Я спросил у ясеня Спытаўшы ў гугла «лепшыя філасофскія кнігі 2020 году» (best philosophy books 2020), атрымаў адказ:

Тэхнічная зацема: тое, што бачыце на экране завецца «хуткія адказы гугла». На некаторыя з найбольш распаўсюджаных і фармалізаваных пытанняў галоўны інфармацыйны аракул сучаснасці не толькі выдае спіс рэлевантных сайтаў, але і прапануе гатовы «адказ». Нягледзячы на тое, што «фіча» не новая, наколькі ведаю, далёка не ўсе яшчэ з ёй знаёмыя. Пацікавіўшыся, да прыкладу, курсам валют – убачыце адпаведны графік і калькулятар; тым, хто занепакоены надвор’ем у Менску – гугл пакажа адпаведныя лічбы: тэмпература, вільготнасць, хуткасць ветру і прагноз на бліжэйшыя дні. Як правіла, неабходная інфармацыя падцягваецца са старонніх сайтаў, але ў дадзеным выпадку, наколькі я разумею, выкарыстаны ўласны прадукт гугла – Google Books. Істотна пры гэтым разумець, што «адказ» фармулюецца аўтаматычна. Гэта значыць, што ў залежнасці ад месца, часу запыту і наладаў пошуку, убачанае вамі можа адрознівацца ад змешчанай уверсе карцінкі (у тым ліку, вы можаце агулам не ўбачыць такі «хуткі адказ»). Але эксперыменты з акаўнтамі і формамі запыту пераканалі мяне, што «пяцёрка лепшых» досыць трывалая – адрозніваецца толькі паслядоўнасць чатырох першых кніг, а актыўная канкурэнцыя разгарнулася за пятае месца: часам на гэтай пазіцыі можна ўбачыць «Freedom, Resentment, and the Metaphysics of Morals» Памелы Геронімі, як у мяне, іншым разам пачэсную пазіцыю займае «Frank Ramsey: A Sheer Excess of Powers» Чэрыл Місака. Разважыўшы, што апошняя кніга вельмі падобная па асноўных інтэнцыях да іншай, таксама прадстаўленай у спісе – гэтак жа як і «Забойства прафесара Шліка» прысвечана перадгісторыі аналітычнай філасофіі і носіць пераважна біяграфічны характар – я вырашыў спыніцца ўсё ж такі на тэксце П. Геронімі. Калі размова пайшла пра тэхнічныя дэталі – дадам яшчэ адзін каментар: большасць пералічаных кніг я знайшоў «там, дзе іх варта шукаць» у фармаце ePub, таму цытаты з іх буду, на жаль, прыводзіць без пазначэння старонак. Пры тым, што сённяшнія агляды носяць пераважна забаўляльны характар, такую навуковую неахайнасць чытач, спадзяюся, мне прабачаць.

Маё пытанне можа падасца паквольным. Мушу прызнацца: і мяне не абмінула хваля каляндарнага ажыятажу – жадання паквітацца з шалёным 2020 годам у форме рэйтынгаў. Пры гэтым пайшоў на свядомы хітрык: дадаў у свой спіс ілюзію гуглаўскай «абʼектыўнасці».

Так, абʼектыўнасць гэтая досыць сумнеўная: бо «лепшыя» (best), відавочна, тут таго ж самага гатунку, што і ў «бэстсэлер» – гэта значыць, ідзецца выключна пра папулярнасць у чытацкай аўдыторыі.

Папулярнасць і філасофія – паняцці калі не наўпрост кантрадыкторныя, то прынамсі цяжка сумяшчальныя. Але, калі зваяваны чытацкі інтарэс не зʼяўляецца аўтаматычнай гарантыяй дадатных (як, зрэшты, і адмоўных) якасцяў філасофскай кнігі, то сама структура чытацкіх інтарэсаў ужо ёсць сацыяльным фактам і яе аналіз цалкам прыстойная задача. Адным словам, пытанне: «пра што і як варта было пісаць у 2020 годзе, каб прыдбаць цікавасць чытача» зусім не паквольнае.

Некаторыя папярэднія высновы.

Па-першае. 1) Забаўляльнае чытво, у якім аўтарка сумяшчае ўласную прагу да вандровак з некаторымі (досыць хаатычнымі) філасофскімі развагамі; 2) гісторыя Венскага гуртка, 3) чарговая спроба развязаць праблему розуму, у гэты раз – з дапамогаю біялогіі і аквалангу; 4) феміністычная складанка пра жанчын-філосафаў; 5) спроба асэнсаваць узаемадачыненні паняццяў маральнай адказнасці і дэтэрмінізму з ужываннем «цяжкой артылерыі» аналітычнай філасофіі – тэмы для англамоўнай філасофіі цалкам чаканыя і традыцыйныя.

Усе апакаліптычныя настроі, якімі адзначыўся мінулы год, на запытах чытача да філасофіі покуль ніяк не адбіліся. Нічога з шэрагу: біяпалітыка, новая «дыстанцыянаваная» сацыяльнасць ці «ааа! мы ўсе памром» у гуглаўскі «топ 5» не трапіла.

Па-другое: Дэвід Эдмандс піша пра гісторыю аналітычнай філасофіі (як і Чэрыл Місака, якая таксама, як напісаў вышэй, прэтэндуе на пачэснае месца ў пяцёрцы лепшых), Памела Геронімі піша ўласна аналітычную філасофію, Пітэр Годфры-Сміт у вельмі аўтарскай манеры, але рупіцца пра класічную для аналітычнай філасофіі праблему суадносін мозга і розуму… Застаюцца толькі кніга Эмілі Томас, якую я не вазьмуся нават класіфікаваць, і «Філасофскія каралевы». Прынамсі тры з пяці агляданых кнігаў так ці інакш прыналежаць да епархіі аналітычнай філасофіі.

Як бачым, ангельская мова, прэтэндуючы на статус навуковай lingua franca сучаснасці, далёка не ўніверсальная ў сваіх філасофскіх упадабаннях. Гуманітарны Ля-Манш, які ўжо болей за паўстагоддзя амаль аўтаматычна падзяляе ўсю філасофскую прадукцыю на «кантынент» і «аналітыку» не змялеў і сёння. Усе параджэнні кантыненту скідваюцца ў бездані literature studies і social sciences і намарна шукаць іх у пяцёрцы «лепшых».

Па-трэцяе, да бясспрэчна філасофскіх можна аднесці толькі кнігу «Freedom, Resentment, and the Metaphysics of Morals», усё астатняе ў лепшым выпадку – толькі «каля-філасофія». Адносна кнігі Эмілі Томас гэтую характарыстыку варта прычытваць менавіта як крытыку: проста стос звестак і цытат з філасофіі зусім не аўтаматычна ўзносяць ваш тэкст да статусу філасофскага. У выпадку Пітэра Годфры-Сміта і ягонай «Метазоі» наадварот: жанравая размытасць кнігі ідзе ёй на карысць. «Забойства прафесара Шліка» нагадвае хутчэй журналісцкае расследаванне і занадта безапеляцыйнае ў сваіх ацэнках, каб лічыцца нават гісторыяй філасофіі. «Філасофскія каралевы» таксама выклікалі ў мяне пэўныя сумневы ва ўласнай «філасофскасці», але тут – гэта вынік празмернай сцісласці і агульнай нерэфлексіўнасці праекту. Адным словам: наўпросты шлях да шырокай чытацкай аўдыторыі для філасофскай кнігі – адступіцца ад прэтэнзіі на філасафічнасць і крочыць на нічыйную зямлю «асветніцтва» і «навукова-папулярных» жанраў. Зрэшты, выснова банальная, дзеля якой не варта было б непакоіць нават гугл.

Падрабязнасці ніжэй…

Эмілі Томас «Сэнс падарожжа: філосафы ў замежжы».
Thomas E. The Meaning of Travel: Philosophers Abroad. – Oxford University Press, 2020.

Пасля стаката бясконцых цытат з філасофскіх тэкстаў на некалькі старонак, падабраных паводле правіла: размова ў адцінку ідзе пра вандроўку, ці іншаземныя краіны, а змест самой цытаты мусіць быць максімальна дзіўным для сучаснага чытача (філосафы мінулага таксама вандравалі і пісалі з гэтай нагоды розныя дзівацкія тэксты – здаецца, менавіта да гэткай думкі штурхае свайго чытача Эмілі Томас) – мы сустракаемся з самой аўтаркай. Паведамляе нам: знаходзіцца ў цягніку, які кіруе на Аляску, пара яе суседзяў палка абмяркоўвае апошнія выбары ў ЗША (на момант напісання радкоў «апошнімі» былі выбары 2016 году), пара ж іншых – занятыя сексам, а саму Эмілі Томас рупіць думка: чаму няма філасофіі вандровак і ці не варта ўжо ўвесці гэтую чыннасць у абшары нашага мыслення? Чаму б і не – адкажам ёй: філасофія не раз рабіла выправы ў самыя нечаканыя напрамкі і далёка не ўсялякая «філасофія {назва нечаканага абʼекту}» аказалася не вартай увагі.

Але ўласна ўласна філасофіі вандровак я марна прачакаў ад аўтаркі на працягу ўсіх 208 старонак: кніга і надалей разгортваецца па таму ж шаблону – крыху няўцямных цытат, асабістыя ўражанні Эмілі Томас ад падарожжа па Алясцы і пераскок да нібы філасофскіх разважанняў, якія пры больш пільным разглядзе аказваюцца хаатычным наборам анекдотаў і звестак з гісторыі філасофіі:

Я зайшла ў кніжную краму і пачала гартаць розныя мапы – а ведаеце, што мапы не столькі люструюць рэчаіснасць, колькі зʼяўляюцца інструментам палітыкаў? А вось у Бэкана ў першым выданні ягонага «Новага Арганону» была гравюра з сімвалічнай выявай Геркулесавых слупоў і двума караблямі. Дэкарт таксама падарожнічаў, а Лок актыўна карыстаўся звесткамі пра вандроўкі ў іншыя краіны, каб давесці слушнасць свайго эмпірызму. У XVIII–XIX стст. у Брытаніі быў папулярны так званы Гранд-Тур (Grand Tour), калі маладыя брытанскія арыстакраты выпраўляліся ў падарожжа разам з старэйшымі настаўнікамі па знакамітым мясцінам Еўропы – афіцыйна дзеля адукацыі і далучэння да высокай культуры, а насамрэч – пераважна дзеля сексу. Я прыехала ў горад, які спрабуе звабіць турыстаў культам Санта-Клаўса, а яшчэ Новачасная філасофія пісала шмат утопіяў і яны чымсьці падобныя да сучаснага ажыятажу вакол святкавання Калядаў. Я гляджу на гару – а ведаеце, што захапленне горамі і адпаведная эстэтыка ўзніклі ў еўрапейскай культуры адносна нядаўна? … І гэтак далей і да таго падобнае. Аўтарка бясконца занатоўвае ўласныя «прыгоды» (цалкам камфортныя) на землях Аляскі і дзеліцца з чытачом сваімі прыватнымі думкамі і ўражаннямі.

