Абдзіраловіч

Іван Новік. Беларуская савецкая філасофія 1950-ых гг. як філасофія sensus communis

by · 09.10.2019

У кожным экскурсе ў мінулае, які ў 1950-ыя гг. рабілі савецкія філосафы, у любым звароце да пэўных постацяў інтэлектуальнай гісторыі (за выключэннем, хіба, “класікаў” і “айцоў-заснавальнікаў” маркізму-ленінізму, вяртанне да чыіх тэкстаў не патрабавала аніякага дадатковага абгрунтавання), мы абавязкова сустрэнем напамін, што вартым увагі ў іх тэкстах ёсць толькі “тое новае і прагрэсіўнае”, што была імі “дадзена свайму часу і што садзейнічала руху наперад” [Ільюшын 1948: 39], што “неабходна зыходзіць з марксісцка-ленінскага палажэння аб тым, што галоўную ўвагу трэба аддаваць не тым ідэям, якія аджывалі свой век, складалі забабоны вучонага, а тым тэндэнцыям, якія пракладвалі сабе шлях у барацьбе з аджываючымі, бо ў гэтых тэндэнцыях, часам мала яшчэ прыкметных, ляжалі парасткі будучага” [Алексютовіч 1958: 75].

Думка мінуўшых часоў магла зацікавіць даследніка толькі калі яна была спалучана з прыметнікамі “перадавая” і “прагрэсіўная”. За гэтымі рытарычнымі фігурамі тагачаснага гісторыясофскага дыскурсу стаяла, здавалася б, натуральная і амаль непазбежная для акту чытання вівісекцыя тэсту з аддзяленнем “авечак” сапраўднага, надзённага, цікавага “ад казлоў” астатняга. Акурат лёс такой інтэрпрэтацыі напаткаў самі тэксты беларускай савецкай філасофіі 1950-ых гг.: яны не забытыя і дагэтуль фігуруюць у культурнай прасторы, але кожнага разу перачытваюцца ў мадальнасці “насуперак”. Насуперак савецкай сістэме, ідэалагічнаму дыктату, абставінам часу – чуем мы ў амаль непазбежнай прэамбуле да разгляду напісанага ў той час, – беларуская філасофія “здолела…”: далей падаецца спіс дасягненняў перыяду.

Дасягненні сапраўды былі: амаль кожная з сённяшніх беларускіх філасофскіх дысцыплінаў і даследніцкіх праграм можа знайсці свае падмуркі ў 1950-ых. Не складае цяжкасці знайсці ў той час “гігантаў”, на плячах якіх стаім мы самі. Гігантаў, як вядома, ушаноўваюць – з іх тэкстаў збіраюцца аскепкі тае бронзы, з якой адальюць ім помнікі. Наш уласны падыход можа, таму, падацца блюзнерскім: дадзены тэкст з’яўляецца вынікам скразнога, а не селектыўнага прачытання філасофскай прадукцыі адпаведнага перыяду. Падчас нашай працы з тэкстамі 1950-ых гг. мы не дазвалялі сабе раскошы сляпых плямаў, абгрунтаваных вышэйазначаным “насуперак”; не падзялялі напісанага паводле мадэлі: шалупінне даніны часу і акалічнасцям / сапраўдная і жывая думка.

Аб’ектам нашай цікавасці было іншае: характарыстычнае, агульнае ў тэкстах перыяду, тое, што нітуе іх у гістарычна-культурную цэласнасць. Кажучы жаргонам найноўшай філасофіі: дыскурсіўная сістэма, а не адзінкавыя інтэлектуальныя падзеі. Падставай для аперацыяналізацыі такой оптыкі, апроч навуковага этасу, які патрабуе казаць штораз нешта прынцыпова новае і не прагаворанае папярэднікамі, былі і болей істотныя меркаванні.

Гісторыя савецкай філасофіі, у тым ліку і беларуская савецкая філасофія, стала ахвярай аўта-міфалагізацыі: пазіцыянавала сябе як нязменны, транс-гістарычны маналіт, у якім з часоў Леніна няма месца і магчымасці для буйных зменаў, навацыяў, перавызначэння гарызонтаў. Першы погляд на філасофскую прадукцыю савецкага часу, здавалася б, мацуе гэту сама-рэпрэзентацыю: для яе, асабліва ў параўнанні з паралельным развіццём “кантынентальнай” еўрапейскай філасофіі ва ўсёй размаітасці яе “ізмаў” і школ, уласціва прынцыповая манатоннасць лексічнага складу, фразеалагічных канструкцый і сінтаксічных фігур.

Але пад гэтай нязменнасцю формы віравала досыць актыўнае жыццё думкі і філасофскай практыкі: пераносячы, траспануючы застылыя маўленчыя канструкцыі ва ўсё новыя перфарматыўныя гарызонты і дысцыплінарныя палі, яна магла казаць тымі ж словамі кожнага разу прынцыпова новае. Змяняўся не лексічны каркас філасофскага выказвання, але ж тое месца, адкуль гэта выказванне рабілася.

У 1920-ыя гэта быў акадэмічны асяродак, у які савецкая філасофія намагалася адначасова і ўбудаваць сябе, і ўзарваць яго старыя парадак, іерархію. Савецкі філосаф 1920-ых – гэта малады эпатажны прафесар-марксіст, які ўпершыню адчыняе некалі замкнутыя для яго дзверы акадэмічных устаноў, каб запрасіць саму навуку ў шчасную будучыню марксізму, дзе будуць развязаныя і вырашаныя ўсе апанаваўшыя яе напачатку XX стагоддзя крызісы.

Савецкі філосаф 1930-ых, застрашаны падзеямі культурнай рэвалюцыі, у аняменні сочыць за апошнімі партыйным пастановамі і перадавіцамі партыйнай прэсы, шле праклёны выкрытым партыйным ворагам, каб сказаць, нічога ўласна не сказаўшы. Мела свае адметныя і характэрныя рысы і філасофскае выказванне ў 1950-ыя. 

Тэмп развіцця савецкай філасофіі вымяраецца дзесяцігоддзямі, калі нават не меншымі тэрмінамі, але для таго, каб яго адчуць і ўбачыць, неабходна вярнуць сказанае ў яго зыходны перфарматыўны гарызонт. Таму ў кантэксце размовы пра беларускую савецкую філасофію 1950-ых гг. істотна не толькі, што было сказана, але і як, не толькі канкрэтныя дасягненні ў даследаваннях, але новыя спосабы абыходжання з ўдавана тоесным кантэкстам, з самой “дыялектычна-матэрыялістычнай” догмай.

Праблему, якая нас рупіла, можна сфармуляваць наступным чынам: якім чынам беларуская савецкая філасофія вынаходзіць наноў у 1950-ыя свой уласны “марксісцка-ленінскі” канон, як яна інструменталізуе яго адносна новай кан’юнктуры.

Абагульняючы вынікі даследавання, можам сфармуляваць наша бачанне асноўнага механізму разгортвання філасофскага дыскурсу ў 1950-ыя гг. так: апеляцыя да ноў-набытага савецкага здаровага сэнсу – вяртанне навуковага этасу, беларускай гісторыі, культурных здабыткаў і палёў даследавання праз прасейванне скрозь онталагічныя краты гэтага здаровага сэнсу. Можна сказаць, што філасофія 1950-ых гг., гэта “філасофія здаровага сэнсу”, калі пад апошнім разумець яго адметную, унікальную савецкую канфігурацыю.

Здаровы сэнс тут, апроч канатаванай ў беларускім гучанні нармальнасці, нарматыўнасці, разважлівасці, цвярозасці і здароўя (адпаведна: пярэчыць пастулатам савецкай філасофіі ў 1950-ыя – праява безразважнасці, шаленства ці хваробы), разумеецца і ў яго зыходным лацінскім значэнні sensus communis – агульнага пачуцця, рэжыму перцэпцыі і хады развагі ўласцівых для большасці “нармальных” індывідаў і канстытутыўных для гэтай большасці; здольнасці бачыць рэчы, якімі яны насамрэч ёсць і рабіць учынкі, як мае быць зробленым; асаблівых, навочных амаль для усіх палажэнняў, у абмеркаванні і давядзенні якіх няма патрэбы. Адпаведна: пярэчыць пастулатам савецкай філасофіі ў 1950-ыя – праява слепаты, адпадзення ад народных мас, дзівацтва. 

