Іван Жыгал. From Belarus, With Love

Для Т.

поўная абыякавасць
да іншага чалавека

ніхто нават не хоча пераканацца
што ты гэта ты
ніхто не разглядае фотаздымкаў
нават ніхто не спытае
куды ты ідзеш
дзеля чаго
надоўга
нікога не цікавіць
што ты вязеш

Богдан Задура, “Шэнген”

Уводзіны

Не так даўно Т. – мая македонская сяброўка, выслухоўваючы мае скаргі адносна складанасці атрымання візы ў адну з краін шэнгенскай прасторы, заўважыла, што выдатна мяне разумее, паколькі будучы грамадзянкай Былой Югаслаўскай Рэспублікі Македонія, якая нядаўна перарадзілася ў якасці Паўночнай Македоніі, яна «бясспрэчна можа аднесці сябе да таго ж пекла», у якім мы існуем, вымушаныя рэгулярна даказваць не толькі прадстаўнікам Еўрасаюза, але і сабе самім, што мы таксама з’яўляемся еўрапейцамі, прэтэндуючы тым самым на частку еўрапейскай спадчыны ў тым ці іншым яе выглядзе.

І хоць розніца паміж «Еўропай» і «Еўрапейскім саюзам» – «па сутнасці, паміж меркаванай гістарычнай/культурнай пераемнасцю агульных каштоўнасцяў і адзінай рынкавай зонай свабоднага гандлю, якая кіруецца неаліберальнымі эканамічнымі элітамі» – цалкам абгрунтавана можа шмат каму здацца даволі відавочнай, мне складана не пагадзіцца з заўвагай брытанскага літаратуразнаўцы і посткаланіяльнага тэарэтыка Іэна Алманда, які піша аб тым, што гэтая розніца носіць, тым не менш, «непераадольны характар».

Калі для Алманда, які спрабуе дэканструяваць ідэю Еўропы як нейкай самадастатковай прасторы, гэтая розніца з’яўляецца тым, што безнадзейна ўскладняе яго працу як даследчыка, то для беларусаў, македонцаў і іншых народаў, якія жывуць па краях Еўропы і Еўрапейскага саюза, яна яшчэ больш ускладняе ім жыццё, паколькі для насельнікаў ускраін пытанне прыналежнасці да Еўропы і доступу да яе ў розных яе формах мае першарадную важнасць, застаючыся не толькі прадметам незлічоных дыскусій, але і крыніцай незлічоных фрустрацый, з якімі нам даводзіцца жыць.

“Еўропа” паміж геаграфіяй і культурна-палітычнай ідэяй

Як справядліва заўважае сацыёлаг Аляксей Ластоўскі ў сваім крытычным эсэ “Контуры сімвалічнай геаграфіі: Чэхія + Беларусь = Еўропа?” (2011), у якім Еўропа апісваецца як сімвалічны канструкт, межы якога вызначаюцца гістарычна і палітычна, а Беларусь параўноўваецца з Чэхіяй, якой значна больш пашанцавала з прызнаннем яе “еўрапейскасці”, дыскусіі пра Еўропу і “еўрапейскасць” не яўляюцца абстрактнымі і пустымі размовамі, «яны закранаюць сам нерв геапалітычнага статусу нашых краінаў, “эўрапейскасць” якіх не з’яўляецца ніякім чынам прыроджанай і нутранай – яе трэба адстойваць і за яе трэба змагацца». Аднак засяродзіўшыся на вызначэнні еўрапейскіх межаў і спробах Беларусі ўпісацца ў Еўропу, беларускі сацыёлаг практычна пакідае за дужкамі пытанне аб тым, што сабой уяўляе сама гэтая “еўрапейскасць” і чаму за яе варта змагацца. Гаворачы словамі героя рамана Макса Шчура “Завяршыць гештальт” (2016), які прадстаўляе сабой арыгінальную дэканструкцыі ўяўленняў пра Еўропу: «перш, чым штурхаць Беларусь у нейкую там Эўропу, варта было б спачатку хоць ненадоўга прывесьці гэтую Эўропу ў Беларусь, прынамсі – чыста пазнаёміцца перад шлюбам».

І пачаць гэта знаёмства можна з указання на праблематычнасць Еўропы як геаграфічнага паняцця, паколькі ні адзін іншы кантынент не можа пахваліцца гэтак нявызначанымі і рухомымі контурамі, канфігурацыя якіх знаходзілася ў прамой залежнасці ад змены кан’юнктуры і наступным за гэтым пераглядам канвенцый, таму ўся «гісторыя вызначэння межаў Эўропы можа быць прачытаная як захапляльны дэтэктыў, перанасычаны інтрыгамі, забойствамі, нападамі і турэмнымі заключэннямі» (Аляксей Ластоўскі). Акрамя таго, што ўжо сама спроба вылучыць Еўропу ў якасці асобнай геаграфічнай адзінкі з’яўляецца праблематычнай (асобны кантынент? працяг Азіі ў выглядзе яе вялікага паўвострава?), першапачатковую цікавасць усё ж уяўляе пытанне аб яе межах.