– Oxford University Press, вы сурʼёзна? Вы праўда лічыце, што гэтаму месца ў вашай філасофскай серыі?

Разумею, што постструктуралізм пасяліў у нас пэўны недавер да ўніверсальнага і агульнага (бо нярэдка лагічны парадак блытаецца з палітычным і забыццё лакальнага ёсць вынікам стратэгіяў уладарання), але ж я, далібог, не бачу, што можа лучыць гэты стос прыватнага і партыкулярнага з філасофіяй, апроч таго, што аўтарка працуе прафесаркай філасофіі ў Дарэмскім універсітэце…

Там, дзе Эмілі Томас узбіваецца на нешта падобнае да абагульненняў, яны гучаць у сваёй банальнасці амаль як абраза розуму чытача: «Падарожжы паказваюць нам іншасць», «Падарожныя кнігі і ўтопіі адлюстроўваюць адрозненні». Ці ж не падобнай абразаю зʼяўляецца, да прыкладу, наступная заўвага: «Іншая тэорыя – арыстоцелеўская. Яна паходзіць ад Арыстоцеля»?

Нашы сённяшнія перакананні і адносіны да ландшафтаў, прыроды, замежных краінаў і іх насельніцтва – ёсць прадуктам гісторыі, яны змяняліся разам са зменамі еўрапейскай культуры. І агулам – лепей філасофстваваць на сваіх двух, сузіраючы веліч і хараство Зямлі, чымсьці седзячы ў вежы са слановай косткі … – Гэта максімум філасафічнасці, якую я змог выціснуць з кнігі Эмілі Томас. Каб не абразіць аўтарку і Оксфардскае выдавецтва, будзем лічыць, што я кнігу проста не зразумеў…

Дэвід Эдмандс. Забойства прафесара Шліка
David Edmonds. The Murder of Professor Schlick. – Princeton University Press, 2020.

Калі знаёмыя з жанрам журналісцкіх «лонгрыдаў», то падчас прачытання кнігі вас будзе пераследаваць пачуцце déjà vu:

– Псеўда-літаратурны пачатак. На першых жа старонках вас чакае забітае цела венскага прафесара, а атмасферу дэтэктыўнага саспенсу яшчэ болей нагнятаюць намёкі на магутных ворагаў і палітычную падаплёку.

– «Сакавітыя» падрабязнасці. Прэзентуючы чарговага сябра Венскага гуртка аўтар падрабязна спыняецца на ягонай знешнасці, манеры размаўляць і нават сексуальных паводзінах: не праміне падкрэсліць буйную лысіну і вялікую, неахайную і рудую бараду Ота Нойрата – а таксама не забудзе драматычна падкрэсліць той момант, калі гэта барада на знак новай мінімалістычнай моды будзе зголенай.

– Пабытовыя дэталі. Венскае «кола» (Wiener Kreis), адзначае Эдмандс, было насамрэч прастакутнікам – бо менавіта такой формы быў стол, за якім прайшлі найбольш істотныя і знакавыя паседжанні. Цэлы раздзел кнігі аддадзены апісанню венскіх кавярняў, іх адмысловай атмасферы і ролі ў развіцці еўрапейскага мастацтва і навукі.

– Падрабязна прыводзяцца шматлікія анекдоты эксцэнтрычных паводзінаў Вітгенштайна. Вось аўтар «Логіка-філасофскага трактату» чытае вечар за вечарам паэзію Рабіндраната Тагора, адвярнуўшыся спінаю да сяброў гуртка, якія слухаюць яго з амаль рэлігійным піетэтам. Вось ён прамаўляе падчас экзамену на ступень доктара філасофіі сваім экзаменатарам Муру і Расэлу: «Не хвалюйцеся, я ведаю, вы ніколі мяне не зразумееце». Ну і, вядома, знакаміты эпізод з удзелам яго самога, Попера і качаргі (як-ніяк мы чытаем кнігу аднаго з двух аўтараў «Качаргі Вітгенштайна»).

– Безапеляцыйныя ацэнкі. Гайдэгеру ў кнізе, да прыкладу, даецца такая характарыстыка: «Нямецкі філосаф. Антысеміт. Геній або шарлатан, у залежнасці ад вашага пункту гледжання (для сяброў гуртка ён быў апошнім)».

Адным словам, перад намі класічнае «журналісцкае расследаванне» – з усімі ўласцівымі яму хібамі і вабнотамі – а ніяк не гісторыя філасофіі.

Уласна філасофіі ў кнізе, калі паспрабаваць выціснуць яе з «Забойства прафесара Шліка», хопіць бадай на старонкі дзве ці тры. Гісторыі філасофіі ў ёй і таго меней: аніякія метадалагічныя сумневы аўтара не рупяць, падмацавання сваім безапеляцыйным сцверджанням ён не прыводзіць, спасылак на меркаванні іншых даследнікаў не дае … Пры гэтым, напрыканцы кнігі знаходзім досыць дыхтоўную бібліяграфію.

Калі, зыходзячы з вышэйпададзеных радкоў, вы падумалі, што «Забойства прафесара Шліка» мне не спадабалася – то памыліліся. За сябрамі Венскага гуртка – а менавіта гісторыя апошняга, а не Морыц Шлік ці ягонае забойства, нягледзячы на гучную назву, складае асноўны сюжэт кнігі – сярод беларускіх філосафаў замацаваўся вобраз сухіх педантаў, якім нішто чалавечае і паэтычнае не было вядомым, нямоглых ваяроў з метафізікай, якія корпаліся ў прыродазнаўчых і лагічных выкладках, не здолеўшы ані зразумець развіццё навачаснай навукі і логікі, ані паўплываць на яго. Для тых, хто, прынамсі часткова, падзяляе гэтыя ўяўленні, ці тых, хто апроч «пратакольных сказаў» ці «прынцыпу верыфікацыі» пра Венскі гурток нічога нават і не згадае, кніга Дэвіда Эдмандса будзе ідэальным проціяддзем. Акурат безапеляцыйная, прастадушная нават, інтанацыя «Забойства…», з прыбранымі ўбок метадалагічнымі рыштаваннямі, дапамагаюць чытачу «на свае ўласныя вочы» убачыць карціну, гэтак непадобную да ходкіх уяўленняў.

Што датычыць «асноўных ідэй», аўтар цалкам слушна кажа: «Літаральна кожнае цверджанне «Венскі гурток меркаваў што «X» можна зняпраўдзіць меркаваннямі прынамсі аднаго з ягоных сяброў, які X адмаўляў».

Той жа прынцып рэдукцыі да «пратакольных сказаў» выклікаў паміж двума найбольш уплывовымі ўдзельнікамі Гуртка – Шлікам (быў ягоным прыхільнікам) і Нойратам (палка і заўзята адмаўляў) гарачую дыскусію, якая ператварылася ў асабістыя звады і крыўду.

Не была прынцыпам згоды для ўдзельнікаў Гуртка і ідэя верыфікацыі: па-першае, іх падзяляла рознае яе разуменне – Эдмандс разрознівае два падыходы: вітгенштайнаўскі і карнапаўскі; па-другое, далёка не ўсе былі перакананыя ў яе слушнасці. І калі Попер прапанаваў свой новы крытэр фальсіфікацыі – нягледзячы на тое, што сам ён досыць саманадзеянна абвясціў, што тым самым «забіў» Гурток, удзельнікі апошняга ў большасці, наадварот, віталі ідэю, разглядаючы яе як развіццё і ўдакладненне ўласных перакананняў.

Зменіцца, мяркую, пра прачытанню кнігі і ваша стаўленне да асобаў сяброў Гуртка. Былі кім заўгодна, толькі не «кабінетнымі сухарамі», безжыццёвымі фармалістамі – якімі іх нярэдка малюе «кантынентальнае» уяўленне. Бачым зусім іншых персанажаў: палымяных палемістаў, актыўна заангажаваных у палітычнае і сацыяльнае жыццё віруючай міжваеннай Вены, не чужых чалавечым страсцям і, нават – пэўным метафізічным пытанням. Так, катарсічны пятнаццаты раздзел – прысвечаны аналізу акалічнасцяў і наступствам забойства, вынесенага ў назву кнігі – у якім Дэвід Эдмандс, нібы апраўдваючы пэўную эпатажнасць назвы, дасягае найбольшага лірызму, сканчаецца цытатай з пасмяротна выдадзенага артыкула Морыца Шліка. «Я перажыву смерць свайго цела» ёсць цверджаннем, якое можна ў прынцыпе праверыць (верыфікаваць) – сцвярджаў артыкул. Словы гучалі ад забітага аўтара як прароцтва… Такім чынам, кажа Дэвід Эдмандс, Морыц Шлік змагаўся за прынцып верыфікацыі да самага канца.

Калі шукаць, тое што аб’яднала сяброў Венскага гуртка, то прынцыпы іх лучнасці варта шукаць не ў ідэёвай, і тым болей не ў псіхалагічнай плашчыні, але ж у працэсуальнай. Для ўсіх іх быў уласцівы недавер (часам перарастаючы ў наўпрост грэблівае стаўленне) да гісторыі філасофіі. Не мінулае, але ж рэвалюцыйная цяпершчына і чаканая прышласць вабілі іх. Гэты недавер быў і формаю пратэсту супраць афіцыйнай аўстрыйскай універсітэцкай філасофіі. Апошняя разумела сябе амаль як сінонім гісторыі філасофіі. Усе сябры Гуртка захапляліся «навукай» – але разумелі яе досыць абмежавана: нават сярод прыродазнаўчых дысцыплін поспехі біялогіі і нараджэнне будучай генетыкі засталіся без іх увагі. «Навука» у іх вуснах была амаль тоеснай фізіцы. Разумелі свой праект і ў палітычнай плашчыні. У акалічнасцях міжваеннай Вены па-за палітычнай філасофіі не было і не магло быць, дый сябры Гуртка і не збіраліся адмаўляцца ад палітыкі – як форму апошняй разглядалі свае напад на метафізіку, на ірацыяналізм і спробы працягнуць Асветніцкі праект. Такі ж погляд падзялялі і іхныя апаненты – аўстрыйскія каталіцкія кансерватары і нацысты пан-германісты. Засведчыла тое ж і Венская прэса, якая паспрабавала зрабіць з забойцы Шліка змагара з «габрэйскай» навукаю.