Адметная эпістэмічная канфігурацыя беларускай савецкай філасофіі 1950-ых гг. і, адначасна, лагічны каркас яе разважанняў, былі звязаны з абавязковым вяртаннем да здаровага сэнсу “савецкага чалавека”. Можна вылучыць, прынамсі, тры ўзроўні на якіх праяўлялася дадзеная канфігурацыя. 

Першы ўзровень. Вялікая, можам нават сказаць: завялікая і скандальная для па-азначэнню контр-відавочнага дыскурсу філасофіі доля і вага ў тэкстах гнамічных выказванняў. Г. зн., выказванняў-апелятываў да ўсеагульнай, ананімнай мудрасці, канчатковым носьбітам якой разглядаўся “савецкі народ”. У такіх выказваннях пэўная веда, тыя ці іншыя пастулаты, гнасеалагічныя ці сацыяльныя інструкцыі разглядаліся як абсалютна відавочныя і не патрабуючыя абгрунтавання.

Сам факт агучвання зместу падобных выказванняў быў тоесны іх доказу. Суб’ект іх прамаўлення і носьбіт залучанай імі веды супадаў з любым “нармальным” індывідам, якога не закрануў сурок капіталістычнага грамадства, які не адарваўся ў індывідуальнай біяграфічнай і эпістэмічнай траекторыі ад калектыву і “народных мас”. Статус такіх выказванняў для тагачаснага савецкага філасофскага дыскурсу небяспечна набліжаўся да труізмаў, але  прагаворванне падобных “банальнасцяў” было тым рытарычным інструментам, які дазваляў снаваць падставовую канву тагачаснага філасофскага дыскурсу, і іх не толькі не пазбягалі, але ж наадварот актыўна і эўрыстычнага выкарыстоўвалі.

У якасці своеасаблівых дэрыватаў такіх гнамічных выказванняў варта разглядаць а) рытарычныя канструкцыі “безумоўна…”, “відавочна…”, “натуральна…”, “як вядома…”, “на самой справе…” і іх болей канкрэтныя, індывідуальныя варыяцыі; б) выказванні з квантарамі ўсеагульнасці: “любы”, “кожны”, “заўсёды” і г.д. Доля і значнасць і тых, і другіх у філасофскім маўленні 1950-ых беспрэцэдэнтная:

“няма неабходнасці казаць”, “ёсць усе падставы сцвярджаць, што”, “не падлягае сумненню, што”, “для нас зусім ясна, што” [Ільюшын 1948:37, 41, 45]; “усякаму добрасумленнаму філосафу, які мае мінімум добрасумленнасці, вядома”, “кожнаму, хто не пабываў у вар’ятні або на вывучцы ў ідэалістаў, ясна”, “толькі круглы невук не ведае ў нашы дні цалкам вызначанага палажэння” [Карлюк 1954:37, 41]; “кожнаму разважнаму [здравомыслящему] чалавеку ясна, што” [Ковалгин 1958: 79]; “не падлягае таксама сумненню, што”, “агульнапрызнана, што”, “цяпер мы добра ведаем, што”, “як вядома, заўсёды” [Алексютовіч 1958:41, 66, 87, 115]; “непарушныя палажэнні” [Бондарева 1953:4]; “не дазваляе і ценю сумневу” [Забелло 1957: 7]; “пра яе кажуць ўсюды – на заводзе і ў полі, на шматлюдных мітынгах і міжнародных кангрэсах” [Чугреев 1957: 3]; “бясспрэчным з’яўляецца той відавочны факт” [Бодаков 1958: 9]; “бясспрэчнай гістарычнай ісцінай з’яўляецца той факт” [Пешкин 1958: 20]; “як нельга павярнуць кола гісторыі назад, так нікому не пад сілу адмяніць аб’ектыўныя законы развіцця” [Фарміраванне і развіццё 1958: 4]; “не можа быць сумнення, што” [Перцаў 1948: 22].

Калі мы разгледзім дадзеныя выказванні з пазіцыі сённяшняга дня іх змест, як і пафас ягонай навочнасці, будзе для нас зусім не бясспрэчны: як правіла, падобнымі дыскурсіўнымі маркёрамі абсалютнай верагоднасці і агульнапрызнанасці пазначаны ідэалагічныя палажэнні, прычым, да гэткіх варта аднесці не толькі марксісцкія догмы, але і адметныя натурфіласофскія (бясконцасць матэрыяльнага сусвету ў прасторавай і часавай перспектыве), эпістэмічныя і гістарыясофскія (беларускі народ спрадвеку марыў аб уз’яднанні з рускім) і д.п. погляды. 

Такім чынам, агульную тэндэнцыю беларускай савецкай філасофіі 1950-ых гг. можна ахарактарызаваць як перанос ідэалагічнага ў сферу гнамічнага (псеўда-відавочнага). 

Другі ўзровень. З часоў, прынамсі, знакамітага семінара за ўдзелам М. Фуко, філосафы ахвочы залічваць Маркса, поруч з Ніцшэ і Фрэйдай, у мэтры так званай “герменеўтыкі падазрэння” – адметнага рэжыму прачытання і інтэрпрэтацыі тэкстаў, вызначальнага для сучаснасці. “Герменеўтыка падазрэння” зыходзіць з пастулату, што сказанага ў тэксце заўжды болей, чымсьці шукаў і жадаў бы сказаць яго непасрэдны аўтар, што апроч і насуперак індывідуальным інтэнцыям аўтара, праз напісанае ім дае знаць аб сабе неўсвядомленая, але падставовая і вызначальная для арганізацыі і зместу тэксту інстанцыя: ідэалогія, прага ўлады, бессвядомае.

Зыходна для Маркса, Ніцшэ, Фрэйда – у гэты вір скажэння, скрыўлення сапраўднасці трапляе і сам прамоўца, аўтар тэксту. Не індывід маніць, самі падставы яго суб’ектыўнасці і магчымасці яго маўлення ўлучаны ў агульны падман, які разгортваецца “па-за спінамі”, за межамі бачнага для індывідаў. Для Маркса і марксізму назва такой інстанцыі – ідэалогія. Вызначыўшы апошнюю як аблудную свядомасць (falsches Bewusstsein), заснавальнік філасофіі пралетарыяту ўзброіў як сваіх непасрэдных адэптаў, так і ўсю гуманітарыстыку сучаснасці тым інструментам інтэрпрэтацыі, які дазваляе выкрываць ману тэксту, не апелюючы наўпрост да інтэнцый аўтара. 

Тым болей парадаксальным выглядае марксізм, які сумысля пазбавіўся ад паняцця ідэалогіі ў зыходным марксавым вызначэнні. Здавалася б: які сэнс паслядоўнікам Маркса адмаўляцца ад яго найбольш эўрыстычнага канцэпту, дзякуючы якому яго вучэнне захапіла і спакусіла столькі розумаў і дысцыплін? Але ж менавіта з такім марксізмам мы маем справу ў выпадку савецкай філасофіі 1950-ых гг. Для яе нібы не існуе самой магчымасці неадвольнага, не інтэнцыянальнага скажэння рэчаіснага.

У 1950-ыя беларускія савецкія філосафы ўсё яшчэ выкрываюць і бічуюць сапраўдныя і ўяўныя заганы “заходняга” капіталістычнага сусвету – можа нават болей, чым калі-небудзь яшчэ – але пры гэтым пазбаўляюць сваіх завочных апанентаў той асабістай “індульгенцыі”, якую несла паняцце ідэалогіі. Кожнае разыходжанне, непадабенства да пастулатаў “марксізму-ленінізму” заходняй філасофіі тлумачыцца, як вынік свядомай падступнасці, запланаванага падману, у лепшым выпадку – недаравальнага глупства і суцэльнай тэарэтычнай слепаты.

