Антон Лявіцкі. Канон ёсць прадуктам заложнага змагання, якое не мае ўнутраных законаў

2. Ці магчыма існаванне некалькіх літаратурных / культурных канонаў? Школьная версія? Поп-канон / актуальная літаратура? Для прасунутых і абазнаных? Аўтарскія каноны?

Канон ёсць прадуктам заложнага змагання, якое не мае ўнутраных законаў. Перамога ў ім выпадковая, адвольная. Яно заўсёды мае адкрыты фінал і ніколі не скончанае. Таму існаванне «некалькіх […] канонаў» не проста магчымае. Множнасць “канонаў” карэніцца ў прадукцыйнай прыродзе “улады”, якая праз разнастайнасць і супраціўленне структуруе альтэрнатыўныя меркаванні.¹

Канон адначасова існуе і не, ён мае глыбока сітуацыйны характар. Для таго, каб Алесь Адамовіч мог атэставаць Міхася Стральцова як аўтара “другога” рада, ён мусіў акрэсліць – прынамсі для сябе – “першы”.² Гэты аналіз выдае на канстатацыю эмпірыкі, але ён ёсць часткай бітвы, ён мае перфарматыўны складнік: гаворачы, што Стральцоў не належыць да канона, Адамовіч канстатуе і ўмацоўвае гэтае выключэнне.³ І ўсё ж, фікцыі маюць значэнне. Кананічнасць ёсць прадуктам дыскурсіўнай практыкі, агрэгатара расцярушаных індывідуальных думак.⁴ Безумоўна, канон вызначаецца кантэкстам. Алесь Белы заўважаў, што нацыянальная гісторыя павінна мець некалькі ступеняў дэталізацыі: для школы, для масавага спажывання, для навуковай дыскусіі.⁵ Можна аргументаваць, што Ермаловіч – кананічны (хутчэй, “iconic”) аўтар, але ён не ў адным радзе з Юр’ем Туронкам і Міколам Улашчыкам.

Ува ўсіх выпадках значэнне мае “спосаб размеркавання рэсурсаў”. Хто і як акрэслівае статус – ці ў школе, ці ў акадэміі, ці ў выдавецкай камерцыі? “Паэтычны рынак” вызначае цану паэтаў, даводзіў Хведар Яфімаў.⁶ Мы даведваемся пра іерархіі аўтараў з кантэксту, а кантэкст – эўрыстычная інстанцыя і эмпірычны факт, пагадзіўся б з Яфімавым Квентын Скінэр.⁷ Даніла Жукоўскі кпіў з тых, хто самасцвярджаецца, аблайваючы класікаў.⁸ Генадзь Шупенька холадна канстатаваў: незалежна ад таго, што ён асабіста думае пра стыль і ідэалагічную эвалюцыю Васіля Быкава (“кранае і не ўсе струны тваёй душы”), месца апошняга ў беларускай літаратуры бясспрэчнае, яно можа быць прадметам самастойнага аналізу.⁹ Размеркаванне матэрыяльных (у шырокім сэнсе слова) рэсурсаў у складаных самаарганізаваных сістэмах нярэдка выклікае мітрэнгу інтэлектуалаў. Ім настолькі ўласцівае непрыманне рынку як ананімнага механізму цэнаўтварэння, што гэтае непрыманне часам апісваюць як вынік дзейнасці структурных сіл, а не індывідуальны рытарычны і ідэалагічны выбар.¹⁰

