Дзінэш Д’Суза. Злачынствы Крыстафора Калюмба

Мультыкультуралізм падаецца яго прыхільнікамі ў школах і ўнівэрсытэтах як дабратворная альтэрнатыва да монакультуралізму. Гісторык Пітэр Стэрнз сьцьвярджае, што спрэчкі аб шматкультурнасьці адбываюцца „між тымі, хто думае, што Заходняя традыцыя мусіць быць пададзеная студэнтам як штосьці выключнае і непаўторнае, і тымі, хто лічыць больш істотным даць студэнтам адчуваньне больш шырокай пэрспэктывы разьвіцьця сучаснага сьвету”. Гэта складае беспамылковы аргумэнт мультыкультуралізму: вядома, лепш вывучаць шмат культураў, чым адну-адзіную, улічваць розныя пункты погляду, чым зацята трымацца аднаго.

Калі б мультыкультуралізм ня быў нечым большым, чым проста ростам цікавасьці да іншых культураў, ён не выклікаў бы аніякіх пярэчаньняў. Сапраўды, хто мог бы выступіць супроць таго, каб сотні тысячаў амэрыканскіх студэнтаў штудыявалі б Канфуцыя альбо філязафічныя творы Аль Фарабі і Авіцэны? Спрэчкі вакол мультыкультуралізму адбываюцца зусім не з нагоды пытаньня, вывучаць іншыя культуры ці не, але пра тое, якім чынам вывучаць Захад і іншыя культуры. Мультыкультуралізм у большай ступені ёсьць грамадзянскім канфліктам у межах заходняга акадэмічнага сьвету, і ягоны прадмет — разнастайныя і супярэчныя падыходы да вывучэньня не-Захаду.

Такія крытыкі мультыкультуралізму, як Алан Блум, Э. Э. Хэрш, Артур Шлезінгер прыводзяць аргумэнты на карысьць асаблівага значэньня заходняй цывілізацыі. Блум сьцьвярджае ў Заняпадзе амэрыканскага розуму, што амэрыканскія студэнты адчужаныя ад сваёй уласнай культуры і выяўляюць скрайняе невуцтва што да філязафічных, гістарычных і эканамічных асноваў Заходняй цывілізацыі. Хэрш у Культурнай пісьменнасьці падае сьпіс шматлікіх літаратурных адсылак, гістарычных фактаў і навуковых ідэяў, якія амэрыканскія студэнты мусілі б ведаць, але насамрэч ня ведаюць.

Шлезінгер у Разьяднаньні Амэрыкі даводзіць, што студэнты мусяць вывучаць Заходнюю цывілізацыю, бо яна іхная ўласная. „Мы ня мусім лічыць, што нашыя вартасьці маюць абсалютную перавагу над вартасьцямі нашых бліжэйшых суседзяў. Народы з розным гістарычным шляхам будуць мець розныя вартасьці. Але мы лічым, што нашыя ўласныя найлепш пасуюць менавіта нам.”Рэлятывісцкая аргумэнтацыя Шлезінгера на карысьць Заходняга канону мае й свае слабыя бакі. Што значыць гэтае „мы” — белыя людзі? Літаратурны крытык Джэральд Граф запытвае: у этнічна разнастайным грамадзтве „хто будзе вызначаць, якія вартасьці супольныя, а якія спэцыфічна-лякальныя?” Барбара Хэрнстайн-Сміт сьцьвярджае, што розныя групы падзяляюць „адрозныя сыстэмы вераваньняў, інтарэсаў, прынцыпаў, стаўленьняў і практыкаў. І няма адзінай усеахопнай культуры, якая б улучала і перавышала якую-колечы іншую, альбо усе культуры разам”.

На сваім глыбінным узроўні мультыкультуралізм зьвязаны з адмовай ад заходніх прэтэнзіяў на праўду. У сваёй нядаўняй кнізе літаратурны крытык Стэнлі Фіш адпрэчвае саму магчымасьць транскультурных стандартаў ацэнкі розных культураў. „Чым ёсьць гэтыя праўды і кім яны мусяць вызначацца?” Паводле Фіша, „усялякія нашыя праўды спаборнічаюць міжсобку і ўсе яны толькі частковыя — а значыць, усе яны палітычныя”. Іншы дасьледнік, Барбара Джонсан, атаясамлівае мультыкультуралісцкі праект з дэканструкцыяй базавых ідэяў Заходняй цывілізацыі. Антраполяг Рэната Разальда настойвае на адкіданьні „пазачасавых унівэрсаліяў”, а філёзаф Рычард Рорці высоўвае патрэбу „адмовіцца ад традыцыйных прынцыпаў рацыянальнасьці, аб’ектыўнасьці, мэтаду і праўды”.

Выклік мультыкультуралізму дакладна падсумаваў філёзаф Джон Сэрл:Рэлігія, гісторыя, традыцыя і мараль заўсёды былі прадметам пранікнёнага крытыцызму ў імя рацыянальнасьці, праўды, аб’ектыўнасьці, розуму і лёгікі. Сёньня розум, праўда, рацыянальнасьць і лёгіка самі сталіся прадметам крытыкі. У аснове гэтай новай крытыкі ляжыць ідэя, што яны самі ў гэткай жа ступені ёсьць часткай дагматычнай, забабоннай, містычнай, нагружанай уладай традыцыі, як і ўсё тое, што яны перад гэтым крытыкавалі.