Заходняя навука і філасофія паўстаюць ў вачах савецкіх філосафаў “мудрагелістай сумессю невуцтва і нахабнай хлусні” [Карлюк 1954: 37], “не філасофіяй, а суцэльным шарлатанствам” [тамсама: 46]. Прытрымлівацца іншых палажэнняў, чым перакананні марксізму-ленінізму можна толькі “з аслінай упартасці, насуперак здароваму розуму” [тамсама: 43, вылучэнне наша].

Агульнае правіла тагачаснай “герменеўтыкі” савецкай філасофіі: любы адыход ад пастулатаў “дыялектычнага матэрыялізму”, любы феномен інтэлектуальнага жыцця па той бок “жалезнай заслоны” можа і мусіць быць патлумачаны змовай, крывадушшам, сумыснай хлуснёй:

  • аналітычная філасофія прымае больш вытанчаныя формы, не падобныя да знаёмых “ідэалістычных” пабудоў? – гэта таму, што “ідэолагам буржуазіі зараз ужо цяжка атручваць свядомасць народных мас, так бы мовіць, голенькім ідэалізмам” [тамсама: 3];
  • частка рускіх марксістаў вырашала спалучыць ідэі аўтара “Капіталу” з махізмам? – гэта быў свядомы падман сваіх таварышаў: “рэвізія марксізму ў Расіі, якая праводзілася рускімі махістамі пад крывадушным лозунгам яго “абароны” была разлічана […] на падман радавых партыйных работнікаў” [тамсама: 14];
  • заходняя навука супярэчыць натурфіласофскім савецкім пастулатам? – значыць заходнія даследчыкі наўмысна фальсіфікуюць дадзеныя: “навукоўцы, якія выступаюць як апалагеты буржуазіі, выкручвацца, бессаромна перакручваюць дадзеныя прыродазнаўства” [Ковалгин 1958: 56];
  • еўрапейская філасофія раскалолася на мноства супрацьлеглых, супярэчных плыняў? – гэта падман, вынік змовы, сродак утоіць іх прынцыповае адзінства ў варожасці да марксізму: “сучасныя буржуазныя філасофскія плыні суб’ектыўнага ідэалізму – інструменталізм, экзістэнцыялізм, неапазітывізм, лагічны пазітывізм, семантычны ідэалізм, прагматызм і інш. […] прыкідваюцца варагуючымі міжсобку, а на самой справе выступаюць агульным фронтам супраць матэрыялізму” [Ахремчик 1959: 10].

Не няўлоўная логіка вытворчых адносін, не няроўнасць у доступе да ведаў, не непрыметныя законы займанай сацыяльнай пазіцыі рушаць заходнім філосафам у ягоных памылках, невідушчасці, але толькі яго сумысны выбар і асабістае невуцтва. 

Тая ж інтэрпрэтацыйная стратэгія – надзяленне аўтара свядомай інтэнцыяй, тэарэтычнымі ведамі на падставе скупых тэкставых сведчанняў дзейнічае ў беларускай савецкай філасофіі 1950 гг. і ў адваротным выпадку: калі размова ідзецца пра гістарычныя постаці ўспрыманыя ў дадатным, пазітыўным ключы. Калі пэўнае гістарычнае выказванне, падзея ці ўчынак ухваляюцца, то яны адразу звязваюцца з веданнем адпаведнай філасофскай тэорыі ва ўсёй экспліцытнасці яе палажэнняў.

Для савецкай гістарыясофіі 1950-ых гг. ніякая “перадавая”, “прагрэсіўная” чыннасць немагчыма без свайго поўнага тэарэтычнага ўзбраення: калі мастак дасягае пэўных вынікаў у сваёй творчасці, гэта неабходнае і дастатковае сведчанне яго абазнанасці ў эстэтычнай тэорыі; калі пісьменнік спачуваў “простаму люду” і бедным, значыць ён валодаў разгорнутымі сацыяльна-эканамічнымі поглядамі; любы рэвалюцыйны дзеяч з неабходнасцю мусіў ведаць канцэпцыі і планы зменаў сацыяльнай рэчаіснасці і д.п.

Прывядзем некалькі характэрных прыкладаў, якія люструюць нашы тэзы: 

  • Скарына ўвёў элементы народнай беларускай гаворкі ў царкоўнаславянскую мову Бібліі? – значыць ён ствараў беларускую літаратурную мову, значыць быў заснавальнікам яе нармалізацыі [Алексютовіч 1958: 66; Алексютович 1955: 8], у выніку Скарына выглядае ледзьве не як сучасны лінгвіст; 
  • сам факт перакладу кніг на “рускую” мову ёсць надзейным сведчаннем, што для Скарыны было ўласціва “цвёрдае перакананне […] у тым, што літаратура кожнага народу павінна мець сваю нацыянальную форму” [Алексютовіч 1958: 83];
  • калі на гравюрах Скарыны назіраецца “імкненне да рэалістычнага адлюстравання рэчаіснасці” [тамсама: 73], гэта значыць што для беларускага першадрукара былі ўласцівы матэрыялістычныя погляды; 
  • у беларускіх прымаўках можна знайсці крытычныя выказванні адносна святароў, царквы і нават Бога? – значыць беларускаму народу былі ўласцівы элементы матэрыялізму і атэізму, “значыць, сярод беларускіх народных мас былі перадавыя людзі, якія даводзілі крытыку рэлігіі да яе адмаўлення” [Лущицкий 1951: 9]; 
  • Каліноўскі дзейнічаў “па плане праектаванай Герцэнам і Агаровым сялянскай рэвалюцыі” [тамсама: 22]; 
  • “Творчасць Багушэвіча сведчыць, што ён падзяляў прынцыпы рускай рэвалюцыйна-дэмакратычнай эстэтыкі” [тамсама: 31];
  • Багушэвіч крытыкуе суды Расійскай імперыі і апісвае нэндзу беларускага сялянства? – значыць: “Царскі самадзяржаўе і перажыткі прыгону павінны быць знішчаны да канца – такі быў галоўны прынцып палітычных перакананняў Багушэвіча” [Ершов-Мазуров 1953: 10];
  • “творчасць Багушэвіча, працятая вострай філасофскай мыслю, пераконвае ў тым, што ён быў не толькі паэтам, але і арыгінальным мысляром” [тамсама: 11]; 
  • на падставе вядомых радкоў “Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмёрлі”, робіцца выснова: Багушэвіч “лічыў самай істотнай і неабходнай прыкметай усякай нацыі наяўнасць роднай мовы” [тамсама: 13];
  • крытыка стану беларускай вёскі ёсць падставай для сцверджання: аўтар “Дудкі беларускай” “разумеў, што ва ўмовах антаганістычных грамадства сумленная праца прыносіць мала радасці чалавеку” [тамсама: 14];
  • калі Купала апісвае у сваіх вершах становішча беларускай вёскі і беларускую прыроду, то “зыходным пунктам яго філасофскіх разважанняў з’яўляецца аб’ектыўна існуючая, незалежная ад чалавечага свядомасці рэчаіснасць, якая не мае ні пачатку ні канца” [Карабан 1954: 18]; 
  • Купала паказваў несупадзенне маральных поглядаў шляхты і сялянства? казаў аб маральнай перавазе беларускага аратая перад разбэшчаным шляхецтвам? – значыць “ён лічыў, што кожны грамадскі клас мае сваю этыку, якая падпарадкавана класавым інтарэсам” [тамсама: 23]; 
  • Адаму Міцкевічу былі ўласцівы “матэрыялістычныя тэндэнцыі”, якія знаходзілі сваю праяву “у рэзкай крытыцы афіцыйнага каталіцызму, […] у абароне маралі простага народа, у вернай выяве ў сваіх творах навакольны прыроды, жыцця народа” [Клевченя 1959: 19].

Кожнага разу мы назіраем аднолькавую інтэрпрэтацыйную фігуру: ад адзінкавага выказвання лірычнага героя высноўваецца наяўнасць у аўтара разгорнутага філасофскага меркавання.