Гісторыя беларускай літаратуры – як і гісторыя кожнай літаратуры – становіць акурат такую заложную бітву за правядзенне і пераправядзенне межаў канона (гэтую бітву можна назваць “рынкам” ці “гульнёй”, апошняе кіруе ў бок Бурдзьё).¹¹ Яшчэ, на вялікі жаль, не даследавана вынаходжанне “народнага паэта”, “песняра”, якім вельмі рана, відаць, у 1910-х гг., стаў Янка Купала.¹² Статус Купалы ў 1920-х і 1930-х гг. быў прадметам жорсткіх сутычак, тое ж тычылася і Коласа, і Багдановіча, і ўсёй плеяды “нашаніўцаў”. У канцы 1940-х гг. Міхась Ларчанка і іншыя аўтары паспрабавалі пераасэнсаваць спадчыну Алеся Гаруна і Максіма Багдановіча. Варта было б пашукаць сувязі між гэтымі спробамі і “новай шчырасцю”, у якой выспявала адліга (згодна з адной метафарай, “у снягах драмае вясна”).¹³ У 1950-х і 1960-х гг. ішла канцэптуальная рэканфігурацыя наратываў нацыянальнай мінуўшчыны, да якой спрычыніліся Мікола Алексютовіч, Мікола Прашковіч, Якаў Трашчанок – і Уладзімір Караткевіч.¹⁴ Адначасова Алесь Адамовіч і ягоныя аднадумцы далажылі нямала сіл, каб “вярнуць” у гісторыю і сучаснасць нацыянальнай літаратуры фігуру і спадчыну Максіма Гарэцкага.

У канцы 1980-х гг. дапаўненне і перафарматаванне канону набыло выразны палітычны сэнс: для дэмакратаў умоўная БНР была найперш узорам нетаталітарнага праекта палітычнага ўпарадкавання, альтэрнатывы на гістарычных ростанях.¹⁵ Такім чынам, межы канона сталі пытаннем палітычным: правядзенне адной мяжы стварала мяжу другога парадку, паміж дэмакратамі і кансерватарамі.¹⁶ Іван Шамякін разумеў, што пераазначэнне канона – урэшце, метафізічнай фікцыі, – цяжарнае матэрыяльнымі зрушэннямі: як фінансавымі (школьныя праграмы, прэстыжныя выдавецкія праекты), так і маральнымі (“месца на п’едэстале”). Адсюль ягоная брыдкасць да міністра Пятра Краўчанкі, які паклонам ушанаваў Наталлю Арсенневу.¹⁷

Чаму бітвы за канон у беларускай Рэспубліцы Саветаў мелі рэкурсіўны характар? Дзяржаўны сацыялізм скасаваў рынак не толькі ў эканоміцы, але і ў полі культурнай вытворчасці.¹⁸ Дынамічныя суадносіны прапанавання і попыту, “сацыяльнай замовы”, былі падмененыя ідэалагічнай лаяльнасцю.¹⁹ Настальгічныя ўспаміны пра “абаронцаў” беларускай інтэлігенцыіі – ад Панамарэнкі да Машэрава – трэба чытаць як палітэканамічнае выказванне.²⁰ Дырэктыўнае, мабілізацыйнае кіраванне эканомікай культурнай вытворчасці не давала ўтварыцца трывалай раўнавазе, яно заложна генерыравала скажэнні, перакручванні. Яфімаў і іншыя рынкавыя фундаменталісты 1990-х гг. уважалі савецкі досвед за пацвярджэнне свайго “сацыяльнага дарвінізму”: нават камуністычны таталітарызм быў не здолеў падавіць “токі жыцця”, даводзілі яны.²¹ Рэгулярныя атакі на створаны ў партыйных кабінетах канон вынікалі, такім чынам, з самой мадэлі алакацыі і размеркавання рэсурсаў. Узнік разрыў паміж афіцыйнымі і “рэальнымі”, “рынкавым”, цэнамі на тавары культурнай вытворчасці. Карысна ўжыць гэтую метафару і да беларускай цяпершчыны. Беларускі дзяржаўны капіталізм,²² парушаючы канстытуцыйную норму аб “роўнай абароне і роўных умовах для развіцця ўсіх форм уласнасці”, зрабіў толькі дзяржаўныя прадпрыемствы атрымальнікамі грамадскіх грошай – не толькі ў “рэальным сектары эканомікі”.²³ Гэта сказіла стымулы і паводзіны агентаў, разбурыла магчымасці для канкурэнцыі і росту. Малакроўная афіцыйная культура – прадукт Лукашэнкаўскага перавыдання “каманднай сістэмы”, у аснове якой ляжыць цэнтралізаванае размеркаванне грамадскіх рэсурсаў.²⁴