Як паказвае нямецкі палітычны даследчык Херфрыд Мюнклер у сваёй працы “Еўропа як палітычная ідэя” (1996), кожная з еўрапейскіх межаў не з’яўляецца чымсьці натуральным. Хоць мы і можам казаць аб натуральных межах, створаных рэкамі, горнымі масівамі ці іншымі прыроднымі аб’ектамі, нічога натуральнага ў гэтых межах няма – з аднаго боку, іх існаванне залежыць ад перспектывы назіральніка, а з другога – прызнанне той ці іншай мяжы ў якасці прыроднай з’яўляецца вынікам дамоўленасці або барацьбы. Паказваючы неакрэсленасць паўночных і паўночна-заходніх межаў Еўропы, Херфрыд Мюнклер засяроджваецца на яе паўднёвых і паўднёва-ўсходніх рубяжах, дзе сітуацыя значна складаней, паколькі для насельнікаў міжземнаморскага ўзбярэжжа мора не з’яўляецца мяжой, а выступае ў якасці агульнай прасторы, якая злучае паміж сабой Еўропу і Афрыку, чаго нельга сказаць пра тых, хто глядзіць на гэтую сітуацыю з іншага боку Альпаў. Улічваючы каланіяльныя памкненні Італіі, Іспаніі і Францыі і іх асаблівыя адносіны з тэрыторыямі на процілеглым беразе (г.зн. з Трыпалітаніяй, Тунісам, Алжырам і Марока), нямецкі даследчык прыходзіць да высновы, што яны сталі выключна еўрапейскімі з геаграфічнага пункту гледжання дзяржавамі дзякуючы працэсу дэкаланізацыі ў 1950-я гады, што пацягнуў за сабой канец прамога панавання над гэтымі тэрыторыямі: «Адназначнасць, якую цяпер набыла паўднёвая мяжа Еўропы, тым самым з’яўляецца ў большай ступені следствам дэкаланізацыі, чым нейкай геаграфічнай данасцю або вынікаючым з геаграфіі фактам».

Аднак найбольш істотным – у кантэксце беларускай сітуацыі – з’яўляецца пытанне аб усходняй мяжы Еўропы, якая служыла лініяй размежавання паміж Еўропай і Азіяй. Гэтая мяжа, праведзеная яшчэ ў VI ст. да н.э. Анаксімандрам і Гекатэем па рацэ Фазіс (Ріоні), у ходзе эліністычных адкрыццяў зрушылася да Танаіса (Дон) і праіснавала ў такім выглядзе ажно да XVIII стагоддзя, пакуль яна не была ссунутая географамі ў бок Уральскіх гораў, каб адзначыць такім чынам уклад Пятра I у справу станаўлення Расіі еўрапейскай дзяржавай. Улічваючы тое, што можна было б назваць хранічным нешанцаваннем беларусаў (якое ўключае ў сябе пастаянную неабходнасць даказваць іншым права на ўласнае існаванне), складана не пагадзіцца са словамі Аляксея Ластоўскага, што «беларусам урэшце пашанцавала, што канвенцыянальна замацавалася прапанова расійскага гісторыка Тацішчава вызначыць усходнюю мяжу Эўропы па Уральскім гарам».

Разам з тым сама карта Еўропы – калі ўспомніць вядомы выраз Альфрэда Каржыбскі – не супадае з яе тэрыторыяй, іншымі словамі, існуе істотнае разыходжанне паміж графічнай выявай рэгіёну і яго ўспрыманнем у выглядзе пэўнай кагерэнтнай прасторы, да таго ж якая спараджае шматлікія палітычныя і культурныя праекцыі самой сябе.