  • Нават тое, што постаці беларускай гісторыі нідзе не агучвалі гэтых прыпісаных ім тэарэтычных поглядаў, разглядаецца як свядомая філасофская пазіцыя: “Мысляры Беларусі не разглядалі філасофію як бяздзейную любамудрасць. Яны стараліся прымяніць свае філасофскія погляды ў практычнай справе” [Лущицкий 1951: 36];

Для савецкай “эмпатыі” не складае ніякае цяжкасці разгледзіць за адзінкавымі ўчынкамі ментальны свет гістарычных суб’ектаў, у якім кожнага разу знаходзілі разгорнутыя веды, тоесныя па структуры падзелу універсітэцкіх кафедраў, і накірункаў акадэмічнай працы (гнасеалагічныя погляды, анталагічныя погляды, крытыка рэлігіі, сацыялагічныя погляды, эстэтычная і этычныя тэорыя). У інтэрпрэтацыйным арсенале тагачаснай гісторыі філасофіі і гісторыі думкі цалкам адсутнічаюць ідэі дзеяння пад ціскам абставін, міжвольнага ўчынку, творчасці наўздагад.

Менавіта адсюль паходзіць адметная непераборлівасць гісторыі беларускай філасофіі: ад самага пачатку ў яе склад былі ўлучаны тэксты і персанажы пераважна не філасофскага характару – паэты і палітычныя дзеячы, хронікі і вусная народная творчасць. Сёння такая канфігурацыя аб’ектнага поле з’яўляецца выклікам і ўяўляе канцэптуальную праблему: якім чынам могуць быць аб’яднаныя падобныя гетэрагенныя творы і практыкі, якім чынам філасофскае мысленне можа асэнсоўваць такія чужыя для яго гістарычныя артэфакты, паглыбляцца ў гэтую чужасць не губляючы сябе і вяртацца ад яе ва ўласную задуменнасць.

Развязанне шукаецца на шляхах пашырэння метадалагічнага інструментарыя, дысцыплінарнага прырашчэння (да прыкладу, разумець пад гісторыяй беларускай філасофіі гісторыю ідэй ці інтэлектуальную гісторыю) і д.п. У гэтым выклік, небяспека, але і шанец сучаснай гісторыка-філасофскай рэфлексіі, пакінутыя ёй у спадчыну даследаваннямі 1950-ых гг. Але таму часу падобныя праблемы не вядомыя: тады гэтыя тэксты і постаці ўспрымаліся праз прэдыкацыю любому мастацкаму твору і палітычнаму ўчынку нібы абавязковых філасофскіх перакананняў. 

Беларускія савецкія філосафы 1950-ых гг. знаходзілі сябе ў свеце абсалютнай транспарэнтнасці ментальнага. Будзе гэта уяўная падступнасць іх заходніх калегаў, якія нібы марна спрабавалі ўтоіць свае сапраўдныя намеры за шатамі размаітых філасофскіх канструкцый, або разгалінаваны філасофскі светапогляд, з сістэмай гатовых адказаў на ўсе асноўныя філасофскія пытанні, які нібы можна убачыць скрозь смугу гістарычнага ў кожнага з выбітных беларускіх дзеячаў – кожны раз падкрэслівалася прынцыповая навочнасць, самавыкрыццё гэтага ментальнага свету іншых асоб.

Для інтэрпрэтацыйнага рэжыму характэрнага для 1950-ых гг. у чалавечай душы няма нічога стоенага, адсутнічаюць тыя пакрыёмыя куткі, аб якіх не можа даць справаздачу як сам носьбіт ментальных актаў, так і іх вонкавы назіральнік: заходнія філосафы цалкам абазнаны ў сваёй хлусні, гэтак жа сама як і Скарына, Каліноўскі, Багушэвіч маглі б з лёгкасцю даць адказы на ўсе асноўныя філасофскія пытанні сучаснасці. 

Гэта бачанне ментальнага як транспарэнтнага паходзіла з уяўлення аб прынцыповай тоеснасці псіхічнага, аб адзінстве досведу і мыслення любога “нармальнага” індывіду, г. зн., ізноў жа, было ўгрунтаванае на ідэі “здаровага сэнсу” – суцэльнага, зладжанага перцэпцыйнага досведу і аднолькавай паслядоўнасці мыслення ўласцівай для любога здаровага і разважнага чалавека. 

Пастулаты марксізму-ленінізму здаваліся нагэтулькі відавочнымі, бясспрэчнымі, што пярэчыць ім філосафы па той бок “жалезнай заслоны” маглі толькі дзеля сацыяльнай замовы, у сумыснай хлусні і фальсіфікацыі. Угрунтаванасць эстэтычных, этычных, палітычных з’яў і ўчынкаў у адпаведным філасофскім досведзе і тэорыі падавалася нагэтулькі безумоўнай, што паэты і палітыкі непазбежна мусілі несці ў сабе ўсю канцэптуальную паўнату адпаведных палажэнняў. 

Індывідуальнае, асабістае псіхічнае жыццё нібы было вывернутае навонкі і распушчалася ў стыхіі савецкага sensus communis. Менавіта ў гэтым мы знаходзім тлумачэнне яшчэ адной адметнасці гісторыка-філасофскай рыторыкі 1950-ых гг.: асобныя дзеячы характарызуюцца ў нагэтулькі агульных, безасабовых словах, што можа падацца: ўся гісторыя Беларусі – гэта біяграфія адно-адзінага “агульна-беларуса” – гуманіста, асветніка, рупліўца на ніве літаратурнай мовы і змагара са шляхтай. Калі прыбраць асабістыя імёны з апісанняў, часцяком няма ніякіх падстаў, каб здагадацца пра каго ўласна ідзецца размова:

  • “Ён вырас на беларускай глебе; яго светапогляд фарміраваўся пад непасрэдным уздзеяннем класавай барацьбы і ідэйных плыняў у Беларусі”, “шчырае жаданне садзейнічаць умацаванню культурных сувязей паміж беларускім і рускім народамі”, “ідэал народнасці з поўнай відавочнасцю выступае ў факце выкарыстання ім роднай мовы”, “барацьба […] за родную мову была не чым іншым, як абаронай беларускай народнасці ад пасяганняў паноў”, “ён не быў нацыянальна абмежаваным чалавекам; ён не процістаўляў беларусаў рускім і ўкраінцам”, “у ім ніколі не паміраў вучоны-прыродадаследнік, які змагаўся з яго рэлігійнымі забабонамі” – гэта пра Скарыну [Алексютовіч 1958: 19, 50, 67, 70, 100].
  • “Надаваў вялікае значэнне нацыянальнай мовы ў справе развіцця культуры і гаварыў з беларускім народам на яго роднай мове” – Каліноўскі [Лущицкий 1951: 26].
  • “У радках паэта увасоблены шматвяковыя думы і спадзяванні перадавых людзей беларускага народа, іх сапраўдная любоў да свабоды і гатоўнасць аддаць жыццё за шчасце і свабоду”, “выкрывае беларускую касмапалітычную вярхушку, якая прывівала грэблівае стаўленне да сваёй роднай мове”; “быў спеваком і натхняльнікам барацьбы працоўных мас беларускага народа”, “зрабіў беларускую мастацкую літаратуру трыбунай народнага абурэння і гневу”, “злосна бічаваў прадажнасць і касмапалітызм памешчыкаў”, “быў гуманістам, чалавекам з чулай душой і гарачым сэрцам” – Багушэвіч [Лущицкий: 30, 31; Ершов-Мазуров 1953: 3, 8, 9].
  • “З’яўляецца выдатным прадстаўніком беларускай грамадскай і філасофскай думкі, адным з заснавальнікаў сучаснай беларускай літаратуры і стваральнікаў беларускай літаратурнай мовы”, “яго спадчына – акт сацыяльнай, нацыянальнай і мастацкай самасвядомасці беларускага народа” – Купала [Карабан 1954: 3].
  • “Творчасць […] адносіцца да найвялікшым дасягненняў дэмакратычнай культуры і грамадскай думкі”, “Вялікі паэт і мысліцель пакінуў несмяротную паэзію, якая спалучае глыбіню ідэйнага зместу з высокім мастацкім майстэрствам і народнасцю”, “з’яўляецца палымяным патрыётам, гуманістам і інтэрнацыяналістам, абаронцам інтарэсаў працоўнага народа і выразнікам яго спадзяванняў і надзей”– Адам Міцкевіч [Клевченя 1959:3].
Яшчэ адна ілюстрацыя: менавіта ў тым, што савецкі sensus communis паўстае як разлітая ў “паветры” і амаль вонкавая прасторавая катэгорыя можна знайсці тлумачэнне пастулювання ўплыву мысляроў, якія знаходзяцца ў адной прасторы (нібы ідэямі можна заразіць накшталт хваробы проста знаходзячыся побач): 
 