Бачыць тое ж палітычнае вымярэнне ў дзейнасці Гуртка і сам аўтар: «у лагічным эмпірызме не было нічога адпрыродна сацыялістычнага, але ж было ў ім нешта адпрыродна антыфашысцкае і антынацысцкае», і зазначае, што сёння – у эпоху пост-праўды і фэйкавых навінаў – яго (лагічнага эмпірызму) прынцыпы актуальныя, як ніколі. Недзе з аўтарам нават хочацца пагадзіцца – у праекце ператварэння навукі ў паслядоўны і суцэльны светапогляд, элімінацыі любых метафізічных цверджанняў і ў метадычным лагіцызме ёсць і сваё палітычнае вымярэнне, нават калі абстрагавацца ад адметных акалічнасцяў міжваеннай Вены. Але ж уласнае абгрунтаванне Дэвіда Эдмандса: Венскі гурток быў супраць ірацыяналізму і метафізікі, таму быў па азначэнню антыфашысцкім і антынацысцкім, бо фашызм і нацызм метафізічныя і ірацыянальныя – падаецца мне надта спрошчаным.

Назва «лагічны эмпірызм» ужо прагучала і я вінны чытачу тлумачэнне: менавіта такую назву Дэвід Эдмандс дае філасофскай пазіцыі сяброў Гуртка. Неапазітывізм ці лагічны пазітывізм – болей распаўсюджаныя і знаёмыя назвы, з’явіліся пазней і не прыйшліся да густу большасці з гурткоўцаў. «Лагічны эмпірызм» быў іх уласнай саманавай і аддаючы даніну павагі аўтар «Забойства…» паслядоўна прытрымліваецца менавіта яе.

Калі вы, як аўтар гэтых радкоў, цікавіліся бібліяграфіяй Вітгенштайна – балазе добрай літаратуры на гэту тэму, нават у рускіх перакладах, зусім не бракуе – большасць пададзеных Эдмандсам звестак не будзе для вас навіною. Не выключаю, што сярод беларускіх філосафаў ёсць і сапраўдныя знаўцы гісторыі Венскага гуртка. Усё ж, рызыкуючы назаліць і тым, і другім, прывяду некаторыя падрабязнасці гэтай гісторыі з кнігі Эдмандса.

Як слушна сцвярджае аўтар, адным з паўнапраўных герояў «Забойства прафесара Шліка» выступае сама Вена – у адметнае культурнае, сацыяльнае і палітычнае жыццё якой ён паслядоўна ўпісвае дзейнасць і думкі сяброў Гуртка.

Дэвід Эдмандс кажа пра адметныя «кластары геніяльнасці», г. зн. пэўныя гарады, абласканыя ў той ці іншы гістарычны момант цэлым сузорʼем выбітных персаналіяў і росквітам культуры: Афіны пятага стагоддзя да Раства Хрыстова, Фларэнцыя чатырнаццатага і Эдзінбург васямнаццатага стагоддзя па Раству (досыць дзіўны выбар, на мой густ, які кажа пра ягонага аўтара, прынамсі, не меней, чым пра саму гісторыю), і далучае ў пачэсны шэраг Вену першай траціны XX ст.

Побач з сябрамі Гуртка пісалі свае карціны Густаў Клімт і Оскар Какошка, Роберт Музіл ствараў «Чалавека без якасцяў», Арнольд Шонберг запачаткаваў атанальную рэвалюцыю ў музыцы, нарэшце, кабінет Зігмунда Фройда чакаў пацыентаў прагных прайсці псіхааналітычнае «лячэнне». Як мяркуе Дэвід Эдмандс, гэта не проста гістарычнае суседства: усіх гэтых персаналіяў і звязаныя з імі пачынанні лучыць адзінства падыходу – рэфлексіўнасць да формаў, у якіх выяўляюцца творчыя акты, аналіз і частковая дэканструкцыя мовы (у наўпростым значэнні, ці «мовы» музыкі, жывапісу), інтраспекцыя, «агаленне прыёму».

Яшчэ адным агульным трэндам, які знаходзіў свае праяўленне ў самых розных кутках культурнага жыцця Вены пачатку XX стагоддзя была прага да мінімалізму і функцыяналізму (менавіта яны, па меркаванню Дэвіда Эдмандса змусілі Нойрата згаліць сваю рудую бараду, якая так зацікавіла аўтара «Забойства). Тут, вядома, трэба згадаць Карла Краўса і ачолены ім часопіс Die Fackel (Паходня) – стварыў адметны публіцыстычны стыль, пазбаўлены якіх-кольвек літаратурных прыкрасаў і стылістычных віньетак, апантана імкнуўся да гранічнай яснасці; Адольфа Лаоса – ягоны маніфест «Арнамент і злачынства» (дзе злучнік «і» выступае знакам атаяснення) і Looshaus пабудаваны знарочыста насупраць палацу Гофбург, як вылік венскай раскошы і архітэктурнай збыткоўнасці; Баўгаўс і Вальтэра Гропіўса. Сарваць усё старое і гістарычна нанесенае, агаліць будынак, інтэр’ер ці тэкст да функцыянальнага, лагічнага шкілета – такім быў агульны этас новай венскай культуры, правамоцным працягам якой быў і лагічны эмпірызм.

Што датычыць не раз ужо згаданай палітычнай атмасферы, Дэвід Эдмадс падрабязна разбірае ўсе супярэчнасці Вены першай траціны XX стагоддзя. Як метраполія некалі вялізнай мультыэтнічнай імперыі «прачнулася» у паваенны час сталіцай маленькай нацыянальнай дзяржавы. Як гэтыя дзяржава і яе сталіца цэлае дзесяцігоддзе пражылі паводле розных палітычных «хранометраў»: «Чырвоная Вена» з яе сацыялістычнымі эксперыментамі і рэформамі (8-мі гадзіны працоўны дзень, дапамога беспрацоўным, буйныя дзяржаўныя інвестыцыі, праграма адукацыі для дарослых, агульны тэхнакратычны падыход да палітыкі), спасярод кансерватыўнай Аўстрыі. Асаблівага драматызму ўсім палітычным спрэчкам і канфліктам, надала эканамічная катастрофа пачатку трыццатых: Дэвід Эдмандс прыводзіць эпізод, калі Нойрат быў змушаны прасіць адзін з часопісаў заплаціць яму ганарар бульбай, а не грашыма. Пачатак канца Венскага гуртка быў звязаны з прыходам аўстрафашызму, а фінальную, трагічную кропку ў ягонай гісторыі паставіў Аншлюс.

Асобна разбірае аўтар «Забойства…» гісторыю венскага габрайства. Прынамсі для мяне сталася адкрыццём, што апошняе не было гамагенным – дзялілася на два станы, з чытэльнымі для беларускага чытача назвамі: Kaftanjuden і Krawattenjuden. Першыя паходзілі з усходніх земляў – з сучаснай Украіны – і былі ўцекачамі часоў Першай сусветнай вайны, якія шукалі ў Вене паратунку ад пагромаў. Размаўлялі пераважна на ідышу, актыўныя юдэйскія вернікі, незаможныя і відавочна адрозныя ад астатняга аўстрыйскага насельніцтва. Krawattenjuden жа паходзілі з зямель Чэхаславаччыны і Венгрыі, размаўлялі па-нямецку, пераважна свецкай культуры, былі добра інтэграваныя ў венскае жыццё. Міжваенны антысемітызм паклаў свой змрочны адбітак і на свядомасці саміх аўстрыйскіх габрэяў. Шмат хто з Krawattenjuden – а менавіта да іх прыналежала большасць сяброў Гуртка і звязаных з імі мысляроў – падзялялі шавіністычныя прымхі ў адносінах да сваіх жа сапляменнікаў Kaftanjuden і бачылі паратунак у адмаўленні ад якіх-кольвек парэшткаў уласнай ідэнтычнасці і канчатковай асіміляцыі ў нямецкую культуру. Сумнеўныя выказванні і прымхі Вітгенштайна ў адносінах да ўласнага габрэйскага паходжання добра вядомыя, але ж Дэвід Эдмадс знаходзіць сляды таго ж балеснага венскага досведу і ў радыкальным адмаўленні ад любых ідэнтычнасцяў – у тым ліку і ад габрэйскай – у шмат каго з гурткоўцаў, і таго ж Карла Попера.

Гісторыя самога Венскага гуртка ў пераказе Дэвіда Эдмандса гучыць так: а) перадгісторыя 1907-1912 гг., калі Ганс Ган, Філіп Франк і Ота Нойрат пачалі рэгулярна сустракацца ў венскіх кавярнях. b) Далучэнне ў паваенны час новых людзей, перад усім Морыца Шліка і Рудольфа Карнапа, і пачатак рэгулярных і фармальных паседжанняў з 1924 у пакойчыку пры Інстытуце матэматыкі ў Больцмангасе, c) пачатак сусветнай славы, калі гурток і стаўся ўласна «Венскім гуртком». Калі верыць аўтару «Забойства…», вядомасць лагічны эмпірызм набывае амаль выпадкова, у выніку збега акалічнасцяў. У 1929 годзе Морыц Шлік – асцярожны і рахманы кіраўнік Гуртка, у звязку з неабходнасцю выкладаць адʼязджае ў Стэнфард. У час ягонай адсутнасці і ў ягоны гонар іншыя сябры Гуртка пішуць маніфест: «Навуковы светапогляд: Венскі гурток» (Wissenschaftliche Weltauffassung: Der Wiener Kreis). Менавіта ў гэтым тэксце ўпершыню і прагучала назва «Венскі гурток» – яе аўтарам быў Нойрат. Шмат у чым з падачы таго самага Нойрата тэкст атрымаў ваяўнічы і задзірлівы тон і палітычнае гучанне: адкрыта і з выклікам праводзіліся паралелі між навуковай дзейнасцю сяброў і новай эканамічнай палітыкай і сацыялізмам як такім.

Менавіта маніфест прынёс Гуртку шырокую і скандальную вядомасць і ператварыў прыватны акадэмічны семінар у публічнае пачынанне. Да гэтага моманту ён быў толькі адным, быць можа і з найболей заўважных, у шэрагу падобных. Бо сама атмасфера міжваеннай Вены – супярэчнасць між буйным, рэвалюцыйным ростам культуры і навукі і задушлівай, кансерватыўнай атмасферай універсітэцкіх аўдыторый і характэрным для прафесарскай эліты антысемітызмам – штурхала інтэлектуалаў да ўтварэння шматлікіх альтэрнатыўных акадэмічнаму асяроддзю гурткоў.

