (намест бацькі) царом Фіваў. І ажаніўся на сваёй маці.

Урэшце рэшт, даведаўшыся пра жахлівыя зьдзяйсьненьні, Эдып выдрапвае сабе вочы. А крыху пазьней жыхары выганяюць яго з гораду.
Складана ўявіць сабе большы цяжар, які можа абрынуцца на чалавека: забойства бацькі, інцэст, засіленая маці, страта ўсяго і праклён на засталае жыцьцё.

Зусім шмат, невыносна шмат для аднаго чалавека! Але гэта і ёсьць тая ступень несвабоды, якую можа мець чалавек. Тая няўяўная для звычайнага розуму ступнень няшчасьця, якое можа абрынуцца на кожнага.

І гэта таксама самсара, — трагічнае “пашырэньне” чалавека ў сьвет. Заангажаваны ў яго, ён – цацка ў руках багоў, інструмэнт цёмых сілаў індывідуальнага ці калектыўнага падсьвядомага, калі тое самае сказаць на сучаснай мове.

Эдып –ахвяра цемры. Яна ж, цемра, — гэта авідзья, аведа, паводле Веданты. Сіла, якая рухае дзеяньнямі чалавека.

І вось якая надзвычай цікавая сымбалічная дэталь.

На пачатку пьесы Сафокла “Эдып Тыран” герой прыходзіць да сьляпога празорцы Цірэсыя, каб дазнацца пра тайніцу сваёго жыцьця. А напрыканцы пьесы, дазнаўшыся, асьляпляе сябе.

І робіць гэта ня толькі таму, што яму адкрылася ўся жахлівая праўда. А і таму, што быў асьлеплены сьветам. Таму, што гэты сьвет як раз і хавае ад яго гэтую праўду. Таму што ўсьведамляе, што ён,гэты сьвет з кім заўгодна можа згуляць злы жарт, калі мы заангажоўваемся ў яго.

Самаасьляпленьне Эдыпа – акт радыкальнай адмовы гэтага сьвету. Адпрэчваньне і дыстанцыяваньне ад яго. Спроба выйсьці па-за межы хоць якога ягонага ўплыву. Вызваліцца.

Самсара – сіла гэтага сьвету, сіла несвабоды, нашай заблуканасьці ў ім.
І самае апошняе. Кожны, хто знаёмы з гісторыяй Эдыпа ня можа не задавацца пытаньнем: а ў чым вінаваты герой? За што яму такія пакуты?!
Адкажу: ні за што! Сьмерць – кропка напрыканцы любога жыцьця. Да таго ж, яно можа аказацца проста катастрофай. Большай ці меншай. Эдыпу пашчасьціла меньш за ўсіх.

І ўсё ж? Ці ёсьць хоць якое рацыянальнае тлумачэньне? Ёсьць. Яно называецца “закон кармы”. Кожны з нас пражывае ня толькі цяперашняе, актуальнае, г.зн., дадзенае нам бацькамі жыцьцё, але і тое, якое мы не да канца пражылі ў нашых папярэдніх нараджэньнях. Зьдзейсьненыя раней зло і дабро спараджаюць рэальныя наступствы жыцьця тут і зараз. Гэтак жа сама як зьдзейсьненае тут і цяпер дабро ці зло, — частка нашага індывідуальнага альбо калектыўнага жыцьця сёньня ці ў будучыні. Закон кармы.

На гэтым завершу. А далей пра невідавочнае і схаванае ў чалавеку. Пра тое, што па-за межамі дзеяньня гэтага закона. Пра фальшывасьць відавочнага і не заўсёдную надзейнасьць нашага мысьленьня. Пра ілюзорнасьць некаторых нашых уяўленьняў пра саміх сябе. Пра чалавека і яго жыцьцё.