  • думку расійскіх фізікаў XIX рушылі “тыя ж прычыны, якія спарадзілі самую перадавую ў свеце літаратуру Ганчарова, Салтыкова-Шчадрына, Талстога, Дастаеўскага, музыку Глінкі, Чайкоўскага, Рымскага-Корсакава, неперасягнутыя ўзоры жывапісу Рэпіна, Сурыкава” [Карлюк 1957: 29], А.Р. Сталетаў прытрымліваўся рэвалюцыйна-дэмакратычных поглядаў бо нарадзіўся ў горадзе, дзе “знаходзіўся пад паліцэйскім наглядам Герцэн” [тамсама: 31] 
  • Каліноўскаму і другім дзеячам паўстання 1863 году не было патрэбы ў стварэнні ідэалогіі паўстання, ідэй рэвалюцыйнага дэмакратызму, бо “ідэі рэвалюцыйнага дэмакратызму Герцена і Чарнышэўскага пашыраліся і на Беларусь, таму не было ніякай патрэбы паміма створанага ўжо рэвалюцыйнага дэмакратызму ў Расіі асновапалагаць асаблівы рэвалюцыйны дэмакратызм на Беларусі” [Ільюшын 1948: 43]. 
  • Варта было толькі рускім рэвалюцыйным публіцыстам напісаць нешта, як іх ідэі адразу адгукаліся па ўсёй колішняй Расійскай імперыі, у тым ліку і ў Беларусі: “як бы ў адказ на заклік свайго сябра М.А. Дабралюбава беларускія сяляне ўзмацнілі вызваленчую барацьбу”, у намерах беларускіх паўстанцаў “адчуваецца ўплыў плана рэвалюцыйных пераўтварэнняў, распрацаванага ў гады рэвалюцыйнай сітуацыі А.І. Герцэнам і М.П. Огарёвым” [Лущицкий 1951: 8, 13]. 
  • Купала надрукаваў адзін са сваіх першых вершаў у газеце “Северно-западный край”, а таму “руская марксісцкая газета з’яўлялася калыскай рэвалюцыйна-дэмакратычнай паэзіі Янкі Купалы” [Карабан 1954: 6]. 
  • “Знаходжанне Міцкевіча ў Расіі складае адзін з найважнейшых перыядаў у яго жыцця. […] Пяць гадоў, праведзеных у Расіі, пашырылі яго кругагляд і ідэйныя памкненні”, “Знаходжанне Міцкевіча ў Расіі і ўрокі паўстання дзекабрыстаў спрыялі далейшаму развіццё яго светапогляду” [Клевченя 1959: 9, 11].
Ментальны свет іншага чалавека і падставы ўласнай псіхічнай і кагнітыўнай дзейнасці не складаюць для савецкага філосафа 1950-ых гг. ніякай таямніцы, бо само ментальнае ў пэўным сэнсе вонкава: яно разліта ў структурах “здаровага сэнсу” паміж індывідамі, лучыць іх у адзінства, ахінае вонкавы сусвет у яго навочнай зразумеласці.
 
Трэці ўзровень. Апеляцыя да здаровага сэнсу індуцыравала і адметнае бачанне эпістэмічнага суб’екта – носьбіта гэтага sensus communis. У першую чаргу гэта народ. Народ утварае тое агульнае перцэпцыйнае цела, і той надасабовы розум, чые пачуцці і думкі люструюцца ў структурах здаровага сэнсу. Менавіта народныя памкненні (да прыкладу, “спрадвечная прага беларусаў да ўз’яднання з братамі рускімі і ўкраінцамі”) утвараюць той першасны, базальны ўзровень найболей відавочнага і таму найбольш праўдзівага, да гаючых і творчых крыніц якога тулілася думка “перадавых” мысляроў. 
 
Са старонак савецкай марксісцкай літаратуры 1950-ых гг. амаль цалкам знікае кананічны для папярэдніх дзесяцігоддзяў падзел народаў на “дзве нацыі” (нацыю прыгнятальнікаў і нацыю прыгнечаных), касуецца і некалі абавязковая дыферэнцыяцыя народу на класы пралетарыяў, сялян, буржуазіі і шляхты. Народ – гэта прынцыповае кагнітыўнае, валявое адзінства, непадзельная адзінка гісторыі. “Народны” для савецкай культуры 1950-ых гг. гэта адзін з найбольш станоўчых эпітэтаў.
 
Некаторыя найбольш характэрныя прыклады:
 
