Іван Жыгал. Усходнееўрапейская рэвізія. 30 год пасля камунізму

Рэвалюцыі 1989 году ў краінах Усходняй Еўропы паклалі пачатак кароткаму, але цікаваму адцінку часу, у якім сутыкалася мноства альтэрнатыў і варыянтаў развіцця для насельнікаў гэтых прастораў.

Польскі пісьменнік і журналіст Марыюш Шчыгел ў сваёй кнізе «Зрабі сабе рай» (2010) распавядае гісторыю аб тым, як адной вясновай ноччу 1991 года Давід Чэрны – у той час яшчэ студэнт праскай Акадэміі выяўленчых мастацтваў, а не адзін з самых вядомых сучасных чэшскіх скульптараў, якім мы яго ведаем сёння – перафарбаваў у ружовы колер савецкі танк ІС-2, які пасля ўдзелу ў вызваленні Прагі заняў ганаровае месца на п’едэстале перад будынкам суда ў раёне Сміхаў.

Нягледзячы на тое, што з моманту падзення камуністычнага рэжыму прайшло ўжо паўтара года, і на той факт, што Чэрны пакінуў на п’едэстале свой подпіс, адразу яго творчасць не ацанілі – па ўсіх навінах паведамілі, што танк быў апаганены вандаламі. А ў хуткім часе пад ім пачалі збірацца пражане і весці бурныя спрэчкі пра гісторыю, так, што справа дайшла да рукапрыкладства. Нехта ж у гэтай сітуацыі не разгубіўся і змог атрымаць з яе матэрыяльную выгаду, выпусціўшы цішоткі з ружовымі танкамі.

Спакой захавала толькі армія – хутка перафарбаваўшы яго назад у зялёны, але гэта было ненадоўга – выкарыстоўваючы сваю недатыкальнасць, група правацэнтрысцкіх дэпутатаў парламента зноў перафарбавала танк у ружовы. У адказ на гэта армія зноў перафарбавала яго ў зялёны. У выніку не вытрымаўшы ўсёй гэтай куламесы, адміністрацыя раёна вырашыла наогул прыбраць танк, перадаўшы той у ваенны музей, дзе ўжо армія сама перафарбавала яго ў ружовы, бо збіраўшаяся ў краіну дэлегацыя генералаў НАТО заявіла, што яны павінны сфатаграфавацца са знакамітым ружовым танкам.

Нехта тады заўважыў, што Давід Чэрны падарыў чэхам метафару часоў, у якіх яны тады жылі. І акрамя таго, што гэтая гісторыя з прыгодамі танка ўбірае ў сябе практычна ўсё тое, праз што праходзілі ўсходнееўрапейскія грамадства ў пачатку 1990-х гадоў – дэбаты аб савецкім мінулым, і вызваленне ад яго, станаўленне рынкавай эканомікі (прыгадаем выраб мерча з танкам), перавынаходства ідэнтычнасцяў супольнасцямі праз зварот да Захаду, якое суправаджалася імкненнем гэтаму Захаду спадабацца (справядлівасці дзеля тут варта адзначыць, што ён і сам падштурхоўваў да гэтага, падбадзёрваючы Усходнюю Еўропу сваёй увагай) – яна цікавая самім фактам здабыцця посткамунізмам яркіх фарбаў.

Ад ханталогіі к палітыкам сінэстэзіі

Напрыклад, на гэтую асаблівасць ўспрымання посткамунізму звяртае ўвагу аўстрыйска-харвацкі філосаф Барыс Будэн. У яго кнізе «Зона пераходу. Аб канцы камунізму» (2009) мы можам сустрэць заўвагу аб тым, што вобраз пераходу ад камуністычнай дыктатуры да свабоды, дэмакратыі і рынку нагадвае сцэну з «Сталкера» (1979) Андрэя Таркоўскага. У эпізодзе, які доўжыцца некалькі хвілін, трое мужчын прабіраюцца на дрызіне ў забароненую зону, іх шлях ляжыць праз змрочны і шэры ландшафт, але варта ім дасягнуць Зоны, як яны аказваюцца ў іншым свеце – свеце, залітым яркім святлом, дзе весела ціўкаюць птушкі і спраўджваюцца ўсе мары.