Строга кажучы, гэта прастора пачала набываць кагерэнтнасць крыху больш за 500 гадоў таму, калі падзенне Канстанцінопаля і адкрыццё Амерыкі сталі свайго роду тымі падзеямі, што пацягнулі за сабой неабходнасць прызнаць існаванне Іншага і выбудоўваць уласную ідэнтычнасць, супрацьпастаўляючы сябе гэтаму Іншаму. Туркі-асманы і карэннае насельніцтва Амерыкі паслужылі тым люстэркам, узіраючыся ў якое хрысціяне захаду змаглі ўбачыць сябе. У канчатковым выніку, гаворка ідзе пра тое, што гісторыя зрабіла магчымым ператварэнне Еўропы з зрэдку ўжыванага паэтычнага слова не проста ў геаграфічнае паняцце, але ў паняцце, якое валодае дзейснай сілай, здольнай аб’ядноўваць і натхняць на самыя розныя ўчынкі. І працягваючы, можна сказаць, што ўзнікненне Еўропы як палітычнай і культурнай велічыні ў ходзе яе супрацьпастаўлення іншым пазначыла немагчымасць апісаць Еўропу зыходзячы з яе самой, паколькі само яе існаванне залежыць ад наяўнасці чагосьці вонкавага ў адносінах да яе – люстэрка, у якім Еўропа можа ўбачыць сябе. З іншага боку, адмежаванне і адмяжоўванне Еўропы як самадастатковай прасторы, якая прэтэндуе на ролю носьбіта нарматыўных ісцін, зрабіла магчымым існаванне прэтэнзій Еўропы на панаванне ў свеце, якія набылі свае асноўныя рысы ў эпоху Асветы, на якую таксама даводзіцца і нараджэнне Усходняй Еўропы.

Па сутнасцi, на эпоху Асветы даводзіцца нараджэнне Захаду і цесна звязанай з ім Еўропы, якая выступае ў якасці яго лейтэнанта (то бок намесніка месца), ці нават роўнай яму. Называючы Еўропу фігурай уяўлення, геаграфічны рэферэнт якой з’яўляецца некалькі нявызначаным, у сваёй працы “Правінцыялізуючы Еўропу: посткаланіяльная думка і гістарычнае адрозненне” (2000) Дыпеш Чакрабарці, адзін са стваральнікаў посткаланіяльнай тэорыі, звяртае ўвагу на тое, што феномен палітычнай сучаснасці (праўленне сучасных інстытутаў дзяржавы, бюракратыі, капіталістычнага прадпрымальніцтва), што ўзнік у эпоху Асветы, і звязаныя з ім катэгорыі і паняцці накшталт грамадзянскай супольнасці, правоў чалавека, дэмакратыі і г.д., мае нейкую “Еўропу” ў якасці асноўнага месца свайго пражывання, што дазваляе ёй выступаць у якасці суверэннага тэарэтычнага суб’екта ўсіх іншых гісторый, у тым ліку і для вынайдзенай “паўарыентальнай” Усходняй Еўропы, якая разглядалася як Еўропа, але як такая, што знаходзіцца ў падпарадкаваным становішчы.

І як паказвае ў сваю чаргу амерыканскі гісторык Лары Вульф у сваёй кнізе “Вынаходзячы Усходнюю Еўропу: Карта цывілізацыі ў свядомасці эпохі Асветніцтва” (1994), гэта вынаходніцтва адбываецца ў XVIII стагоддзі, калі Еўропа, якая вызначала сябе да гэтага праз хрысціянства, пад уплывам французскіх асветнікаў пачала выбудоўваць новую ўяўную геаграфію і сістэму мыслення. На думку амерыканскага даследчыка, з’яўленне Усходняй Еўропы стала вынікам пошукаў інтэлектуаламі таго часу месца, якое ў процівагу далёкім у прасторавым і сімвалічным сэнсах Усходу і Амерыцы стала б актуальным ценем асвечанай Еўропы, дазволіўшы той зацвердзіцца ва ўласным існаванні. Фарміраванне ідэі Захаду як новай і якаснай прасторы, заснаванай на ідэях прагрэсу, рацыянальнасці і цывілізацыі, прывяло за сабой вынаходніцтва Усходняй Еўропы як пераходнай прасторы паміж цывілізаваным Захадам і варварскім Усходам – месца, дзе касметычная цывілізаванасць не можа схаваць варварскай сутнасці мясцовых грамадстваў і іх парадкаў, і якое мае патрэбу ў акультурванні і настаўленні.

Еўропа на яе ўсходзе

З’яўленне Усходняй Еўропы як двайніка “сапраўднай” Еўропы, за кошт якога відавочнай станавілася яе прывабнасць, пацягнула за сабой і фарміраванне на ўсходзе Еўропы комплексу няўпэўненасці і незадаволенасці станам уласнай цывілізаванасці і культурнасці, які фарміруецца пад пільным і ацэньваючым позіркам Захаду.