  • Калі раней марксізм(-ленінізм) разглядаўся як выключна пралетарская філасофія, выраз пралетарскага светапогляду, то цяпер у 1950-ых гг., размова ідзецца пра “сацыялістычную свядомасць народных мас у іх барацьбе за пралетарскую рэвалюцыю”. Маркс, Энгельс і Ленін “фармулявалі мэты для дзейнасці мас” [Лапшин 1958: 4, 16]. “Поспех ідэй пралетарскіх ідэолагаў складаецца ў тым, што яны глыбока і праўдзіва адлюстроўваюць у сваіх тэорыях і закліках гістарычна наспеўшыя патрэбы народных мас” [тамсама: 16]. Такім чынам: ідэолагі пралетарыяту фармулююць не ідэалогію пралетарыяў, але ж погляды народу як такога, безадносна класавага падзелу. На гэтай падставе аўтар нават фармулюе нешта падобнае да тэорыі “грамадскай дамовы” савецкага ізводу: “камуністычная партыя высока шануе сваіх правадыроў, стварае ім шырокія магчымасці для творчага абагульнення ўсіх з’яў грамадскага жыцця. Разам з тым яна патрабуе ад іх цеснай сувязі з народнымі масамі і самаахвярнага служэння іх інтарэсам. Тых жа, хто парушае гэтыя марксісцка-ленінскія прынцыпы, хто страчвае функцыі правадыра, яна адхіляе з гістарычнай арэны кіраўніцтва масамі” [тамсама].
  • “Гістарычныя дзеячы, як вядома, заўсёды звязаны з “целам свайго народу”” [Алексютовіч 1958: 115]. “Народ – вось галоўная сіла, ад якой залежыць рашэнне любых пытанняў развіцця грамадства” [Пешкин 1958: 16].
  • Для гісторыкаў 1950-ых гг. цалкам відавочна, што ўласна складала спадзеў беларускага народу, якія настроі яму былі ўласцівы ў пэўны перыяд, як ён рэагаваў на тыя ці іншыя падзеі: “у Беларусі панаваў ўсеагульны ўздым і ўзбуджэнне народных мас. Гэта было выклікана двума найбуйнейшымі падзеямі: уз’яднаннем ў 1654 г. Украіны з Расіяй і выступленнем рускіх войскаў на дапамогу ўкраінскаму і беларускаму народам. Пры актыўнай падтрымцы беларускага насельніцтва, рускія войскі вызвалялі горада і землі Беларусі. У лістападзе 1654 годзе яны вызвалілі Полацк. Народныя масы горача віталі вызваліцеляў”, “беларускі народ, так як і ўкраінскі, сістэматычна і адкрыта выказваў сваю гарачае жаданне уз’яднаецца з братэрскім рускім народам” [Пузиков 1958: 8, 10].
  • Скарына выразнік “стыхійнага пратэсту народных мас супроць растучага эканамічнага і палітычнага гнёту феадалізму, а таксама супроць гнёту іншаземных захопнікаў”, перакладаючы Біблію ён рупіўся аб “культурным развіцці беларускай народнасці”. “Ёсць усе падставы сцвярджаць, што дзейнасць Скарыны з’явілася выражэннем цягі шырокіх народных мас беларускага народу да Маскоўскай дзяржавы” [Ільюшын 1948: 39, 40]. “Георгій Францыск Скарына з’яўляецца нацыянальнай гордасцю беларускага народа”, “Ён быў першым дзеячом беларускай культуры, які выкарыстаў моўны матэрыял народу і ўвёў у літаратуру асноўныя рысы беларускай мовы. Гэта яго велізарная заслуга перад беларускім народам”, “ідэал народнасці з поўнай відавочнасцю выступае ў факце выкарыстання ім роднай мовы”, “Удачна выкарыстоўваючы біблейскія прыклады для прапаганды патрыятызму, ён распальваў патрыятычныя думкі і пачуцці беларускага народу, даючы яму ў рукі нібы боскае апраўданне барацьбы за свабоду і незалежнасць ад іншаземнага зняволення” [Алексютовіч 1958: 6, 66-68]. 
  • Каліноўскі “адстойваў інтарэсы народных мас”, “адстойваў права беларускага народу на развіццё сваёй нацыянальнай культуры, мовы і літаратуры”, быў “рэвалюцыянерам, які імкнуўся ўзначаліць стыхійны сялянскі рух на Беларусі” [Ільюшын 1948: 42, 43], параза паўстання 1863 года тлумачыцца адсутнасцю ў Каліноўскага дакладнай тэорыі, якая магла б пераканаць беларускі народ: “Як магло разважаць сялянства? Добра, паслухаем Каліноўскага, расправімся з царскім самадзяржаўем, з яго чыноўнікамі, з салдатамі-усмірыцелямі, а што-ж далей?” [тамсама: 44], Каліноўскі ніколі не мог высоўваць думку аб магчымай незалежнасці Беларуска-Літоўскай дзяржавы, бо “для нас зусім ясна, што сярод працоўных мас беларускага народу ніколі не знаходзіла падтрыманне думка аб аддзяленні ад рускага народу. Значыць, глебы для выстаўлення такога лозунга не было. Не верыцца, каб Каліноўскі, будучы кроўна звязаным з народам, жывучы інтарэсамі свайго народу, мог выставіць такое патрабаванне. Ці не змешваецца ў даным выпадку лозунг аб нацыянальнай незалежнасці з патрабаваннем Каліноўскага аб самастойнасці дзеянняў Віленскага камітэта” [тамсама: 45]. 
  • Адрыў ад народа пагражае дэградацыяй – маральнай, а ў рэшце і кагнітыўнай. Менавіта таму сярод заслуг Багушэвіча падкрэсліваецца, што ён “выкрывае беларускую касмапалітычную вярхушку, якая прывівала грэблівае стаўленне да сваёй роднай мове […] беларускім арыстакратам былі ў поўнай меры ўласцівыя касмапалітычнага звычкі іх суродзічаў з рускай арыстакратыі, так трапна выкрытыя Сталіным у яго працы “Марксізм і пытанні мовазнаўства”” [Лущицкий 1951: 31].
  • Рускія навукоўцы XIX дасягнулі значных поспехаў у фізіцы і хіміі, дзякуючы таму, што жылі патрэбамі рускага народу і “у служэнні народу і нянавісці да прыгнятальніка чэрпалі яны натхненне”, бо “бачылі ў навуцы выключна грамадскую функцыю, найлепшы сродак служэння народу”. Калі “нашы навукоўцы выйшлі пераможцамі, г.зн. дамагліся ў галіне фізікі выбітных вынікаў, то тлумачыцца гэта ў значнай меры тым, што яны ў служэнні навуцы бачылі служэнне народу, жылі яго думамі і абапіраліся на яго падтрымку” [Карлюк 1957: 30, 38]. 
  • У народзе і блізкасці да народу варта шукаць галоўныя эстэтычныя ідэалы: “наша мастацтва народнае як па сваёй сутнасці, так і па прыналежнасці, яно блізка і зразумела народу”, “народнасцю […] вызначаецца ступень таленавітасці твораў, іх мастацкая каштоўнасць. Твор тым болей геніяльны, чым большай колькасцю людзей ён прызнаны”, “народнасць ў мастацтве непарыўна звязана з патрыятызмам. Нельга быць народным мастаком, не будучы сынам свайго народа, патрыётам сваёй радзімы” [Бондарева 1953: 14-15].
 
Народ у гістарычнай і этнічнай перспектыве распадаецца ў іерархічную піраміду. Маючы справу з паралельным сінанімічным шэрагам “этнас-народнасць-народ-нацыя”, які ўяўляў сабой своеасаблівае напластаванне дарэвалюцыйнай рускай лексікі і запазычанай іншамоўнай тэрміналогіі, і не выпрацаваўшы крытэраў дакладнага канцэптуальнага размежавання гэтых паняццяў, савецкая філасофія ўспрымае гэты ланцужок як гістарычную і аксіялагічную шкалу. На світанку гісторыі чалавецтва з’явіліся роды і плямёны, наступным крокам было ўтварэнне этнасаў, з іх паўставалі народнасці, а ў рэшце – народы і нацыі [Фарміраванне і развіццё 1958: 7]. Нацыі таксама падзяляюцца на два асноўныя мноствы: буржуазныя і сацыялістычныя [тамсама: 4]. Нарэшце, “сацыялістычныя нацыі” могуць быць падзелены на “вялікія і малыя савецкія народы развітыя і адсталыя, моцныя і слабыя” [тамсама: 5]. Вяршыню гэтай піраміды вянчае, вядома, “вялікі” рускі народ, а ў непасрэднай блізасці з ім знаходзяцца “братэрскія” беларуская і ўкраінская нацыі. 
 
У новай савецкай гістарыясофіі 1950-ых гг. амаль зусім не засталося месца для знакамітых “грамадска-палітычных фармацый”. Выкарыстанне гэтай канцэпцыі выключана інструментальнае: адносна Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай можна ўзгадаць, што яны былі феадальнымі дзяржавамі ў якіх “прыгонніцкі гнёт […] набываў самыя жудасныя формы” [Алексютовіч 1958: 21]. Але ў адносінах да Маскоўскага княства дастасоўваецца выключна дзяржава-цэнтрычны наратыў. 
 
У святле вышэйсказанага цікавасць уяўляе пытанне – а чым уласна быў гэты савецкі здаровы сэнс, у апеляцыі да якога мы ўвесь час знаходзім беларускіх філосафаў 1950-ых гг.? Які быў яго анталагічны і функцыянальны статус для тагачаснай беларускай культуры і навукі? Ці меў ён пад сабой сацыяльныя асновы, ці быў толькі рытарычнай фігурай?
 
На гэтыя пытанні можам даць адразу тры адказы, кожны з якіх, на наш погляд, часткова ўтрымлівае сваю долю праўды. Таму функцыі гэтага здаровага сэнсу ў сістэме тагачаснай беларускай філасофіі мы падзяляем на тры блокі: 
 
1) Онталагічна-антрапалагічны. Не варта забываць, што 1950-ых гг. гэта паваеннае дзесяцігоддзе (у Другой сусветнай вайны прымалі ўдзел і будучыя беларускія філосафы). Менавіта падчас вайны і на яе франтах было цяжкім коштам здабытае асаблівае адчуванне адзінства нацыі, народнай еднасці, якая перавышала ўсе палітычныя і класавыя звады. Таму апелюючы да народа, да адзінага светаўспрымання беларускія філосафы азначалі адметны перцэпцыйны рэжым уласцівы паваеннаму пакаленню.
 