Саму па сабе ідэю аб тым, што савецкая/камуністычная рэчаіснасць была шэра-няўцямнага колеру, тады як прыйшоўшы ёй на змену посткамунізм зайграў яркімі і спакуслівымі фарбамі, можна было б успрымаць як банальнасьць, альбо ходкае ідэалагічнае клішэ, калі б яна не правакавала на шэраг іншых разваг.
У прыватнасці, нарадзіўшуюся ў 1984 годзе польскую журналісту і антраполага Вольгу Дрэнду цікавілі ўспаміны яе аднагодкаў – то, як ім запомніўся канец Народнай Польшчы і пачатак III Рэчы Паспалітай. Тое, што пачыналася як хобі і блог у інтэрнэце, пераўтварылася ў выніку ў кніжку «Польская ханталогія. Рэчы і людзі ў гады пераходнага перыяду» (2016), у якой Дрэнда паспрабавала паказаць Польшчу, яе людзей і рэчы ў святле моднай сёння ханталагічнай перспектывы.

Калі Жаку Дэрыда тэрмін hauntology патрэбен быў для таго, каб паказаць, што пасля смерці камунізму яго прывід усё роўна працягвае свае блуканні па Еўропе, прысутнічаючы ў сваёй адсутнасці, ці адсутнічаючы ў сваёй прысутнасці, дык з часам месца камунізму заняла Гісторыя, зломы і невыразныя фрагменты памяці, мінулае, якога больш няма, але якое не-не ды праслізгвае, нагадваючы аб нерэалізаваных варыянтах будучыні. Скарыстаўшыся метафарай польскага антраполага, можна сказаць, што ханталагічныя ўспаміны нагадваюць выбухованебяспечны тэлевізар «Рубін», пры выключэнні якога яго кінескоп яшчэ некалькі імгненняў захоўвае ў сабе рэшткавыя і расплываючыся выявы.

Межы польскай ханталогіі – прыватнага выпадку ханталогіі усходнееўрапейскай – пазбягаюць дакладнага вызначэння, умоўна гэтая эпоха пачынаецца ў 1986/87 годзе, а яе канец прыпадае на 1994-ы год. Па словах Дрэнды, можа здацца, што ў гэты час «Польшча плавала ў нейкім першасным касмічным булёне, над якім рэдка хто нахіляецца, хіба што калі трэба вылавіць з яго якой-небудзь палітычны кампрамат».

На стыку 1986/87 года Польшча, яшчэ намінальна сацыялістычная, пачала паволі рухацца ў бок капіталістычнай мадэлі, у гэты час пачынаюць з’яўляцца «першыя ластаўкі» гэтай мадэлі – рэклама на тэлебачанні, больш шырокі доступ да імпартных тавараў, будзь то відэамагнітафон або патрыманая іншамарка. Адначасова ўсё гэта было і сведчаннем, і каталізатарам эрозіі існаваўшай сістэмы. Польскі сацыялізм паміраў разам са з’яўленнем у Польшчы пярэстай і недарэчнай рэкламы, абліцаваных штучным мармурам забягалавак, айчынных і замежных лекараў, лячыўшых біятокамі і накладаннем рук. Калі ж у 1994 годзе было прынята антыпірацкае заканадаўства і праведзена дэнамінацыя злотага, магчымасці для ханталогіі былі вычарпаныя, паколькі з гэтага часу вуліцы, хатнія інтэр’еры, прэса і кнігі, рэклама і людзі сталі выглядаць гэтак жа, як і паўсюль.

Шпацыруючы не так даўно па набярэжнай Віслы, мы з маёй сяброўкай Ж. – чыё беларускае дзяцінства, як і маё, прыйшлося на сярэдзіну-канец 90-х – аднаўлялі ў памяці вобразы «нашых постсавецкіх 90-х», у якія даброты заходняй цывілізацыі, у адрозненне ад Польшчы, прыйшлі з нязначным спазненнем, як напрыклад усе гэтыя спехам перакладзеныя кніжкі фэнтэзі і фантастыкі, на крыкліва-пярэстых вокладках якіх красаваліся напаўголыя жанчыны ў насцегнавых павязках і даспехах, якія маглі прыкрыць ад удараў хіба што грудзі. І тады, у канцы 90-х, прыклады такога нязграбнага шыку можна было сустрэць усюды – ад тэлебачання да ўпакоўкі пральнага парашка.

Постсавецкая рэчаіснасць адчувала востры недахоп фарбаў, а таму займалася практычна бяздумным размалёўваннем ўсяго і ўся. І ў гэтай сувязі мне здаецца, што постсавецкая/посткамуністычная гісторыя можа быць апісана як змена сінэстэтычных рэжымаў. У маёй прыватнай памяці, з усімі ўласцівымі ёй скажэннямі і зрушэннямі, правінцыйныя 90-я заліты палітрай гніласці і зямлістасці, якая дасталася ў спадчыну ад савецкай эпохі. Так сцены бальнічных і прысутных устаноў былі пафарбаваныя брыдкай зялёнай ці жоўта-бруднай алейнай фарбай, якая да таго ж пачала ўжо аблазіць, а вуліцы і плошчы былі пакрытыя вышчарбленым асфальтам і паступова з’яўляючымся то тут, то там смеццем ў выглядзе яркіх абгортак (ад жуек, цыгарэт і г.д.). З цягам часу сцены пакрыла белая акрылавая фарба, а цьмяныя жоўтыя лямпачкі, якія слаба рассейвалі святло, замянілі магутныя металагалагенныя лямпы, якія надаюць любой прасторе адценне халоднай стэрыльнасці. Напісаныя і намаляваныя ад рукі аб’явы і афішы змянілі стандартызаваныя постэры і раздрукаваныя на прынтары рэкламныя ўлёткі.