І, як пішуць румынскія сацыяльныя тэарэтыкі і палітычныя актывісты Авідыу Поп і Веда Паповічы ў сваім артыкуле “Адсюль, з ускраіны: за дэкаланіяльны метад румынскіх культурных дыскурсаў” (2016), «з усіх інструментаў эпістэмічнага панавання, якімі аперуе заходні погляд, час апынуўся найбольш эфектыўным». У ходзе нараджэння сучаснасці час перастаў быць тым, чым ён здаваўся – метадам вымярэння станаўлення або руху – і стаў успрымацца як «сетка каштоўнасцяў, спосаб размеркавання дамінуючых і падначаленых палажэнняў, цэнтральных або перыферыйных пазіцый у матрыцы імперскай улады». Па гэтай прычыне на ўсходзе Еўропы так апанаваныя часам, яго прысутнасць як заходняга гегемона адчуваецца ва ўсіх абласцях яго прымянімасці. І па гэтай жа прычыне ўсходнееўрапейскі час – гэта час заўсёды ззаду, час тых, хто спазніўся з цывілізаванасцю і зараз спрабуе жыць з гэтым, цяжка ўздыхаючы з нагоды свайго адставання.

Калі ў XIX стагоддзі ўсходнееўрапейскія культуры пачалі сваё фарміраванне і афармленне па лякалах Захаду, «эпістэмічная карта, на якой час быў пазначаны ў якасці арыенціра, была ўключана ў дзяржаўны апарат […] і засвоена далікатнай калектыўнай ідэнтычнасцю ўсходнееўрапейскіх народаў», прадвызначыўшы той факт, што глыбокая траўма, атрыманая ўсходнееўрапейскай культурай у выніку яе цяжкага нараджэння, да гэтага часу вызначае яе бягучы стан. І ў гэтай сувязі да месца ўспомніць развагі балгарскага філолага і тэарэтыка літаратуры Аляксандра К’ёсева. Адносячы балгарскую культуру (а разам з ёй – калі казаць крыху спекулятыўна – і іншыя ўсходнееўрапейскія і балканскія) да культур самакаланізаваных, г.зн. якія ўзніклі не шляхам гвалтоўнай каланізацыі, а шляхам згоды з пэўнай сімвалічнай эканомікай, якая валодае вагой і прывабнасцю, даследчык піша пра тое, што ідэнтычнасць такога роду культуры «на самым пачатку пазначаная і нават канстытуяваная болем, сорамам, і, калі абагуліць усё гэта, – траўмай яе глябальнай адсутнасьці. Зародкі гэтай культуры паўстаюць як трагічная прысутнасьць адсутнасьцяў, а яе гісторыя каротка можа быць пераказаная як стогадовыя намаганьні кампэнсаваць, зьвесьці да мінімуму траўматычныя нястачы». І працягвае крыху ніжэй, вызначаючы апісанне асаблівага ўсходнееўрапейскага стану: «Мы – эўрапейцы, але, мабыць, нейкія не зусім сапраўдныя. Гэта і ёсьць перадумовай для даволі дзіўнай ідэнтычнасьці і ня менш дзіўнай мадэрнізацыі. Яны разьвіваюцца пераадольваючы канструктыўную траўму: мы не такія, як Іншыя (маюцца на ўвазе прадстаўнікі Ўнівэрсальнага), і гэтая траўма зьвязваецца з усьведамленьнем таго, што яны зьявіліся занадта позна і што іхнае жыцьцё – гэта рэзэрвуар для адкідаў цывілізацыі».

Узнікшы ў выніку эпохі Асветы, якая спарадзіла ўніверсальнае, і ў ходзе работы доўгага XIX стагоддзя, сітуацыя ўсходнееўрапейца, які адчувае сумневы з нагоды сваёй “еўрапейскасці”, і які апынуўся ў сітуацыі бясконцай і заўсёды недастатковай барацьбы за прызнанне яго дачынення да Еўропы, стала асабліва актуальнай у гады “халоднай вайны”, калі ўсход Еўропы пасля рашэнняў Ялцінскай і Патсдамскай канферэнцый апынуўся ў сферы савецкага ўплыву, зрабіўшы тым самым мясцовых жыхароў яшчэ больш уразлівымі ў іх спробах прэтэндаваць на “еўрапейскасць”.

У гэты ж самы час сама пасляваенная сітуацыя спрыяла таму, што сама ідэя еўрапейскасці пачала трансфармавацца ў інстытуцыянальным плане, на змену прадстаўленню пра Еўропу як пра нейкае духоўнае адзінства прыйшло цалкам рацыянальнае канструяванне Еўропы ў выглядзе “агульнаеўрапейскага рынка” і заходнееўрапейскай сістэмы бяспекі, тым самым спрыяючы яшчэ большаму ўмацаванню пераканання пра тоеснасць Еўропы і Захаду. І хоць геаграфічна Прага ўсё яшчэ заставалася на захад ад Вены, з сімвалічнай карты Еўропы чэшская сталіца саслізгвала, роўна як і іншыя гарады ўсходнееўрапейскіх дзяржаў, якія апынуліся за жалезнай заслонай.