Падрабязна разбірае Дэвід Эдмадс і сетку сувязяў гурткоўцаў з аўстрыйскім замежжам. Перад усім гэта Львоўска-Варшаўская школа на чале з Альфрэдам Тарскім і Берлінская суполка, абʼяднаная постаццю Ганса Райхенбаха, але ж таксама – і Оксфардская прафесура, Амерыканскія ўніверсітэты, пражскія навуковыя колы і нават асобныя прыхільнікі іх ідэяў з Італіі і Кітая.

Апроч саміх паседжанняў Гуртка і ягонага маніфеста, у распаўсюджанні ідэяў «лагічнага эмпірызму» сваю ролю сыгралі:

– часопіс «Пазнанне» (Erkenntnis) – менавіта так пераназвалі былыя «Аналы філасофіі» (Annalen der Philosophie), ачоліўшыя ў 1930 г. ягоную рэдакцыю Ганс Райхенбах і Карнап;

– шэраг міжнародных канферэнцыяў, прысвечаных «Абʼяднанай навуцы», падчас якіх Гёдэль агучыў сваю знакамітую тэарэму аб непаўнаце, а Тарскі – семантычную канцэпцыю ісціны;

– амбітны праект выдання Міжнароднай энцыклапедыі Абʼяднанай навукі: было запланавана ажно 200 тамоў, да якіх Нойрат меркаваў далучыць яшчэ і 10 дадатковых тамоў «Візуальнага слоўніка». Праект застаўся не рэалізаваным.

Сустракаем у кнізе і цікавыя падрабязнасці саміх паседжанняў Гуртка: пад час іх прыметнік «метафізічны» успрымалі вылучна як абразу; выкарыстоўвалася адмысловая каляровая табліца, куды найболей уплывовыя сябры (Шлік, Вайсман, Карнап, Нойрат, Ган і Каўфман) упісвалі свае меркаванні: пагаджаюцца яны з пэўным выказваннем (сіні колер), не пагаджаюцца (чырвоны), альбо прызнаюць бессэнсоўным (зялёны). Нойрат, да прыкладу, амаль заўжды карыстаўся вылучна зялёным слупком.

Хоць ніводны з сяброў Гуртка не стаў ахвяраю генацыду – у Аўстрыі і Венгрыі засталіся і шчасліва перажылі ўсе ваенныя выпрабаванні толькі два ягоных сябра негабрэйскага паходжання, астатнім жа ўдалося эміграваць – але шматлікія ліхтугі пільнавалі іх і за аўстрыйскай мяжой і нават па той бой Антлантыкі.

Па-першае, з пачаткам Другой сусветнай вайны Англія знявольвае ўсіх прысутных на яе тэрыторыі ўцекачоў нямецкага паходжання на Востраве Мэн. Нямецкамоўных габрэяў брытанскі ўрад падазраваў у супрацы з Гітлерам! У лагеры інтэрнаваных уцекачы арганізуюць нефармальны ўніверсітэт – кожны жадаючы мог пачуць тут лекцыі па самых розных дысцыплінах, ад бактэрыялогіі і кітайскага тэатру, да матэматыкі і эканоміі ад найлепшых у Еўропе адмыслоўцаў. Удзельнічалі ў гэтым пачынанні і былыя сябры Венскага гуртка.

У ЗША, дзе большасць гурткоўцаў знайшла апошні прытулак, тыя самыя габрэйскае паходжанне і/ці сімпатыі да сацыялізму, якія змусілі іх шукаць паратунку ад фашызму, у часы макартызму ізноў зрабілі іх абʼектамі крытыкі і грамадскага падазрэння. У «Забойстве…» знаходзім наступны эпізод: аднойчы Філіп Франк убачыў у дзвярах сваёй кватэры агентаў з ФБР, ад якіх пачуў, што «Ён габрэй, а габрэі схільныя да камунізму». На шчасце, у Франка быў напагатове адказ: ён дастаў з паліцы «Матэрыялізм і эмпірыякрытыцызм» і паказаў агентам радкі, дзе быў персанальна скрытыкаваным «правадыром» камуністаў.

Напрыканцы падзялюся двума асабістымі ўражаннямі.

Як, казаў большасць з пададзенай у кнізе інфармацыі і сюжэтаў я ведаў з бібліяграфіяў Вітгенштайна, але персанальным адкрыццём для мяне стала постаць Ота Нойрата і асабліва – ягоны праект выяўленчай статыстыкі (Isotype). Нойрат, як апалагет планавай эканомікі, актыўна заангажаваны ў палітычнае жыццё, намагаўся данесці поспехі «Чырвонай Вены» з дапамогаю адмысловых малюнкаў – максімальна спрошчаных і пазбаўленых якіх-кольвек арнаментаў і мастацкага лішку, у дусе праграмнага эсэ Адольфа Лаоса, мэтай якіх была чыстая перадача сэнсу. Ім быў створаны і ачолены «Сацыяльна-эканамічны музей» (Gesellschafts- und Wirtschaftsmuseum), куды па загадзе Венскага ўрада напраўляліся статыстычныя дадзеныя, якія ператварыліся ў адмысловыя піктаграмы. Музей – слоган якога абвяшчаў: «Словы разʼядноўваюць, а малюнкі абʼядноўваюць» (Worte trennen, Bilder verbinden) – мусіў быў інструментам адначасова адукацыі і індактрынацыі: адмыслова адабраная інфармацыя даносілася ягоным наведнікам у найбольш дасяжнай форме. Нойрат марыў пра ператварэнне свайго праекту ў сусветную мову малюнкаў. Ёсць у гэтай гісторыі і савецкі сюжэт. Бальшавіцкі ўрад, уражаны поспехамі музею, стварыў «Усесаюзны інстытут выяўленчай статыстыкі савецкага будаўніцтва і эканомікі» (скарочана ИЗОСТАТ), перад якім ставілася мэта прапаганды эканамічных поспехаў палітыкі пяцігодак з дапамогаю малюнкаў – сюды для дапамогі былі запрошаны аўстрыйскія адмыслоўцы, Нойрат у тым ліку.

Апроч таго, Нойрат, які прытрымліваўся ўтылітарысцкіх поглядаў на этыку, ужо ў ЗША спрычыніўся да запачаткавання так званай «сацыялогіі шчасця».

І другое: шматкроць ужо чытаў пра гэты эпізод, але кожнага разу ён абуджае подзіў і свярбучую цікавасць: як вядома, Вітгенштайн першасна прыязджае ў Англію па інжынерную адукацыю і ўжо тут яго зваблівае філасофія. Некалькі разоў наведаўшы лекцыі Расэла, ён перастрэў апошняга ў калідоры і паставіў пытанне рубам: «ці ж я суцэльны ідыёт? Бо калі я абсалютны ідыёт, то я стану аэранаўтам, калі ж не – філосафам». Агаломшаны Расэл у адказ папрасіў Вітгенштайна напісаць нешта. Вітгенштайн «нешта» напісаў – далей усе гісторыкі і бібліёграфы цытуюць дзённік Расэл: «Як толькі я прачытаў першы сказ, я пераканаўся, што ён геніяльны чалавек, і запэўніў яго, што ён ні ў якім разе не павінен станавіцца аэранаўтам».

Чытач: ці сустракаўся табе ў жыцці хоць раз адзіны філасофскі сказ, які мог бы станоўча пераканаць у геніяльнасці яго аўтара? Пытаю, бо самому мне так не пашэнціла і агулам – даўмецца нават не магу, што там магло быць напісаным… Кожны раз чытаю гэтую гісторыю з палкай цікавасцю, то ўяўляючы стылістычна бездакорны сказ, на якія быў здатны апантаны дакладнасцю Вітгенштайн, то думаючы пра мову сімвалічнай логікі, якая, магчыма, дазволіла сканцэнтраваць «геніяльнасць» пісаўшага, ці ў сумневе думаю, што гэта – толькі мастацкае перабольшанне з боку Расэла.

Пітэр Годфры-Сміт. Метазоа: жывёльнае жыццё і нараджэнне розуму.

Peter Godfrey-Smith. Metazoa: Animal Life and the Birth of the Mind. — New York: Farrar, Straus and Giroux, 2020.

Гэтая кніга падалася мне нібы знарочыстай супрацьлегласцю «Сэнсу падарожжа» Эмілі Томас. І Пітэра Годфры-Сміта таксама вабяць падарожжы, і ён таксама не лякаецца дзяліцца сваімі прыватнымі ўражаннямі з чытачом, і тут таксама нас чакае адметнае мысленне падчас дзеяння. Агулам, здавалася б: той жа жанр навукова-папулярнай кнігі, тое ж самае парушэнне дысцыплінарных рамак. Але ж уражанні зусім іншыя. «Метазоа» сведчаць: істотныя і важкія праблемы філасофскага одуму могуць сумяшчацца са звесткамі з іншых дысцыплін і ангажаваным, асабістым поглядам аўтара, з лёгкай і чытэльнай прозай, з маляўнічымі ілюстрацыямі (як у пераносным, так і ў прамым сэнсе слова: напрыканцы кнігі нас чакае тузін аўтарскіх здымкаў тых марскіх істотаў, пра якіх піша Пітэр Годфры-Сміт), зусім не губляючы ў сваёй глыбіні. Уласна глыбіні і ёсць асноўным прадметам захаплення аўтара – Годфры-Сміт заўзяты аматар плавання з аквалангам. Дакладней, аўтара цікавіць не само пагружэнне, бо яно – толькі шлях да падводнага свету, а надзіць яго і зачароўвае стракатасць, дзіўнасць і маляўнічасць акіянічнага жыцця.

Гэта не першая спроба Годфры-Сміта сумясціць свае хобі з прафесійнымі заняткамі філасофіяй. У 2016 годзе свет пабачылі ягоныя «Іншыя розумы» («Other Minds»), дзе загадкі розуму ён паспрабаваў развязаць з дапамогаю аналізу паводзінаў і фізіялогіі васьміногаў – сваіх падводных улюбёнцаў. Кнігу напаткаў поспех у чытацкай аўдыторыі, і «Метазоа», відавочна, чакае той жа лёс – гугл тут мне зарукаю.