Разам з тым разглядванне фотаздымкаў 90-х, якія захавалі гэты ж час на плёнку «Kodak» або «Fuji», правакуе на пэўны афект – мінулае набывае цёпла-лямпавая адценне, выражаючыся бэньямінаўскімі словамі, гэта мінулае валодае «аўрай» – унікальнасцю «месца і часу». Тады як лічбавая сучаснасць мае сталёвае, стэрыльна-галагенные адценне. І калі доўга ўзірацца ў гэтую выразную выяву актуальнага сучаснага, якое мы пражываем, то праз некаторы час у ім пачынаюць праглядваць сляды Жудаснага, ад якога хочацца бегчы, хоць бы туды – на старыя матавыя або глянцавыя фотаздымкі.

Відавочна, што падобная стратэгія з’яўляецца а-гістарычнай/рэтраутопичнай (і дапушчэнне касой рысы паміж двума гэтымі пазіцыямі – гэта пытанне асобнай тэарэтычнай працы), але яе, тым не менш, можна вылучыць у якасці адной з галоўных стратэгій постсавецкай/посткамуністычнага прасторы.

Уцёкі ў мінулае

«Нервы ў нас разладжаныя, а туалетная папера – жорсткая», – так характарызаваў ў 1988 годзе насельніка Усходняй Еўропы вугорац Пэтар Эстерхазі. З тых часоў шмат што змянілася. Па-першае, туалетная папера цяпер мяккая, па-другое – Усходняя Еўропа стала часткай Захаду, з яго эканомікай, правіламі палітычнай гульні і актуальным парадкам дня, няхай гэта будзе крызіс з бежанцамі, альбо трыумф неаліберальнай эканомікі і рост сацыяльнай няроўнасці.

Напэўна, гэта і дазваляе правесці сімвалічную мяжу – і тут трэба зрабіць заўвагу, што гэта толькі адна з магчымых межаў, ды і да таго ж мяжа цалкам рухомая – паміж посткамуністычным светам і светам постсавецкім. На постсавецкай прасторы, ці ж на New Eastern Europe у асобе Украіны, Беларусі, Малдовы, і з Расіяй, якая маячыць на заднім плане, не выпрацоўваецца ніякіх новых карцін свету. Выключэннем магла б стаць Украіна, але праз пяць гадоў вера ў тое, што Україна-2014 стала «першай посткаланіяльнай рэвалюцыяй», прыкметна пацьмянела.

У той час як Захад спрабуе разабрацца з тым, як жыць у гэтым складаным і выслізгваючым свеце сучаснасці, постсавецкі свет гуляе ў геапалітычныя гульні, правальваецца ў прастору архаічнага гвалту і старэчай прыдуркаватасці. І каб пазбегнуць неабходнасці тлумачыць, чаму гэта асаблівы постсавеці стан стаў магчымым, тут можна працытаваць аднаго ўкраінскага паэта і рушыць далей. «… Бог пакараў нас тройчы: / Усходам, уладай і алфавітам. / Я пішу кірыліцай: такі мой першародны грэх, / Прабачце». (Андрэй Любка, «Як я пішу?»).

Калі рэакцыя постсавецкіх грамадстваў на высокі ўзровень нестабільнасці і складанасці сучаснага свету можа выклікаць жах, то рэакцыя ўсходнееўрапейскіх грамадстваў на гэтую сучаснасць выклікае некаторы асцярогу.
Цэлы комплекс негатыўных эмацыйных станаў, такіх як страта даверу да дэмакратыі, адчуванне страты ўласнай ідэнтычнасці, з прычыны пранікнення транснацыянальнага капіталізму і ўскладнення свету, або выбарчыя настальгічныя пачуцці па камуністычнай эпохі, прывёў да таго, што ў апошнія некалькі гадоў Усходняя Еўропа перажывае бум неліберальных і папулісцкіх дэмакратый, якія будуюць сваю рыторыку на ресентыменце ў адносінах да рэвалюцый 1989 года, абяцаючых «аднавіць адзінства нацыі» і лёгка справіцца з выклікамі часу.