Таму няма нічога дзіўнага ў тым, што пасланне дырэктара Венгерскага тэлеграфнага агенцтва пра ўварванне савецкіх танкаў у Будапешт, якое заканчвалася словамі «мы памром за Венгрыю і за Еўропу», не сустрэла на захадзе Еўропы вялікага водгуку, паколькі калі Венгрыя і была Еўропай, то Еўропай зусім іншага парадку. Паказаўшы бесперспектыўнасць рэальнага бунту, падзеі “будапешцкай восені” 1956 году і “пражскай вясны” 1968 году, якія з усімі агаворкамі можна назваць няўдалымі спробамі зноў вярнуцца ў Еўропу, зрабілі відавочнымі неабходнасць шукаць іншыя шляхі “дадому”, гаворачы словамі сацыёлага Аляксея Ластоўскага, які займаўся рэканструкцыяй логікі ўсходнееўрапейскіх інтэлектуалаў таго часу: «Калі парадны ўваход надзейна ахоўваецца, заўсёды застаюцца шанцы пралезці ў акно».

Такой спробай пралезці ў акно паслужыла ідэя Цэнтральнай Еўропы, у самым вядомым варыянце сфармуляваная ў эсэ Мілана Кундэры. Ідэя Цэнтральнай Еўропы, была па сваёй сутнасці сімпатычнай, але ўсё ж утапічнай марай аб трэцім шляху, з аднаго боку, была закліканая культурна супраціўляцца гамагенізуючым савецкім тэндэнцыям, а з другога – вярнуць прастору паміж немцамі і рускімі на сімвалічную карту Еўропы, нагадваючы носьбітам еўрапейскага мыслення, што Усходняя Еўропа таксама з’яўляецца яго неад’емнай часткай.

У сваю чаргу падзенне Берлінскай сцяны, якое пацягнула за сабой падзенне мноства ранейшых сацыяльных і палітычных парадкаў, зрабіла існаванне ідэі Цэнтральнай Еўропы ў новых сацыяльна-палітычных умовах непераканаўчым. Улічваючы той факт, што антыкамуністычныя рэвалюцыі 1989 году праходзілі пад лозунгамі “вяртання ў Еўропу”, пад якой разумелася зусім канкрэтная Еўропа заходняя з пэўнай для яе эканамічнай мадэллю, культурай спажывання і палітычнымі інстытутамі, ідэя Цэнтральнай Еўропы стала чымсьці накшталт прамежкавага варыянту, закліканага забяспечыць шэрагу посткамуністычных грамадстваў плаўны пераход да “нармальнай” Еўропы.

Разам з тым гэтая Еўропа, якая знаходзілася на заключным этапе яе канстытуявання ў канфедэратыўны арганізм з агульным рынкам, які гарантаваў свабоднае перамяшчэнне людзей, тавараў, капіталаў і паслуг, працягнула па старой арыенталісцкай звычцы ўспрымаць свае ўсходнія ўскраіны як паўдзікую прастору, якой яшчэ трэба будзе дарасці да стандартаў заходняй цывілізацыі. І як піша Альміра Усманава ў сваім эсэ “Усходняя Еўропа як новы падначалены суб’ект” (2007), якое напісанае з посткаланіяльнай перспектывы і закранае месца Беларусі ў Еўропе, гэты гістарыцызм, які выкарыстоўваўся для тлумачэння заходняга панавання, стаў вызначальным і для апісання адносін паміж захадам і ўсходам Еўропы ў новай палітычнай рэчаіснасці: «Як мне ўяўляецца, у тым сцэнары “нармалізацыі”, які быў прапанаваны Еўрасаюзам Усходняй Еўропе ў 1990-я гг. (у рамках умоў для ўступлення ў ЕС, якія атрымалі назву acquis communautaire), мы маем вельмі падобную сітуацыю, дзе “сырыя” нацыі прыгаворваюцца да знаходжанні ва ўяўным пакоі чакання сусветнай гісторыі, перш, чым будуць прынятыя ў супольнасць развітых краін». Acquis communautaire (набытак супольнасці), будучы наборам розных прававых прынцыпаў, правілаў і нормаў па розных пытаннях сацыяльнага, грамадскага, палітычнага і культурнага жыцця, якія вызначаюць і канстытуіруюць Еўрапейскі Саюз, стаў тым, што дазволіла вызначаць узровень “еўрапейскасці” грамадстваў, што не належаць да яго ядра, але якія імкнуліся да яго далучыцца, роўна як і адштурхоўваць ад яго грамадства, што не адказвалі высокім патрабаванням.