Нібы бруісты характар біялагічнага жыцця і струмяненне чалавечай свядомасці – найбольш «гераклітаўскіх» з вядомых нам феноменаў – прычакалі свайго дэлоскага вадалазу, якога ў свой час заклінаў Платон на тэксты Геракліту: у пераказе Годфры-Сміта ўсялякая hard problem (цяжкая праблема) сучаснай філасофіі гучыць зусім не такою ж і «hard» – калі не ў сваім развязанні, то, прынамсі, паводле фармулёўкі; а пранікаць у дзіўны свет «іншых розумаў» крэветак і васьміногаў з дапамогаю аўтара, падаецца нашмат болей простай задачай, чым разгадаць выгіны псіхікі іншага прэзідэнта – хоць і прыналежнага да нашага ж роду гома сапіенс.

Большасць раздзелаў кнігі пабудавана паводле аднога шаблону. Спачатку наш чакае экфразіс чарговага маляўнічага акіянічнага краявіду – прычым Годфры-Сміт дадае «эфекту прысутнасці» пераходзячы на наратыў ад другой асобы: «вы спускаецеся», «вы бачыце». Тут мы, разам з аўтарам, сустракаем аднаго з жыхароў падводнага свету – дзівосны карал, цікаўную крэветку з пашкоджанай клюшняй, васьмінога ці чародку рыбаў. Сустрэча дае Годфры-Сміту падставу падзяліцца з чытачом кавалкам біялагічнай веды – як правіла, сучаснымі палеанталагічнымі адкрыццямі, прачытанымі праз прызму праблем эвалюцыі розуму і свядомасці. Біялогія нітуецца з філасофіяй: чарговы этап эвалюцыі ці марскі жыхар супастаўляюцца з адной ці некалькімі актуальнымі праблемамі з багатага каталогу філасофіі свядомасці. Папулярныя ў апошняй разумовыя эксперыменты – як пазнаўчы і доследны метад – Годфры-Сміт «прызямляе» у біялагічным свеце: большасць са смелых прыпушчэнняў, прыдуманых кабінетнымі тэарэтыкамі, ужо была апрабаваная прыродай цягам эвалюцыі. Нарэшце, напрыканцы аўтар ізноў вяртае нас ва ўжо знаёмы акіянічны краявід – «зарыфмоўваючы» яго са зместам усяго раздзелу:

– Пасля таго, як Годфры-Сміт пераканае нас у наяўнасці пачуцця болю і досыць развітай свядомасці ў членістаногіх і распавядзе пра трывалыя сувязі між шлюбнымі партнёрамі ў паласатых крэветак, мы бачым ужо знаёмую крэветку з пашкоджанай клюшняй. Згубіла ўжо і другую канечнасць, гэтак жа як і свайго партнёра, і не праяўляе былой цікавасці да нашага аўтара – у пераказе Годфры-Сміта напаткаўшае яе ліха перажываецца як сапраўдная трагедыя.

– Раздзел, дзе аўтар «Метазояў» падрабязна спыняецца на ўзнікненні самасці і першым золку адчування сябе – на тым падчас цьмяным, фонавым і ледзьве заўважным, але неадʼемным пачуцці ўласнай прысутнасці ў свеце, якое абавязкова знаходзім у любым ментальным стане – сканчаецца аповедам пра досвед начнога пагружэння з выключанымі ліхтарамі. Годфры-Сміт апісвае свае адчуванні ад знаходжання пасярод безаблічнай цемрадзі, метафарычна рыфмуючы яе з чыстым досведам уласнага быцця.

Кніга, такім чынам, уяўляе сабой вязьмо трох наратываў: пераважна мастацка-літаратурны (хоць і «дакументальны») дыегезіс падводных адчуванняў і сустрэч з акіянічным жыццём; навукова-папулярны нарыс сучаснай эвалюцыйнай біялогіі, з асаблівым упорам на ўзнікненне і развіццё свядомасці; разважанні з галіны філасофіі розуму, якія абапіраюцца і рыфмуюцца з двума папярэднімі наратывамі. Давайце, крыху штучна, распляцем гэты аўтарскі арнамент на тры ніці і скажам пра кожную з іх асобна. Што датычыць, апісанняў Годфры-Сміта ўласнага доследу пагружэнняў – то і іх маляўнічасць, спагадлівае і персанальнае стаўленне да сустрэтых істотаў, а таксама актыўныя эксперыменты з формамі нарацыі (ужо згаданае вышэй апавяданне ад другой асобы) і адметная «рыфмоўка» з агульнымі філасофскімі пытаннямі ці высновамі, вылучаюць іх у абʼект хутчэй эстэтычнай, літаратурнай ацэнкі, чым прадмет аглядаў, падобных гэтаму. Мае субʼектыўнае ўражанне – апраўданае выключна ў мадальнасці «мне падаецца» – за «аквалангічнымі» устаўкамі кнігі варта прызнаць іх эстэтычную вартасць. Думаю, прынамсі тыя, хто як я ў дзевяностыя, з інтарэсам сачыў за прыгодамі каманды Кусто, будуць таксама ўсцешаны гэтымі старонкамі «Метазоя».

Адносна звестак з эвалюцыйнай біялогіі дам толькі дзве зацемы.

Па-першае, мушу прызнацца, што хлапечыя захапленні «дыназаўрамі» для мяне актуальныя дагэтуль і даўно ўжо перараслі межы вылучна архазаўраў, таму не лякаюся ані тэрміналогіі кшталту «эўкарыёты», «эдыякарская біёта», «кембрыйскі выбух», ані розных анамалакарысаў. А вось для непадрыхтаванага чытача, відаць, гэтыя часткі кнігі Годфры-Сміта, дзеля сваёй сцісласці і сквапнасці аўтара на дадатковыя тлумачэнні, будуць уяўляць пэўную цяжкасць і змусяць звяртацца па дапамогу Гугла болей за разумныя для навукова-папулярнага выдання межы. Тым болей, што палеанталогія развіваецца апошнія дзесяцігоддзі з шалёнай хуткасцю і рушыла вельмі далёка ад таго, чаму нас вучылі ў школе.

Па-другое, ёсць у манеры Годфры-Сміта пераказваць апошнія знаходкі і гіпотэзы эвалюцыйнай біялогіі нешта падазронае, калі не сказаць несумленнае:

• Вось ён кажа пра адметнасці акіянічнай мікрахіміі і запярэчвае звычайным поглядам на пачатак жыцця: у адрозненні ад нашага пабытовага свету крэслаў і сталоў, тут нічога не стаіць на трывалым месцы, а, наадварот, віруе ў сапраўдным «малекулярным шторме» яшчэ да якога-кольвек жыцця. Таму і задача першых жывых істотаў, першых клетак была не ў тым, каб прымусіць матэрыю «рабіць нешта», але ж, насуперак, – стрымаць яе шалёнае бруенне: «унесці пэўныя рыфмаванасць і разумнасць у спантанны паток падзей» (instituting some rhyme and reason in the spontaneous flow of events).
• Пераход першых шматклеткавых ад пасіўнага стрававання гамагенных бактэрыяльных матаў да спажывання падалцы, а пасля і да актыўнага драпежніцтва, Годфры-Сміт апісвае як нараджэнне руху і адчування прасторы. Аднастайнасць бактэрыяльнай посцілкі была парушана: асяроддзе становіцца больш гетэрагенным з пункту гледжання канцэнтрацыі ежы, а падалка ці ахвяра ёсць перад усім мэтай, да якой трэба імкнуцца і месцазнаходжанне якой трэба адчуваць.
• «Членістаногія вынайшлі новы спосаб быць жывёлай – са шкілетам, які падтрымлівае і арганізуе складаныя дзеянні».
• «Эвалюцыя ў жывёлаў надае перавагу ўзгодненым дзеянням, і з пэўнага моманту, каб эфектыўна дзейнічаць як самасць патрабавалася адчуваць сябе, як узгодненнае адзінства» (Evolution, in animals, puts a premium on coherent action, and from a certain point onward, the way to act effectively as a self is to have a sense of oneself, as a unit of that kind).

І гэтак далей. Гэта занадта тэлеалагічны, інжынерны погляд на прыроду і стасаваныя ёй інструменты. Годфры-Сміт прыўносіць зашмат той самай рыфмы і разумнасці ў хаос, якім ёсць эвалюцыя. Чытаючы падобныя апісанні мой «унутраны кантыянец» нязменна абураўся: гэта ж тая самая «мэтазгоднасць без мэты», якая адасабляе эстэтычнае стаўленне да прыроды ад пазнаўчага! Хіб, калі не памылка, аўтара «Метазоа» у тым, што ён занадта замілаваны падводным светам, занадта эстэтычны ў ягоным сузіранні, каб быць паслядоўным у яго навуковым тлумачэнні. У біялагічнай гісторыі розума Годфры-Сміта зашмат адпачатнай разумнасці і мэтазгоднасці – і атрымліваецца нешта накшталт circulus in definiendo…

Нарэшце, уласна філасофскі бок кнігі.

Як піша сам аўтар – ставіў перад сваёй кнігай дзве асобныя задачы.

Па-першае, надаць большай паслядоўнасці і абʼектыўнасці ў развязанні пытання: наколькі далёка і глыбока ў жывёльным свеце распаўсюджаны «ментальныя станы» і свядомасць, у яе адметным англа-амерыканскім філасофскім прачытанні. «Далёка» тут азначае распаўсюджанасць сярод розных радоў існых жывёлаў (ці адчуваюць нешта насякомыя? ці ёсць свядомасць у рыб?), «глыбока» – наколькі старажытныя тыя самыя «ментальныя станы», і калі, на якой прыступцы эвалюцыі яны ўпершыню ўзнікаюць? А пад «свядомасцю ў яе адметным англа-амерыканскім філасофскім прачытанні» маю наўвеце знакамітае пытанне Томаса Нагеля «як» («Як гэта — быць кажаном?»). Сучасную аналітычную філасофію рупіць менавіта гэта апрычонае «як» – унікальны досвед ад першай асобы ў ягонай фенаменалагічнай напоўненасці. Не проста, да прыкладу, фіксацыя колеру, але ж адметнае адчуванне самой чырвані (чарнаты, зелені), якое нельга перадаць і патлумачыць невідушчаму. Пытанне: «ці ёсць у гэтай жывёлы свядомасць?», азначае – ці ёсць нейкае адметнае «як» быцця гэтай істотай, ці схаваныя за яе паводзінамі іх унутраны, пачуццёвы спод, адчуванне сябе?