На пытанне пра канон я гляджу з перспектыве інтэлектуальнай гісторыі ў духу Ніцшэ – паглыбленага ў працах Квентына Скінэра, Мішэля Фуко і Марка Бевіра.²⁵ Мне абыходзіць гістарызацыя як выяўленне “множнасці” канонаў, бо кожны канон становіць сабой перамогу аднае версіі – і паражэнне альтэрнатыў. Задача палягае ў тым, каб узнавіць для аўдыторыі гэтыя няздзейсненыя магчымасці з даступных гістарычных крыніц. Стральцоў, безумоўна, як і Адамчык – гэта альтэрнатыва, патэнцыйна магчымыя класікі.²⁶ Але гэтая патэнцыйная магчымасць карэніцца не ў рэтраспекцыі 2020-х гг. Яна “ляжыць” у геалагічных напластаваннях 1960-х, у тагачасных дыскурсах, практыках чытання, рэцэнзавання, у таварыскіх гутарках у “салонах”.²⁷ Гаворка ідзе, пазычу фармулёўку ад Скінэра, пра тое, каб ухапіць думкі, якія людзі думалі ў мінулыя эпохі.²⁸ Даследаванне таго, як Быкаў з Караткевічам сталі класікамі, а Стральцоў і Адамчык прайгралі гэтую бітву і перайшлі ў “другі рад”, можа быць вартым за фатыгу інтэлектуальным прадпрыемствам. Ёсць для гэтага нават галіна ў сацыялогіі, якая прапануе “прыблізныя (loosely) эмпірычныя верыфікацыі” розных тыпаў сімвалічнага прызнання (being in canon, canonical, iconic).²⁹

1. Якія постаці, аўтары, тэксты, паводле вашага меркавання, пераацэненыя ў беларускім літаратурным каноне XX стагоддзя, ці ацэненыя неадэкватна? І якія аўтары і тэксты, адваротна, мусілі б абавязкова заняць у ім важнае месца?

З прычыны малой колькасці доследаў, адсутнасці звычкі да дыскусіі, цытавання і зацікаўленага дыялога з чужым намерам пашырыліся сцвярджэнні, што ў Беларусі таго ці іншага канона “няма”: Андрэй Казакевіч, напрыклад, не патрапіў знайсці канона ў гісторыі ідэй беларускага постсавецкага нацыяналізму.³⁰ На маю думку, пытанне пра “пераацэнку” і “недаацэнку” вынікае менавіта з гэтага вязьма сантыментаў. Не мае значэння, што думаю асабіста я пра “неадэкватна ацэненых аўтараў” (як і ўсе, я тое-сёе думаю: “мае дзевяностыя”, напрыклад – гэта не Сяргей Дубавец, а Георгій Колас). Розныя індывідуальныя і калектыўныя актары ў полі культурнай вытворчасці маюць прэтэнзіі да канона (да сімвалічных іерархій увогуле), які ў розных абсягах гэтага поля склаўся. І яны маюць магчымасць канвертаваць сваю незадаволенасць у практычныя змяненні. Гэта труднае заданне, але спробы выканаць яго не могуць быць няплённымі. Плён, аднак, можа істотна адрознівацца ад пастаўленых мэт.

Вяртаючыся да пытання, я вазьму сабе багата волі і выкажу абгрунтаванае дапушчэнне, што аўтараў, постацяў, тэкстаў якія “мусілі б абавязкова” заняць месца ў каноне – ці, наадварот, па-за ім, – такіх аўтараў, постацяў і тэкстаў няма. Гэта вынікае з тых механізмаў выключэння і цэнзуры, пры дапамозе якіх канон як такі фарміруецца.