Можна сказаць, што аналагічную функцыю адпаведнасці або неадпаведнасці еўрапейскім стандартам выконвае і шэнгенскае права, закліканае забяспечваць свабоду перамяшчэння ўнутры Еўропы. Аўстрыйскі эсэіст і журналіст Карл-Маркус Гаўс, аналізуючы яго ў эсэ пра феномен мяжы, якое ўвайшло ў яго кнігу “Еўрапейскі алфавіт” (1997), пісаў аб тым, што адмена межаў у рамках пэўнай зоны мае і адваротны бок, які характарызуецца ўзмацненнем кантролю для тых, хто знаходзіцца за яе межамі: «Лозунг “Еўропа без межаў” абяцае не толькі, што Еўропа стане велізарным гандлёвым цэнтрам без выхадных і перапынкаў, але і тое, што ў ёй давядзецца змагацца з ордамі качэўнікаў з Усходняй Еўропы». Для аўстрыйскага аўтара, тэкст якога пісаўся ў той час, калі Шэнгенскае пагадненне толькі ўступала ў сілу (1995), быў відавочным той факт, што не існуе ўключэнняў без выключэнняў, і палягчэнне пашпартна-візавага кантролю для адных адначасова азначае яго ўскладненне для іншых, тым самым спрыяючы сартаванню людзей на розныя класы еўрапейскай і нееўрапейскай ідэнтычнасці.

Так ці інакш, падзенне жалезнай заслоны стала для ордаў усходнееўрапейскіх і балканскіх качэўнікаў пачаткам канкурэнтнай бітвы за Еўропу ў выразна пазначаных межах, якая валодае паўнамоцтвамі вызначаць, хто больш, а хто менш адпавядае званню цывілізаванага еўрапейца. Нядзіўна, што ўступленне той ці іншай перыферыйная дзяржавы ў склад ЕС, роўна як і любыя для іх візавыя паслабленні, успрымаліся і ўспрымаюцца там як вялікая і святочная падзея, якая сведчыць аб прызнанні іх “еўрапейскасці”. У прыватнасці, прыклад такога трыумфавання (і да таго ж крытычна адрэфлексавага) можна сустрэць у харвацкай пісьменніцы Дубраўкі Угрэшыч, якая каментуе ў адным з сваіх інтэрв’ю далучэнне Харватыі ў ЕС у 2013 годзе, што заняло ў краіны практычна 10 гадоў (з моманту падачы заяўкі на сяброўства у 2003 годзе): «Далучэнне да Еўропы выклікала ў Харватыі нацыянальны аргазм. Гэта азначала, што мы лепш за сербаў, што мы нарэшце далучаемся да “нашай” каталіцкай еўрапейскай сям’і. Гэта азначала “да пабачэння” сербам і “да пабачэння” Балканам. Гэта азначала, што мы, харваты, належым Еўропе, а іншыя народы былой Югаславіі належаць да ўсяго гэтага балканскага дзярма».

Разам з тым пашырэнне Еўрапейскага Саюза і далучэнне да ліку яго членаў шэрагу ўсходнееўрапейскіх і балканскіх дзяржаваў, якое быццам бы ліквідавала фізічныя межы, захавала мяжы нябачныя, звязаныя з уяўленнямі і поглядам прывілеяванага Захаду на гэтыя месцы, сапсаваныя Усходам (гісторыяй, этнічнай стракатасцю, сацыялізмам і г.д.), якія працягваюць мець патрэбу ў апецы і ў паблажлівым да іх стаўленні. Як піша яшчэ адна харвацкая пісьменніца Славенка Дракуліч, закранаючы ў сваім эсэ “Аднойчы ў 1989-ым” (2017) праблему “еўрапейскасці” на перыферыі і падначаленага палажэння ўсходу Еўропы перад Захадам: «Мы на ўласным горкім вопыце даведаліся, што мы не такія еўрапейцы, што адны з’яўляюцца большымі еўрапейцамі, чым іншыя. Жыццё на перыферыі і паходжанне з іншага часу папросту робіць вас еўрапейцамі другога гатунку. Напрыклад, пральныя парашкі або кансервы ў нашых супермаркетах. Або рыбныя палачкі, калі на тое пайшло. Яны выглядаюць аднолькава, маюць такую ж назву, але ў аўстрыйцаў яны ўтрымліваюць 65% мяса рыбы, а ў славакаў толькі 58%. Гэта называецца “прыстасаванне” да рынку. Міжнародныя брэнды, якія цяпер таксама даступныя ў нашых краінах, выкарыстоўваюць альбо розныя інгрэдыенты, альбо меншую колькасць аднолькавых інгрэдыентаў: у выніку атрымліваецца прадукцыя больш нізкай якасці. Славацкія даследчыкі нядаўна выявілі, што ў параўнанні з Аўстрыяй гэта тычыцца 50% тавараў у іх крамах. Гэта падобна на аплявуху, але гэта таксама добрая метафара: назва брэнда тая жа, але якасць – не. Якія яшчэ доказы няроўнасці вам патрэбныя?»