Пытанні: «як» гэта – быць малекулай, камянём, чайнікам, ці нават кампʼютарам, маюць просты адказ: «ніяк». Але ж у нас няма такога відавочнага, адназначнага і інтуітыўна яснага адказу на пытанні: ці ёсць адметнае «як» быцця рыбай, мурашом, ці, нават, бактэрыяй? Дзе ў жывёльным свеце трэба правесці апошнюю мяжу, за якой пачынаецца ментальнае «ніяк»? Ці ж не ўяўляюць сабой насякомыя біялагічных «робатаў», за бачным паводзінамі якіх няма ніякага пачуццёвага споду? А можа ўжо нават рыбы жывуць цалкам інстынктыўна і аўтаматычна, без ніводнай іскрынкі самаўсведамлення?

І агулам: гэта мяжа між свядомасцю і яе адсутнасцю – якой яна прыроды: дыскрэтнай (толькі два станы, умоўна «вкл» і «выкл») ці хутчэй градыентнай (паступовае змярканне)?

Увесь гэты стос пытанняў покуль аддадзены на водкуп чалавечаму валюнтарызму. Той, як Дэкарт паводле легенды, гатовы выцяць кіям нават сабаку, бо пэўны: перад намі толькі біялагічная машына без душы. Другі – размаўляе з раслінамі і перакананы, што і яны здольныя адчуваць… Адным словам, пакуль у нас няма іншых крытэрыяў, апроч індывідуальнай спагады і сілы ўяўлення.

«Метазоа» вырашаюць гэтую задачу бліскуча – наколькі гэта наагул магчыма пры сучасным стане біялагічнай веды.

Чытач знойдзе ў кнізе шмат болю: болю, на адчуванне якога здольныя, здавалася б, зусім простыя кузуркі, і болю ад жорсткасці нашай навукі.

Боль неабходна адрозніваць ад простай ноцыцэпцыі, г. зн. ад голай фіксацыі пашкоджанняў уласнага арганізму; такім чынам: ноцыцэпцыя – інфармацыйны працэс, боль – перцэптыўны. Але ж у сучаснага навукоўца амаль няма іншых сродкаў, каб выявіць гэтую розніцу, апроч катавання.

Як піша Годфры-Сміт, выснаваць наяўнасць пачуцця болю ў жывой істоты можам на падставе трох азнакаў: 1) пешчанне ўласнай раны (спробы «загладзіць» боль, схаваць ці падціснуць пашкоджаную канечнасць); 2) пошук і спажыванне рэчываў-анальгетыкаў; 3) пошук кампрамісаў ці своеасаблівы торг: калі жывёла можа перапусціць памяркоўны боль дзеля большых выгодаў. Аднымі з нябогаў, якія, дзеля адноснай складанасці паводзінаў, трапілі ў поле зроку навукоўцаў, сталі ракі-пустэльнікі. Іх білі электрашокам – небаракі пры гэтым спраўна дэманстравалі эксперыментатарам усе патрэбныя прыкметы ўласных пакутаў: «шкадавалі» і песцілі сваю балесную канечнасць і спяшаліся злагодзіць свае пакуты прапанаванымі анальгетыкамі. Назіраецца ў ракаў-пустэльнікаў і адпаведны торг ці пошук кампрамісу. Як вядома, гэтыя членістаногія жывуць у знойдзеных ракавінах. Калі эксперыментатар біў рака электрашокам праз сцены ракавіны, той, пасля ўдараў вышэй за пэўны парог, пакідаў сваю схованку. Але ж тыя самыя ракі былі гатовы трываць нават большы боль, калі назіралі побач драпежнікаў, ці калі ракавіна ім асабліва падабалася.

Іншыя прадстаўнікі членістаногіх – насякомыя, таксама прайшлі праз падобныя мардаванні з боку цікаўных біёлагаў, але адпаведных паводзінаў не прадэманстравалі: раны не песцілі, ад анальгетыкаў адмаўляліся (навукоўцы, нібы спраўныя наркагандляры, прапаноўвалі ім амаль увесь спектр вядомых наркотыкаў улучна з MDMA).

Здавалася, вось яны: робаты жывёльнага свету. Але Годфры-Сміт раіць не спяшацца з высновамі. Па-першае, аўтар «Метазоа» прапануе разрозніваць адчуванне болю і наданне яму значэння ці цэннасці, раздзяляць, прынамсі гіпатэтычна, сенсорную і ацэнкавую свядомасць. Імаверна, што насякомыя, якія не дэманструюць чаканых паводзінаў, звязаных з пакутамі, боль усё ж адчуваюць, але ж не надаюць яму значэння. Як мы, да прыкладу, бачым чырвоны колер – ён мае для нас свае адметнае ментальнае «як», але ж не выяўляем свае адчуванні ў нейкай непасрэднай, назіранай паводніцкай рэакцыі. Так і насякомыя могуць адчуваць боль, мець ягоны свядомасны карэлят, але ж пры гэтым ігнараваць яго на ўзроўні сваіх дзеянняў.

Да таго ж, упартым у сваёй бязлітаснаснасці эксперыментатарам удалося змусіць пчолаў (а менавіта яны пакутавалі ў дадзеным доследзе за ўвесь клас насякомых), калі не адчуць боль, то прынамсі прыйсці ў «дрэнны» ці «песімістычны» настрой. Прынамсі, так былі праінтэрпрэтаваныя вынікі доследу: пчалу некаторы час трэслі, ствараючы дыскамфортныя ўмовы, а пасля прапаноўвалі ёй неадназначныя стымулы, якія можна было ўспрымаць як і ў негатыўным, так і ў пазітыўным дусе. Пчала, растрэсеная эксперыментатарам і прыведзеная ў «дрэнны гумор», нязменна дэманстравала схільнасць да ўспрымання такога стымулу праз найгоршы сцэнар. Няшчаснае перапончатакрылае выявіла такім чынам здольнасць да «змрочнага» настрою – нешта зусім не чаканае ад «біялагічнага робата». Болей таго, эксперыментатары даказалі, што добры гумор і аптымістычнае светасузіранне можна пчале вярнуць, калі прапанаваць ёй нечаканую ўзнагароду.

У гэтым месцы Годфры-Сміт не праміне адзначыць, што мы занадта апантаныя пошукам у жывёлаў кропкавых, імгненных пачуццяў – такіх як боль – у той час як ментальны досвед «напісаны» больш шырокімі мазкамі: трывалымі эмацыйнымі станамі, падобна тым жа настроям, і менавіта іх і трэба шукаць у нашых «братоў меншых». Гэта агулам адна з асноўных і скразных для ўсёй кнігі прэтэнзіяў аўтара «Метазоа» да сучаснай кагнітывістыцы і філасофіі розуму – яны ўвесь час спрабуюць раскласці наш ментальны свет на атамы, перцэптыўныя прымітывы, падобна там жа квалія, на «простыя» уражанні, з якіх нібы складаецца наш досвед. Годфры-Сміт бачыць тут падступны ўплыў эмпірызму XVII-XIX стагоддзя (Лок, Бэрклі, Г’юм і Міль) з ягонымі «простымі ідэямі». Сам жа аўтар «Метазоа» знаходзіць болей рацыі за гештальт падыходам, за халістычным поглядам на чалавечую і жывёльную свядомасць, і засцерагае ад рэдукцыі ментальнага вылучна да кагнітыўнага (пазнаўчага ці інфармацыйнага). Досвед быцця складаецца не з простых перцэпцый, але ж больш складаных станаў, такіх як эмоцыі, жаданні, настроі і пабуджэнні, дзе кагнітыўная дзейнасць пераплецена з валявой і ацэнкавай.

Далей Годфры-Сміт прапануе задумацца над агульнай «будовай» і функцыянальнай роляй дарослых насякомых – якія былі пераважным абʼектам навуковых доследаў. У адрозненні ад уласных жа лічынак (якіх, відаць, чакае ў будучым свая, асобная порцыя пакутаў ад эксперыментатараў), дарослыя насякомыя скутыя вонкавым хіцінавым экзашкілетам. Іх раны цяжка ці наагул немагчыма вылечыць і прасцей незважаць. Апроч таго, на пакуты і боль у іх проста «няма часу». Апошняя фаза жыццёвага цыклу ў насякомых часта доўжыцца некалькі дзён, за якія трэба паспець зрабіць галоўнае – знайсці партнёра і пакінуць нашчадкаў. Дарослая стадыя гэта «аднаразовая рэпрадуктыўная машына». Уласна вобраз машыны і бярэ Годфры-Сміт за падставу сваёй рэканструкцыі імавернага «як» быцця насякомым. Магчыма яны суаднесены з сваймі целамі – кажа аўтар «Метазоа» – не ў знаёмы нам спосаб поўнага атаяснення, але ж падобна да нашага досведу кіравання транспартным сродкам: прабітае кола ці разбітае шкло не выклікаюць у нас непасрэдны фізічны боль, але ж могуць ладна папсаваць настрой. Гэтак і насякомыя: відаць, яны здольныя адчуваць агульнае недамаганне і ўсведамляць, што «справы ідуць дрэнна», што знаходзіць адлюстраванне і на прынятых імі рашэннях.

Каб вы не падумалі, што біёлага адрознівае ад скуралупа толькі большая сістэматычнасць, прывяду з «Метазоа» некаторыя іншыя сведчанні наяўнасці адносна складанай свядомасці ў «найменшых» з нашых братоў, атрыманыя не такім жорсткім спосабам.

Рыбы могуць адрозніваць стылі музыкі – у эксперыменце яны здолелі зрабіць экстрапаляцыю ад некалькіх блюзавых выканаўцаў да «блюзавасці» як такой і супрацьпаставіць яе джазу.

Тыя ж рыбы здольныя і да навучання. Як вядома, брызгуны (Toxotes) атрымалі сваю мянушку за адметны спосаб палявання на наземных насякомых – яны ў іх бразгаюць, ці «плююць» вадою. Адпаведна ёсць пацверджаныя назіранні, што брызгуны могуць засвоіць новы стыль «пляўкоў» назіраючы за сваімі больш здольнымі «сапляменнікамі».

Між рыбамі-чысцільшчыкамі і іх «кліентамі» дзейнічае маўклівая ўгода: удзячная за пазбаўленне ад паразітаў рыба-«кліент» дазваляе чысцільшчыку паласавацца на развітанне яшчэ і невялічкім кавалкам уласнай плоці. Але памер кавалку – на назіраннях біёлагаў – які чысцільшчык адкусвае ад «ачышчанага» вагаецца. Звычайна ля месца пражывання чысцільшчыкаў збіраецца цэлая чарга розных рыбаў, якія чакаюць свайго часу. Дык вось: адкушаны кавалак будзе значна болей умеркаваны, калі «чарга» вялікая і ўкус можа быць заўважаны, і больш прагным, калі за ім не сочаць «староннія вочы». Такім чынам, рыбы-чысцільшчыкі пільнуюцца сваёй «дзелавой» рэпутацыі.