Вядома, акалічнасці пераходу да папулізму адрозніваюцца ад краіны да краіны, аднак можна паспрабаваць вылучыць агульныя рысы, характэрныя для ўсходнееўрапейскага папулізму. У прыватнасці, да іх можна аднесці ксенафобію, нацыяналізм і непрыманне любога роду меншасцяў – усё тое, чаму даволі паспяхова супрацьстаялі лібералы і «цэнтральнаеўрапейцы» 1990-х – пачатку 2000-х гадоў.

Як піша балгарскі палітолаг Іван Красцеў – мабыць, адзін з самых ўдумлівых аналітыкаў Усходняй Еўропы – папулісцкія і радыкальныя партыі «з’яўляюцца не проста партыямі, але канстытуцыйнымі рухамі, якія абяцаюць выбаршчыкам тое, што лібэральная дэмакратыя паабяцаць няздольная: пачуццё перамогі, пры якой большасць насельніцтва – большасць не проста палітычная, але адначасова этнічная і рэлігійная – зможа рабіць усё, чаго её хацелася б».

Папулісты абяцаюць вярнуць сваім нацыям волю і страчанае пачуццё адзінства. Для гэтага яны часцяком прапаноўваюць здзейсніць уцёкі ў рэтраутопію, звярнуцца да не-праблематычнага цёпла-лямпавага мінулага, захаванага на старых матавых альбо глянцавых фотаздымках.

Свой зборнік артыкулаў пра мінулае і сучаснасць Чэхіі французскі палітолаг Жак Рупнік, спецыяліст па Цэнтральнай Еўропе і былы дарадца прэзідэнта Гавэла, назваў «Цэнтральная Еўропа як птушка з вачыма на спіне» (2018). Назва гэта адсылае да птушкі Гуфус з борхэсаўскай «Кнігі выдуманых істот». Птушка гэтая «майструе свае гнязда дагары нагамі, ды і сама лётае задам наперад. Ёй абсалютна ўсё роўна, куды яна ляціць. Важна толькі, адкуль яна прыляцела».
Постсавецкі і посткамуністычны светы цалкам можна параўнаць з гэтай птушкай. З той толькі розніцай, што там, дзе постсавецкі Гуфус бачыць у мінулым крыніцу легітымнасці для палітычнай улады, паколькі слаўнае савецкае мінулае дазваляе ігнараваць/ мінімізаваць актуальныя праблемы сучаснасці, посткамуністычны Гуфус бачыць у мінулым крыніцу настальгіі. Настальгіі да-трыяанонскай, шляхецкай, швейкаўскай, гуляш-камуністычнай, урэшце рэшт. Кожны з гэтых ідэальных тыпаў настальгіі дапускае боязь адкрытасці і замыканне ў сабе – рэчы па мерках нашай сучаснасці цалкам контрпрадуктыўныя.

Замест заключэння

Праз 30 гадоў пасля аксамітных рэвалюцый стан спраў ва Усходняй Еўропе выглядае не вельмі радасным, але гэта зусім не падстава для пустога маралізатарства альбо ўпадзення у роспач. Аддаючы належнае адной нямецкай філасофскай традыцыі, варта нагадаць сабе, што «сучасны буржуазны свет – гэта не рай на зямлі і не пекла на зямлі, гэта проста зямля на зямлі». А гэта значыць, што ў рэальнасці можа здарыцца ўсё, што заўгодна.

Падчас адной з дыскусій, дзе гаворка ішла пра Еўропу і яе будучыню, Іван Красцеў успамінаў, як 10 лістапада 1989 года, гэта значыць праз дзень пасля падзення Берлінскай сцяны, у Балгарыі – дзе камунізм, здавалася, быў вечным – ад улады быў адхілены Тодар Жыўкаў, які кіраваў краінай больш за 30 гадоў. Гэтая навіна заспела Крастева ў сталоўцы Сафійскага універсітэта, дзе ён абедаў разам са сваімі калегамі, там жа прысутнічаў балгарскі філосаф і дысідэнт Жэлю Жэлеў, які сказаў прысутным прыкладна наступнае: «Вы маладыя, і вы бачыце канец камунізму». Праз 10 месяцаў у Балгарыі прайшлі першыя свабодныя выбары, на якіх Жэлю Жэлеў стаў прэзідэнтам.

Па словах Красцева, мараль гэтай гісторыі ў тым, што калі мы ва Ўсходняй Еўропе і з’яўляемся экспертамі ў чым-небудзь, дык гэта ў крохкасці. Тут усё можа так хутка памяняцца, што тое, што яшчэ не так даўно здавалася неймаверным, праз некалькі тыдняў будзе здавацца непазбежным.