2) Сітуатыўна-канструктывісцкі. Тая ж самая вайна навочна давяла недастатковы мабілізуючы патэнцыял класавай, “пралетарскай” ідэалогіі. Яе месца пачынае ўсё болей займаць апеляцыя да “савецкага патрыятызму”, які спалучаў (не заўжды бесканфліктна) марксісцкую ідэалогію з элементамі этнічнага нацыяналізму і дзяржаўнага патрыятызму. Яшчэ раней, у другой палове 30-ых у савецкім грамадстве становіцца заўважым трэнд на вяртанне да кансерватыўнай, дарэвалюцыйнай маралі, вяртанне некаторых элементаў дарэвалюцыйнага светапогляду, у тым ліку – і гістарыясофскіх ідэй часоў Расійскай імперыі. У гэтым сэнсе апеляцыя беларускіх філосафаў 1950-ых гг. да своеасаблівага здаровага сэнсу – відавочнасці, абсалютнай верагоднасці пэўных ідэй, была часткай ідэалагічнай кампаніі савецкіх уладаў, спробаў стварыць і вынайсці адметны, едны савецкі народ, рускую нацыю, славянскае адзінства. 
 
3) Функцыянальны. Магчыма найбольш істотны і лёсавызначальны для беларускай савецкай філасофіі аспект. Размова пра тое, што праз вылучэнне некаторых ідэалагічных палажэнняў у абшар відавочнага, “здаровага” савецкія філосафы наўзамен атрымалі ўстойлівую, празрыстую сістэму кодаў мінімальна патрэбнай лаяльнасці. У 1950-ых гг. для савецкага філосафа нарэшце становіцца зразумела: трэба сплаціць “кесару кесарава” (так: сусвет бясконцы і беспачатковы, а атам і электрон – невычарпальныя; так, беларускі народ заўжды марыў далучыцца да братэрскага рускага і д.п.), але наўзамен застаецца цэлае поле непадуладных ідэалагічнаму дыктату праблем і палёў даследавання. 
 
 

ЛІТАРАТУРА.

 
 
1. Азаренко (1959), Е. К. Мировоззрение М. В. Ломоносова / Е. К. Азаренко; Министерство высшего образования СССР, Белорусский государственный университет им. В. И. Ленина. – Мн.: Издательство Белорусского университета, 1959. – 270 с.
 
2. Алексютович (1955), Н. А. Передовая общественная и философская мысль в Белоруссии в XVI в. : автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата философских наук / Н. А. Алексютович; Академия наук Белорусской ССР, Институт философии и права. – Минск, 1955. – 17 с.
 
3. Алексютовіч (1958), М. А. Скарына, яго дзейнасць і светапогляд / М.А.Алексютовіч; Ін-т філасофіі Акад. навук БССР. – Мн. : Выд-ва АН БССР, 1958. – 145, [1] с., [1] л. партр.
 
4. Алексютовіч (1960), М. А. Святло ў цемры . – Мн., 1960. – 35с.
 
5. Ахремчик (1959), М. И. Борьба В. И. Ленина против махистской ревизии теории исторического материализма в годы реакции (1908—1910 гг.) : автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата философских наук / М. И. Ахремчик; Институт философии Академии наук БССР. – Минск, 1959. – 19, [1] с.
 
6. Бодаков (1958), А. В. Возможность и действительность в развитии социалистического общества : автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата философских наук / А. В. Бодаков; Институт философии АН БССР. – Минск, 1958. – 19, [1] с.
 
7. Бондарева (1953), Е. Л. А. А. Жданов в борьбе за коммунистическую идейность советской литературы и искусства ; Белорусский государственный университет им. В. И. Ленина, Кафедра истории философии: автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата философских наук / Е. Л. Бондарева. – Минск, 1953. – 20 с.
 
8. Буслов (1953), К. П. Вопросы исторического материализма в трудах Ленина и Сталина, 1921―1923 гг. / К. Буслов. – Минск: Издательство АН БССР, 1953. – 187, [2] с.
 
9. Гарбач (1955) В.І., Горцаў В.М. Сімеон Полацкі (Да 275-годдзя смерці) / В.І. Гарбач, В.М. Горцаў. — Весці Акадэміі навук Беларускай Савецкай Соцыялістычнай Рэспублікі. – Мінск: АН БССР, — 1955. — № 4. — С.17-30
 
10. Дорошевич (1958), Э. К. Г. В. Плеханов о французском материализме XVIII века : автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата философских наук / Э. К. Дорошевич; Институт философии АН БССР. – Минск, 1958. – 19, [1] с.
 
11. Ершов-Мазуров (1953), Е. В. Мировоззрение Ф. К. Богушевича : автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата философских наук / Е. В. Ершов-Мазуров; Министерство культуры СССР, Белорусский государственный университет им. В. И. Ленина, Кафедра истории философии. – Минск, 1953. – 15, [1] с.
 
12. Жбанкова (1959), И. И. Некоторые вопросы диалектики взаимодействия вещества и электромагнитного поля : автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата философских наук / Жбанкова И. И.; Институт философии АН БССР. – Минск, 1959. – 26, [1] с.
 
13. Забелло (1957), З. И. Диалектический материализм о причинности : автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата философских наук / З. И. Забелло; Академия наук Белорусской ССР, Институт философии и права. – Минск, 1957. – 19 с.
 
14. Из истории борьбы за распространение марксизма в Белоруссии : 1883-1917 гг. / АН БССР, Ин-т философии; Под ред. К.П.Буслова. – Мн. : Изд-во АН БССР, 1958. – 249 c.
 
15. Кавалгін (1953), В. М. Вучэнне І.П.Паўлава – выдатны ўклад у прыродазнаўча-навуковую аснову дыялектычнага матэрыялізму / В.М.Кавалгін; Т-ва па пашырэнню паліт. і навук. ведаў БССР. – Мн. : Выд-ва АН БССР, 1953. – 37, [1] с.
 
16. Кавалгін (1958), В. М. Навука і рэлігія аб псіхіцы чалавека . – Мн. : Дзяржвыд БССР. Рэд. паліт. літ., 1958. – 75 с.
 
17. Казеко (1951), И. И. Роль М. В. Фрунзе в борьбе за марксизм в Белоруссии : автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата философских наук / И. И. Казеко; Академия наук Белорусской ССР, Институт философии и права. – Минск, 1951. – 19 с.
 
18. Каланіцкі (1952), П. Ф. Мараль камуністычная і мараль рэлігійная / П.Ф.Каланіцкі; Т-ва па распаўсюджванню паліт. і навук. ведаў. – Мн. : Выд. АН БССР, 1952. – 35, [1] с.
 
19. Каланіцкі (1954), П. Ф. Марксісцкі філасофскі матэрыялізм – тэарэтычная зброя ў барацьбе з рэлігіяй / П.Ф.Каланіцкі. – Мн. : Дзярж. выд-ва БССР, 1954. – 55 с.
 
20. Карабан (1954), С. И. Мировоззрение Янки Купалы : автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора философских наук / С. И. Карабан; Академия наук Союза ССР, Институт философии, 1954. – 31, [1] с.
 
21. Карлюк (1954), А. С. Реакционная сущность “физического” идеализма / А.С.Карлюк; Ред. В.П.Скочеляс; Акад. наук Белорус. ССР, Ин-т философии и права. – Мн. : Изд-во АН БССР, 1954. – 255, [1] с.
 
22. Карлюк (1957), А. С. О материалистических воззрениях в отечественной физике (II половина XIX и начало XX вв.) / А. С. Карлюк; [редактор Н. А. Бессонов]; Академия наук Белорусской ССР, Институт философии и права. – Минск : Издательство Академии наук БССР, 1957. – 274, [1] c.
 
23. Карлюк (1959), А. С. Борьба материализма и идеализма в отечественной физике (II половина XIX и начало XX вв.) / Ч. 1: [Физика и естественно-философская мысль в пореформенной России : (общий очерк)], 1959. – 151 с.
 
24. Карлюк (1960), А. С. Борьба материализма и идеализма в отечественной физике (II половина XIX и начало XX вв.) / Ч. 2: [Методологические основы и конкретные философские проблемы физической науки] , 1960. – 347, [2] с.
 