Адным словам, па прачытанню кнігі Годфры-Сміта вы знаходзіце сябе ў дзіўным свеце ракаў-пакутнікаў, пчол у дэпрэсіі і рыб-меламанаў, дзе хочацца, падобна індыйскім джайнам, углядацца долу падчас кожнага кроку, каб толькі не расціснуць незнарок якую казюрку. І нават да камара назолы адчуваеш шкадаванне…

Але ўсе пералічаныя дасціпныя назіранні і жорсткія эксперыменты даюць толькі палову адказу на пытанне: дзе варта праводзіць мяжу свядомасці. Пакуль абвергнутыя толькі тыя, хто шукаў яе занадта блізка ад чалавечага роду: «можа яшчэ рэптыліі яшчэ нешта адчуваюць, ну хіба амфібіі, але ж ніяк не рыбы, і тым болей не насякомыя». У нас застаюцца тыя, хто гатовы ўлучыць у лік свядомых істотаў раслін, бактэрыі, ці нават – увесь свет як такі.

У адказ на падобныя погляды Годфры-Сміт пераходзіць да болей спекулятыўных разважанняў. Па-першае, ён адмаўляе ў рацыі тым, хто агулам не прызнае мяжы між свядомасцю і яе адсутнасцю: дуалістам і панпсіхістам. Дуаліст (кажам дуалізм, згадваем Рэне Дэкарта) скажа, што ментальнае – «нідзе» у фізічным, бо ўяўляе сабой адметнае існае: між розумам і яго біялагічнымі карэлятамі няма і не можа быць каўзальнай сувязі, свядомасць наагул не прыналежыць да гэтага прасторавага свету. Панпсіхіст скажа, што ментальнае «паўсюль» – любая, нават не жывая, фізічная сістэма мае свой ментальны «спод», нейкую звязаную з ёй прота-свядомасць. Нагадаю, што апошняя пазіцыя – нягледзячы на свае экзатычнае гучанне для здаровага сэнсу – збірае ўсё болей прыхільнікаў сярод сучасных аналітычных філосафаў, зняможаных у барацьбе з загадкамі розуму. Але Годфры-Сміт не ўваходзіць у іх лік. Сваю ўласную пазіцыю пазначае як «біялагічны матэрыялізм»: розум не чакаў вечнасць у іматэрыяльным «нідзе» арганічнай нагоды, каб праявіць сябе ў свеце, і ён не роўнавялікі свету па часе і прасцягу. Розум, паводле «Метазоа», узнікае як прадукт эвалюцыі і ёсць вынікам арганізацыі не-ментальных інгрэдыентаў. Такім чынам, для зʼяўлення свядомасці патрабуецца прынамсі эвалюцыя, як творачы яе працэс, і жыццё, як яе «месцазнаходжанне».

Але для зʼяўлення свядомасці патрэбна, паводле Годфры-Сміта, нешта большае за проста жывую істоту – апошняя мусіць мець адносна складанае сеціва нейронаў. Здавалася б, у суаднясенні ментальнага з дзейнасцю нейронаў няма нічога арыгінальнага, але аргументацыя аўтара «Метазоя» тут адрозніваецца ад звычайнай. Паводле меркавання Годфры-Сміта, для таго, каб быццё жывым пэўным чынам адчувалася, не дастаткова толькі паслядоўных ці паралельных ланцужкоў нейронных імпульсаў. Істотную ролю граюць таксама рытмічныя ваганні агульнага электрамагнітнага поля, якія ўзнікаюць у выніку эфаптычнай сувязі нейронаў (пра гэтую ідэю пішу больш падрабязна некалькімі абзацамі ніжэй).

Паслядоўнасці нейронных імпульсаў могуць быць эмуляванымі на іншым субстраце: у прыватнасці, свае ланцужкі перадачы інфармацыі знаходзім у раслінаў, і – галоўнае – іх гіпатэтычна можна ўзнавіць на сучасных кампʼютарах. Апошняя магчымасць і непакоіць Годфры-Сміта болей за ўсё: як «біялагічны матэрыяліст» ён станоўка адмаўляе магчымасць пераносу свядомасці (чалавечай ці жывёльнай) на вылічальныя машыны. Паміж нейроннымі імпульсамі, якія праходзяць па сінапсах, і злічэннем на падставе простых «так» ці «не» (нулёў і адзінак) няма прынцыповай розніцы, а значыць і не вылучана магчымасць таго, што аднойчы мы «прачнёмся» унутры кампʼютарнай праграмы. Аўтар «Метазоа» лічыць, што знайшоў паратунак ад падобнай перспектывы ў ваганнях агульнага электрамагнітнага поля вакол нейронаў.

Нейроны, злучаныя эфаптычнымі сувязямі і схільныя да агульных электрамагнітных асцыляцыяў знаходзім у білатэрыяў – вось і шуканая намі мяжа ментальнага, кажа Годфры-Сміта. Па той бок ад білатэрыяў – спрадвечнае ментальнае «нішто» чыстага аўтаматызму, па гэты – дзівосны свет фенаменалагічнай споўненнасці быцця.

Другая задача, якую ставіў перад сабой Годфры-Сміт: прынамсі часткова разблытацца ў самой праблеме розуму – што гэта? Як і на падставе якіх механізмаў узнікае? І – галоўнае, па меркаванню Дэвіда Чалмерса і незлічонай арміі ягоных прыхільнікаў, – навошта? Дзеля чаго спатрэбілася гэтае дзіўнае падваенне свету (ягонай фізічнай дадзенасці і адлюстравання ў ментальным)?

Галоўная памылка філосафаў, па меркаванню Годфры-Сміта, якая і спараджае асноўныя апорыі праблемы розуму, у тым, што яны праводзяць занадта строгую, дакладную мяжу між субʼектыўнасцю і агентнасцю. Субʼектыўнасць – факальнае кропка «бачнасці» свету, ягонае «для-мяне» («for-me-ness»); агентнасць – крыніца і пачатак дзеянняў, адметны запачаткаваны «мной» бок свету («by-me-ness»). Для філосафа і кагнітывіста паміж першай і другой – прорва. Агентнасць – не складана патлумачыць, а ўсе «цяжкія праблемы» сканцэнтраваны на баку субʼектанасці. Але – зазначае Годфры-Сміт – з пункту гледжання эвалюцыі гэта два бакі аднаго медаля.

Некаторыя пачуцці ўзнікаюць амаль аўтаматычна, так бы мовіць, «задарма» – як вынік ці наступства кантролю ўласнай чыннасці. Па-першае, жывёле як самасці патрэбна разрозніваць уласнае цела і вонкавы ёй свет. Яшчэ больш ускладняе справу зʼяўлення рухомых органаў: для кантролю такой арганізаванай сістэмы трэба «адчуваць», што робяць яе ўласныя часткі і аддзяляць змены прыўнесеныя ў асяроддзе ці ўласнае цела рухамі сваіх жа органаў, ад «знадворных» не залежных ад сістэмы зменаў. У істотаў, якія рэагуюць на свае атачэнне, як на вонкавы абшар, трэба дапускаць і нейкае мінімальнае пачуцце сябе, свайго быцця.

У ходзе эвалюцыі жывёлы сталі новым відам перасячэння, вузельчыкам у сусветнай павуце каўзальных сувязяў. З дапамогаю пачуццяў прычынны-выніковыя лініі сыходзяцца ў жывых істотах, як у адзінай кропцы. Там жа, дзе жывёла зʼяўляецца ініцыятарам дзеяння – каўзальныя шэрагі разыходзяцца ад гэтай кропкі навонкі, часткова замыкаючыся назад (уздзеянне на ўласныя пачуцці). Жывое, гэта «месца», дзе планаваная будучыня сустракаецца з яе мінулым.

Уласнае бачанне субʼектыўнасці, як дадатковай вартасці атрыманай у выніку збірання каўзальных шэрагаў у адзінства, якім і ёсць жывёла Годфры-Сміт тлумачыць і заглыбляе з дапамогаю свайго любімага прыкладу – васьміногаў. Галоўная праблема і парадокс, які васьміногі ўцялесніваюць для сучаснай навукі, палягае ў тым, што іх нервовая сістэма дэцэнтралізаваная і размеркаваная – іх шчупальцы месцяць дзве трэціх ад агульнай колькасці ўсіх нейронаў жывёлы. Г. зн., «ногі» васьмінога падыходзяць для таго, каб «думаць» ці ўсведамляць сябе не горш за цэнтральны мозг. Апроч таго, колькасць нейроных сувязяў між галаўным мозгам і канечнасцямі адносна невялікая – іх, відаць, не стае, каб цалкам кантраляваць дзеянні шчупальцаў.

Вонкавыя назіранні таксама даюць падставы меркаваць, што шчупальцы васьміногаў надзелены пэўнай доляй аўтаноміі. Падчас небяспекі ці актыўнага палявання васьміног «збірае» сябе ў адзінае цэлае. Але ж у спакойным стане ён нібы распадаецца на ансамбль квазі-самастойных істотаў – прынамсі, у гэтым спрабуе пераканаць нас Годфры-Сміт. Кожнае шчупальца абмацвае вакольны ландшафт падобна самастойнай жывёле.

Біёлагі мяркуюць, што першаснае рашэнне: што рабіць з новым сустрэтым абʼектам – адхапіцца, як ад небяспецы, ці, наадварот, схапіць, як патэнцыйную ежу – прымаецца шчупальцам самастойна, незалежна ад галаўнога мозга. Магчыма, унікальны досвед быцця васьміногам падобны на стан людзей, якія ў выніку хваробы згубілі прапрыяцэпцыю, так званае «шостае пачуццё» – унутранае адчуванне ўласнага цела. Такія людзі змушаны сачыць за ўласным целам, як за чымсьці нібы вонкавым – толькі праз зрок яны могуць адчуць ягоную цэласнасць. Гэтак жа і васьміног – які па меркаванню шмат каго з біёлагаў, не мае ўнутранай «мапы» уласнага цела – сочыць за дзейнасцю сваіх шчупальцаў.

«Як» можна быць васьміногам? – пытае нас і сябе Годфры-Сміт. На што падобнае гэтае дзіўнае сумяшчэнне цэнтральнага і перыферыйнага кантролю? І галоўнае: дзе тут розум (а на карысць наяўнасці досыць складанага інтэлекту і глыбокага фенаменалагічнага досведу ў васьміногаў існуюць вельмі пераканаўчыя аргументы) і – колькі тут розумаў?