І калі для насельніцтва былых камуністычных краінаў, якія сталі членамі Еўрапейскага саюза, разыходжанне паміж чаканнямі ад вяртання ў Еўропу і суровай рэальнасцю, што рушыла за гэтым, абумоўленай шмат у чым прывілеяваным становішчам Захаду, якое склалася гістарычна, з’яўляецца ўнутранай справай, якая па-рознаму абмяркоўваецца і выклікае розныя рэакцыі, то беларусам прыходзіцца здавольвацца сачэннем з боку за тым, што адбываецца, адначасна змагаючыся за “еўрапейскасць”.

Беларусь у Еўропе

Верш сучаснага польскага паэта Богдана Задуры, у якога можна сустрэць мноства праніклівых назіранняў датычна польскага жыцця пасля 1989 году (шырэй – усходнееўрапейскага), узяты ў якасці эпіграфа да гэтага тэксту, можна вельмі лёгка прачытаць у настальгічным ключы, калі не ведаць аб велізарных аўтарскіх запасах іроніі. Больш за тое, можна сказаць, сама магчымасць свабоды перамяшчэння ўспрымаецца зараз ва Усходняй Еўропе ў якасці аднаго з галоўных поспехаў рэвалюцый 1989 году (нароўні з доступам да больш якасных стандартаў спажывання і адменай цэнзуры), на што, у прыватнасці, і звяртае ўвагу герой рамана Макса Шчура “Завяршыць гештальт”: «Падумаць толькі, амаль трыццаць гадоў мінула з часоў чэскай “славутай рэвалюцыі”, “плюшавай” (як яе называюць скептыкі) ці “аксамітнай”, а людзі ўсё яшчэ ніяк не нахаваюцца свабоды перасоўваньня, перадусім – на Захад (хаця апошнім часам уваходзяць у моду ўсё больш экзатычныя куткі сьвету). Гэтая свабода, дарэчы, ёсьць ледзь не галоўным аргумэнтам у незгасальных (і чым далей, тым болей!) спрэчках наконт таго, ці варта было скідваць камуністычны рэжым: маўляў, пры камуністах мы не маглі падарожнічаць!» У свой час герой гэтага рамана – гісторыя якога крыху нагадвае асабістую гісторыю аўтара – не вытрымаўшы “эстэтычнага шантажу і маральнага ціску на сваю маладую псіхіку”, і не пражыўшы ў незалежнай Беларусі нават і дзесяцігоддзі, з’ехаў з яе, ці, як сцвярджае сам герой: «То бок замест таго, каб чакаць ажыцьцяўленьня лёзунгу “Беларусь у Эўропу”, я ажыцьцявіў тады лёзунг нашмат больш сьціплы – “Беларус у Эўропу”». (Уласна кажучы, адзін з варыянтаў прачытання рамана Макса Шчура – гэта магчымасць паглядзець на Еўропу ўважлівым позіркам аднаго з яе пастаянных насельнікаў, які не забывае пра сваё паходжанне, але мае прывілей у выглядзе вольнага перамяшчэння па прасторах Еўрапейскага Саюза).

І іронія Задуры, і пазіцыя апавядальніка з рамана Шчура адсылаюць нас да таго, пра што пісала Альміра Усманава ў сваім эсэ пра Ўсходнюю Еўропу, закранаючы пытанне аб двухсэнсоўным становішчы Беларусі ў прасторы Еўропы. З аднаго боку, «мы асуджаныя на тое, каб быць еўрапейцамі: нашыя эканамічныя і палітычныя інстытуты, інтэлектуальныя дыскурсы і лад мыслення (але не лад жыцця) сфармаваныя заходняй традыцыяй». “Еўропа” – гэта значная ва ўсіх сэнсах і адносінах велічыня, ад якой беларусам нікуды не падзецца, нават калі яны раптам пачнуць сур’ёзна ўспрымаць сябе ў якасці заходняга фарпоста ўсходнеславянскай цывілізацыі і яе каштоўнасцяў (што б гэтая фантастычная канструкцыя ні значыла), Еўропа ўсё роўна захавае за сабой ролю значнага Іншага. Аднак улічваючы той факт, што ў цяперашні час права на вызначэнне “еўрапейскасці” належыць Еўрапейскага Саюзу, а быццё еўрапейцам вызначаецца наяўнасцю пашпарта грамадзяніна адной з краін Еўрасаюза, складана не пагадзіцца з тым, што «мы знаходзімся не проста на перыферыі Еўропы – мы па той бок ад яе […] Мы безнадзейна затрымаліся ў прасторы in-between, у буфернай зоне, якая аддзяляе Расею ад Еўропы, і знаходжанне ў ёй можа зацягнуцца надоўга, бо такое становішча спраў выгадна як аднаму, так і другому боку. Гэта нават не “пакой чакання”, бо чакаць нам па вялікім рахунку няма чаго; гэта, хутчэй, вартаўнічая будка – назіральны пункт, які дазваляе сачыць за перасоўваннямі ў той ці іншы бок, пры ўмове, што мы самі будзем заставацца на сваім месцы» (Альміра Усманава).