25. Кирюшин (1950), П. М. Ватикан на службе реакции / П.М.Кирюшин; Акад. наук Бел. ССР, Ин-т философии и права : Изд-во Акад. наук Бел. ССР, 1950. – Мн. – 165, [2] с.
 
26. Кірушын (1951), П.М. Ф. Энгельс і пытанні логікі / П.М. Кірушын. — Весці Акадэміі навук Беларускай Савецкай Соцыялістычнай Рэспублікі. – Мінск: АН БССР, — 1951. — № 1. — С. 30-45
 
27. Клевченя (1959), А. С. Общественно-политические и философские взгляды Адама Мицкевича : автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата философских наук / А. С. Клевченя; Белорусский государственный университет им. В. И. Ленина, Кафедра истории философии и логики. – Минск, 1959. – 20 с.
 
28. Ковалгин (1952), В. М. Роль учения И. П. Павлова о высшей нервной деятельности в развитии материалистического понимания психологии ощущений : Автореферат дисс. на соискание учен. степени канд. философ. наук / Акад. обществ. наук при ЦК ВКП(б). Кафедра логики и психологии. – М., 1952. – 15 с.
 
29. Ковалгин (1958), В. М. Дидактический материализм о законах науки / Ред. А.С.Карлюк; АН БССР, Ин-т философии. – Мн. : Изд-во АН БССР, 1958. – 190 с.
 
30. Ковалгин (1959), В. М. Проблема ощущений и рефлекторная теория / Ред. Б.М.Теплов; АН БССР, Ин-т философии. – Мн. : Изд-во АН БССР, 1959. – 133 с.
 
31. Купчин (1956), Н. С. Вопросы передовой общественно-политической и философской мысли в газете “Северо-Западный Край” (1902―1905 гг.) : автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата философских наук / Н. С. Купчин; Академия наук Белорусской ССР, Институт философии и права. – Минск, 1956. – 17, [1] с.
 
32. Лапшин (1958), М. С. Некоторые вопросы марксистско-ленинской теории о роли общественного сознания в развитии общества : автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата философских наук / М. С. Лапшин; Министерство высшего образования СССР, Белорусский государственный университет им. В. И. Ленина, Кафедра диалектического и исторического материализма. – Минск, 1958. – 21 с.
 
33. Левко (1953), А. И. Революционный демократизм Чернышевского (50—60 гг. XIX в.) : автореферат диссертации, представленной на соискание ученой степени кандидата философских наук / Левко А. И.; Белорусский государственный университет им. В. И. Ленина, Кафедра истории философии. – Минск, 1953.
 
34. Лушчыцкі (1958), І. М. Нарысы па гiсторыi грамадска-палiтычнай i фiласофскай думкi ў Беларусi ў другой палавiне XIX веку / І.Н.Лушчыцкі; Бел. дзярж. ун-т імя В.І.Леніна. – Мн. : Выд-ва Белдзяржуніверсітэта імя В.І.Леніна, 1958. – 364, [3] с.
 
35. Лущицкий (1951), И. Н. Передовая общественно-политическая и философская мысль в Белоруссии второй половины XIX века : Автореф. дис., представл. на соиск. учен. степ. д-ра филос. наук / Лущицкий,И.Н.; Акад. наук Союза ССР, Ин-т философии. – Мн., 1951. – 37 с.
 
36. Манеев (1955), А. К. О предмете логики ; Академия наук Белорусской ССР, Институт философии и права: автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата философских наук / А. К. Манеев. – Минск, 1955. – 16 с.
 
37. Манеев (1960), А. К. К критике обоснования теории относительности / А. К. Манеев; [редактор Т. Лебедев]; Академия наук БССР, Институт философии. – Минск : Издательство Академии наук БССР, 1960. – 83, [1] c.
 
38. Маркина (1959), Н. Л. Социологические взгляды П. Л. Лаврова : автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата философских наук / Н. Л. Маркина; Институт философии АН БССР. – Минск, 1959. – 23, [1] c.
 
39. Перцаў (1948), В.Н. Грамадская дзейнасць і светапогляд Скарыны / В.Н.  Перцаў. — Весці Акадэміі навук Беларускай Савецкай Соцыялістычнай Рэспублікі. – Мінск: АН БССР, — 1948. — № 6. — С. 21-32 
 
40. Пешкин (1958), Ф. Н. Борьба народов за прочный демократический мир – закономерное движение современности : автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата философских наук / Ф. Н. Пешкин; Институт философии АН БССР. – Минск, 1958. – 21, [1] с.
 
41. Прокошина (1955), Е. С. Суждение в свете ленинской теории отражения : автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата философских наук / Е. С. Прокошина; Министерство высшего образования СССР, Белорусский государственный университет им. В. И. Ленина, Кафедра истории философии и логики. – Минск, 1955. – 19, [1] с.
 
42. Протасевич (1959), В. И. Вопросы истории домарксистской философии в трудах В. И. Ленина : автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата философских наук / В. И. Протасевич; Академия наук Белорусской ССР, Институт философии. – Минск, 1959. – 21 с.
 
43. Протасеня (1955), П. Ф. О реакционной сущности семантического идеализма / П.Ф.Протасеня; О-во по распространению полит. и науч. знаний БССР. – Мн., 1955. – 26 с.
 
44. Протасеня (1959), П. Ф. Происхождение сознания и его особенности / П. Ф. Протасеня; Министерство высшего образования СССР, Белорусский государственный университет им. В. И. Ленина. – Минск : Издательство Белгосуниверситета, 1959. – 38, [2] с.
 
45. Пузиков (1958), В. М. Мировоззрение Симеона Полоцкого : автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата философских наук / В. М. Пузиков; Белорусский государственный университет им. В. И. Ленина, Кафедра истории философии и логики. – Минск, 1958. – 19 с.
 
46. Пузиков (1959), П. Д. Философские основы эволюционного учения Дарвина / П.Д.Пузиков; Ин-т философии АН БССР. – Мн. : Изд-во АН БССР, 1959. – 223 с.
 
47. Рожков (1958), О. Г. Объективный характер экономических законов и их использование обществом : автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата философских наук / О. Г. Рожков; Белорусский государственный университет им. В. И. Ленина, Кафедра истории философии и логики. – Минск, 1958. – 19 с.
 
48. Сикорский (1954), В. М. Содержание понятия и сущность определения в логике; Министерство высшего образования СССР, Белорусский государственный университет им. В. И. Ленина, Кафедра истории философии и логики: автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата философских наук / В. М. Сикорский. – Минск, 1954. – 14, [1] с.
 
49. Старовойтов (1955), В. И. Марксизм-ленинизм о языке и мышлении : автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата философских наук / В. И. Старовойтов; Белорусский государственный университет им. В. И. Ленина, Кафедра диалектического и исторического материализма. – Минск, 1955. – 14, [1] с.
 
50. Степанов (1959), В. И. Философские и социологические воззрения В. Г. Белинского / В. И. Степанов; [под общей редакцией М. Т. Иовчука]; Министерство высшего образования СССР, Белорусский государственный университет им. В. И. Ленина. – Минск : Издательство Белгосуниверситета, 1959. – 397, [3] с.
 
51. Фарміраванне і развіццё беларускай сацыялістычнай нацыі (1958) / [З. У. Доктарава і інш.; рэдкалегія: П. Ф. Глебка і інш.]; Акадэмія навук БССР, Інстытут філасофіі. – Мінск : Выдавецтва Акадэміі навук БССР, 1958. – 269, [1] с.
 
52. Чугреев (1957), А. П. Марксизм-ленинизм о мирном сосуществовании социалистической и капиталистической общественных систем : автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата философских наук / А. П. Чугреев; Институт философии и права Академии наук БССР. – Минск, 1957. – 24 с.
 
53. Яцкевич (1958), А. Ф. Закон соответствия производственных отношений определенной ступени развития производительных сил и использование его КПСС в борьбе за диктатуру пролетариата : автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата философских наук / А. Ф. Яцкевич; Академия наук Белорусской ССР, Институт философии. – Минск, 1958. – 21, [1] с.
 

You may also like...