На апошняе пытанне, піша Годфры-Сміт, існуе тры асноўныя адказы, якія ён нумералагічна пазначае як «1», «1+8» і «1+1».

Адпаведна:

– «1» – гіпотэза, што, нягледзячы на ўсю дзіўную будову сваёй нейронай сістэмы, васьміног усё ж такі адчувае сябе адзіным субʼектам. «Як» быцця васьміногам не мае прынцыповых адрозненняў ад нашага досведу. Яны ўсведамляюць сябе адзіным «Я», нягледзячы на ўсе дзівацкія паводзіны іх шчупальцаў. Гэтае адзінае і адзінкавае «Я» месціцца ў галаўным мозгу (і тады ўся бачная самастойнасць «ног» мусіць на фенаменалагічным узроўні падаўляцца), ці размеркавана па ўсяму целу істоты (васьміног думае «галавой» і «нагамі» адначасова).

– «1+8»: у васьміногу суіснуе адно «вялікае», галоўнае «Я» (цэнтральны мозг) і восем меншых (для кожнага са шчупальцаў).

– «1+1»: біёлагі заўважылі, што між шчупальцамі васьмінога існуе болей нейронных сувязяў, якія апярэзваць «ногі» жывёлы нібы спадніца, чым між кожным з іх паасобку і галаўным мозгам. Гэта азначае, што існуе магчымасць, што поруч з «Я» галаўнога мозгу існуе яшчэ адно, але толькі адно «Я» – як інтэгральны досвед і «розум» усіх шчупальцаў. Прычым, у такім выпадку, адзіны «мозг» шчупальцаў аказваецца большым за ўласна галаўны.

Пасля разгляду гэтых трох гіпотэзаў Годфры-Сміт прапануе ўласную – на першы погляд, яшчэ болей дзіўную – пераключэнне. Васьміног – гэта ані сталае адзінства «я», ані трывалая іх множнасць. Хутчэй «быць васьміногам» значыць пераключацца між адным і другім варыянтам у залежнасці ад абставінаў.

Тут Годфры-Сміт спасылаецца на ўжо неўралогію і неўрапаталогію людзей: на рэдкія, але задакументаваныя выпадкі «рассечанага мозгу».

У некаторых, асабліва цяжкіх выпадках эпілепсіі, каб прыпыніць хвалі празмернай лакальнай сінхранізацыі ў мозгу, якія і выклікаюць спазматычны прыступ, хірургічна рассякаюць так званае мазолістае цела (corpus callosum) – перамычку між правам і левым паўшарʼем.

Людзі з рассечаным мозгам выяўляюць паводзіны, якія даюць падставы меркаваць, што пасля аперацыі ў іх мозгу жыве адначасна два «субʼекта». Левая палова мозгу, якая кантралюе правую палову цела і маўленчы цэнтр, працягвае звычайнае жыццё і камунікацыю з людзьмі, а правая – змушана маўклівая – нібы дасылае сігналы сваёй самастойнасці.

Праводзіліся адмысловыя эксперыменты, калі такім людзям паказвалі нешта, бачнае толькі для левага вока (адпаведна – зона кантролю правай паловы мозга). На пытанне «што вы бачыце?», чалавек адказваў «нічога», але ж, у той самы момант і насуперак адказу, левая рука «на мігах» спрабавала адказаць: пісала адказ, паказвала пальцам. Ці, нават, спрабавала падказаць сваёй левай (адносна паўшарʼя мозга) палове: левая рука пісала на далоні правай патрэбны адказ.

Як і ў выпадку з васьміногамі, гэтыя эмпірычныя звесткі тлумачаць па рознаму. Некаторыя навукоўцы лічаць, што субʼект ці «я» у людзей з рассечаным мозгам – адзіны, той, які звязаны з левым паўшарʼем. Усе ж дзіўнасці паводзінаў левай рукі яны схільныя тлумачыць проста як нейкую паталогію, праяву своеасаблівай псіхалагічнай хваробы. Альтэрнатыўны погляд бачыць тут двух незалежных субʼектаў, «насельнікаў» кожнага з паўшарʼя: дзень рассячэння мазолістага цела становіцца днём нараджэння ў чалавеку яшчэ аднога, самастойнага «Я».

На матэрыяле «рассечанага мозгу» Годфры-Сміт і тлумачыць сваю тэорыю пераключэння. Паводле меркавання аўтара «Метазоа» альтэрнатыва: адзін ці два – аблудная. Да гэтай памылковай дыхатаміі нас штурхае штучнае атаясненне свядомасці вылучна з мозгам, нібы «я» жыве « у мозгу».

Нагадаю: Годфры-Сміт перакананы, што адасабленне субʼекту і агенту толькі тэарэтычнае: спачатку мы абстрагуем ад жывой канкрэтыкі нейкага бяздзейнага сузіральніка, а пасля не можам не можам знайсці яму месца ў рэчаіснасці. Свядомасць – не «у мозгу», яна ёсць вузельчыкам агульнай тканіны каўзальных сувязяў, якія выходзяць за межы не толькі чалавечага мозгу, але і цела. Нічога «не ўваходзіць» у свядомасць, бо яна проста стан быцця: тое, як дадзены збег прычынаў і вынікаў адчуваецца «ад першай асобы». Розум не спараджаецца фізічнай (біялагічнай) сістэмаю, як нейкі яе нечаканы дадатак, ён і ёсць самой гэтай сістэмаю. Адсюль і развязанне Годфры-Сміта праблемы рассечанага мозгу: «пераключэнне» між двума і адным «Я».

У норме, нягледзячы на адсутнасць сувязі між паўшарʼямі, падставаў для ўзнікнення двух субʼектаў няма – чалавек усё яшчэ ёсць адзіным цэнтрам прыняцця рашэнняў і адзіным агентам сваіх дзеянняў. Але падчас апісаных эксперыментаў мы штучна ствараем умовы, каб правае і левае паўшарʼе траплялі ў розныя каўзальныя шэрагі – і менавіта ў такіх вылучных выпадках чалавек распадаецца на два самастойных «я».

Прычым, досвед «рассечанага мозгу» не такі ўжо экзатычны і можа быць адчуты нават і звычайным чалавекам: існуе эксперымент Джона Вады («тэст Вады») : калі з дапамогаю анестэтыкаў часова «адключаецца» адно з паўшарʼеў мозгу. Людзі, які прайшлі праз «тэст» распавядалі пра дзіўны досвед: калі было «адключана» левае паўшарʼе (а менавіта яно, нагадаю, улучае цэнтр маўлення) чалавек адчуваў сябе як звычайна – уласна «сабой» – але пры гэтым не мог узгадаць ніводнага слова. Гэта, па апісанню тых, хто прайшоў праз эксперымент, нагадвала знаёмае пачуцце забытага слова, якое «верціцца на языку» і вось-вось будзе ўзгаданым. Толькі ў гэтым выпадку была «забытая» уся мова.

Калі звярнуцца да «тэста Вады»: чым ёсць наш звычайны досвед? Дзе тое «я», якое «прачынаецца» падчас эксперыменту? Быць можа яно выціснутае ў падсвядомасць – спіць без сну цягам усяго нашага жыцця і абуджаецца толькі ў выключных выпадках? Але Годфры-Сміт лічыць, што ніякіх іншых «я» не існуе покуль мы знаходзімся ў цэнтры звязаных з намі каўзальных шэрагаў, покуль мы выступаем як адзіны агент уласнай чыннасці. Яно «узнікае» падчас «рассячэння» прычынна-выніковых ліні.

Агулам бачна, што тэма магчымай «шматсубʼектанасці» досведу – улюблёная для Годфры-Сміта. Апроч васьміногаў ён згадвае рыб, амфібіяў, рэптыліяў, сумчатых і аднапраходных сысуноў – яны мазолістага цела не маюць. Адпаведна паўшарʼі іх мозгу не звязаныя. Доследы біёлагаў паказваюць, што левым вокам (правая палова мозгу) жывёлы схільныя «бачыць» катэгорыі абʼектаў, а правым (левая палова) – адносіны між імі. Ці азначае гэта, – пытае Годфры-Сміт – што, напрыклад, для рыб правы бок свету заселены катэгарызаванымі абʼектамі, а левы – сетак адносін і больш сацыяльна «загружаны»? У дэльфінаў жа мы сустракаемся з натуральным «тэстам Вады», бо яны спяць толькі паловай мозгу…

Відаць менавіта ў схільнасці Годфры-Сміт бачыць свядомасць як адзінства «усталяванае» паўзверх магчымай множнасці і трэба шукаць тлумачэння ягоным поглядам на «фізіку розуму» Як пісаў вышэй, у адрозненні ад магістральных поглядаў сучаснай нейранавукі, аўтар «Метазоа» лічыць не магчымым рэдукаваць розум да паслядоўнасці сігналаў між асобнымі нейронамі. Свядомасць гэта лучнасць двух працэсаў:

• ланцуговае «вылічэнне» праз сігналы між асобнымі нейронамі, злучаных сінапсамі,
• буйнамаштабная дынаміка электрамагнітнага поля, якое ахоплівае ўсе нейроны.

Кагірэнтныя рытмы, якія ўзнікаюць у выніку эфаптычный сувязяў, якія назіраем на электраэнцэфалаграмах, ужо прыцягвалі ўвагу навукоўцаў. Кажу пра працу Крыстофа Коха і Фрэнсіса Крыка, творцаў гіпотэзы «гама-актыўнасці», згодна з якой, свядомасць ёсць вынікам сінхранізаваных імпульсаў частаты ў 40 Гц (не магу не параіць прыўкрасную ва ўсіх адносінах кнігу Коха). Погляд Годфры-Сміта меней радыкальны: свядомасць гэта і тое, і другое заразом: і а) паслядоўнасць з ланцужкоў «так» ці «не» асобных нейронаў і b) іх супольнае, сінхранічнае «дыханне» у асцыляцыйных працэсах. І нават больш гэтага: свядомасць гэта яшчэ і ўнікальны вузельчык каўзальных сувязяў, большы за мозг, ягонае электрамагнітнае поле і нават цела жывёлы.

Кант у сваіх «Пралегоменах» параўнаў метафізіку з пенай, якая непазбежна ўзнікае на марскіх хвалях чалавечай цікаўнасці да свету. Сёння найбольш «пеняцца» нашы спробы разгадаць загадкі ўласнага розуму. Падыход Годфры-Сміта палягае на тым, каб не адмаўляючы хараство ўсхваляванага мора і прыгажосць ягоных буруноў, пагружацца ўсё ж такі ў глыбіні – да сваіх акіянічных улюбёнцаў…