Магчыма, камусьці параўнанне Беларусі з вартаўнічай будкай можа здацца даволі непрыемным, але яно, па меншай меры, дазваляе цвяроза ацэньваць еўрапейскія перспектывы Беларусі. Нічога не перашкаджае казаць пра “еўрапейскасць” Беларусі, акцэнтуючы ўвагу на яе знаходжанні ў агульным еўрапейскім культурным полі (няхай гэта будзе існаванне на беларускіх землях магдэбургскага права, готыкі, Рэнесансу, барока, прагрэсіўнага заканадаўства ў выглядзе статутаў ВКЛ, ці нават у найвышэйшай ступені сумнеўная заява аб наяўнасці ў мінулым у Беларусі калоній), але з пункту гледжання палітычнага ладу Еўропы і яе палітычнага ўяўленага становішча Беларусі далёка не радаснае, калі не сказаць жаласнае. Па гамбургскім рахунку, у выпадку беларусаў усё адбываецца строга ў адпаведнасці з тым, пра што калісьці пісаў у адным са сваіх тэкстаў Альгерд Бахарэвіч: «Маючы беларускі пашпарт, ты заўжды некаму нешта вінны і ў нечым вінаваты».

Замест заключэння

Улічваючы той факт, што гісторыя Еўропы – гэта гісторыя Захаду, а ўсё разам гэта гісторыя падзелаў і межаў, усталявання іерархій і правядзення адрозненняў паміж “сваімі” і “чужымі”, нядзіўна, што спробы стаць часткай Еўропы, сінонімам якой цяпер шмат у чым з’яўляюцца Еўрапейскі саюз і зона Шэнгена, становяцца сапраўдным і часцяком непрыемным выпрабаваннем для тых, хто адважваецца на гэта. І Беларусь на гэтым фоне ўяўляе сабой несуцяшальнае відовішча. Дакладней, гісторыя незалежнай Беларусі паказвае, што ў яе асаблівы шлях, гэтакі belarussischen Sonderweg, сутнасць якога складана вызначыць. Калі геаграфічна Беларусь яшчэ ў Еўропе, то палітычна (і сімвалічна) яна месціцца зусім у іншых краях і нават у іншай тэмпаральнасці.

І ў сувязі з гэтым на розум прыходзіць карнавальны раман Юрыя Андруховіча “Маскавіада” (1992), у якім антыкаланіяльны пасыл “Геть від Масквы!” цесна звязаны з “Дайош Європу!”. У канцоўцы рамана яго галоўны герой – украінскі паэт Ота фон В. вяртаецца дадому на цягніку “Масква – Кіеў”, і лежачы на трэцяй паліцы, разважае аб ліхтугах гісторыі і геаграфіі: «Калі б у свой час Хтосьці, Хто Раздае Геаграфію, параіўся б са мной, то цяпер усё выглядала б інакш. Але Ён размясціў нашу краіну менавіта там, дзе Яму захацелася. Дзякуй і на тым […] Часам нам сніцца Еўропа. Мы прыходзім ноччу на бераг Дуная. Нешта такое ўзгадваецца: цёплыя моры, мармуровыя сцены, гарачыя камяні, галіны паўднёвых раслін, адзінокія вежы. Але доўга гэта не трымаецца». Той, хто раздае геаграфію, знайшоў месца і для Беларусі, дзякуй яму і на гэтым. І часам нам таксама сніцца Еўропа. Магчыма, з гэтага нешта і атрымаецца, бо сон неабавязкова заўсёды нараджае пачвараў. І хоць вакол шмат несправядлівасці, трэба сабрацца і быць хітрымі, каб спраўляцца з тым, што здаецца мацней нас. Здараецца, гісторыю пішуць прыгнечаныя.