Панятак „культура” для сучасных дасьледнікаў (але таксама і ў штодзённым словаўжываньні) ня мае анічога агульнага зь ідэямі Мэцью Арнольда аб пашырэньні ўнівэрсальных стандартаў розуму і густу дзеля вызначэньня „лепшага, што было прадумана і прамоўлена ў гэтым сьвеце”. Сёньняшнія абаронцы мультыкультуралізму трымаюцца іншае ідэі: ідэі, што культураў існуе шмат і заходнія стандарты непрыдатныя для разуменьня культураў не-заходніх, што ўсе праўды маюць ідэалягічны характар, і што культуры, такім чынам, разьмешчаныя збольшага на адной плашчыні. Культурны рэлятывізм — прыняцьцё ідэі роўнасьці ўсіх культураў — складае інтэлектуальны грунт сучаснага мультыкультуралізму.

Існуе вядомае выказваньне Сола Бэлоў: „Пакажыце мне папуаскага Пруста, і я буду яго чытаць”. У ім Бэлоў ня сьцьвердзіў, што папуасы ня здатныя мець свайго Пруста, ён проста сказаў, што, наколькі яму вядома, папуасы яго ня маюць. Тым ня менш, ягоная заўвага, маючы ў падтэксьце магчымасьць заходняй культурнай перавагі, адмаўляе іншым культурам у тым, што Чарльз Тэйлар назваў „палітыкай роўнага прызнаньня”. Мультыкультурная парадыгма, паводле слушнага вызначэньня таго ж Тэйлара, палягае на тым, што „праўдзівая ацэнка вартасьці розных твораў мусіць мець перадумовай разьмяшчэньне ўсіх культураў на больш ці меньш аднолькавай плашчыні”. Мультыкультуралізм, такім чынам, палягае на адмаўленьні заходняй культурнай перавагі. Зыходзячы з гэтай пэрспэктывы, літаратуразнаўца Мары Луіз Прат назвала заўвагу Сола Бэлоў „надзіва расісцкай”.

Тым ня менш, як у рэальным сьвеце, так і ў адукацыйных раскладах культуры не знаходзяцца на аднолькавай плашчыні. Таму ў рэальнасьці мультыкультуралізм спрабуе ўсталяваць культурны парытэт, крытыкуючы як мінулую, так і сучасную гегемонію Заходняй цывілізацыі. Каб гэтая крытыка была эфэктыўнай, ягоныя прыхільнікі зьвяртаюцца да такіх левых плыняў, як марксізм, дэканструкцыя, анты-каляніяльны нацыяналізм (пераважна з Трэцяга сьвету). Сацыяльны крытык Эдвард Саід вінаваціць заходні імпэрыялізм за пакуты „рабаваных каляніяльных народаў, якія стагодзьдзямі вымушаныя былі трываць самасуд калянізатараў, бясконцы эканамічны прыгнёт, скрыўленьні ў сацыяльным і прыватным жыцьці, безнадзейную пакору, — як наступствы і функцыю нязьменнай эўрапейскай вышэйшасьці”.

Мультыкультуралізм базуецца на рэлятывісцкім дапушчэньні, што, паколькі ўсе культуры самі па сабе роўныя, рэальныя адрозьненьні ў вазе, стане і дасягненьнях розных культураў збольшага паўсталі дзякуючы панаваньню адных культураў над іншымі. Сацыёляг Робэрт Блаўнэр сьцьвярджае, што гэтая глябальная дыспрапорцыя мае свой люстраны адбітак і ў Злучаных Штатах, — і што чарнаскурыя, амэрыканскія індзейцы і каляровыя імігранты ўтвараюць штосьці накшталт амэрыканскага Трэцяга сьвету. Працягваючы, афра-амэрыканскі дасьледнік Гэнры Луіс Гэйтс цьвердзіць, што адукацыйныя расклады, засяроджаныя вакол Вялікіх твораў заходняй цывілізацыі, — ёсьць „вяртаньнем да парадку, у якім мой народ быў падпарадкаваны, нямы, нябачны і непрадстаўлены”.

Каб кампэнсаваць гэтыя мінулыя і сучасныя крыўды і ўзнавіць культурны парытэт між рознымі этнічнымі групамі, прыхільнікі мультыкультуралізму спрабуюць узмацніць самапавагу студэнтаў, што належаць да мяншыняў, — прадстаўляючы не-заходнія культуры ў спрыяльным асьвятленьні. Джэймс Бэнкс лічыць, што мультыкультуралізм мог бы кінуць выклік расізму, дапамагаючы студэнтам разьвіваць пазытыўнае стаўленьне да мяншыняў і не-заходніх супольнасьцяў. Дэбора Батыст і Памэла Харыс сьцьвярджаюць, што мультыкультуральныя дапаможнікі для настаўнікаў дапамогуць „пазьбегчы ўкаранёных нэгатыўных стэрэатыпаў, зь якімі могуць асацыявацца тыя альбо іншыя групы. Кожная культура мае станоўчыя бакі, якія мусяць быць падкрэсьленыя”. Гісторык Рональд Такакі лічыць, што чарнаскурыя, гішпанамоўныя і індзейцы зрабілі ня меншы ўнёсак у станаўленьне амэрыканскіх ідэяў і інстытуцыяў: „Мы маем патрэбу ў новай канцэптуалізацыі амэрыканскай гісторыі, такой, дзе не было б цэнтру і пэрыфэрыі, у якой усе гэтыя групы былі б улучаныя ў супольны дыскурс… забываючы шмат з таго, што нам гаварылася… дзеля стварэньня новага грамадзтва”.

Каб пабачыць мультыкультуралісцкую парадыгму ў працы, мы паспрабуем зьвярнуцца да апантаных спрэчак, што адбываліся ў акадэмічным сьвеце з нагоды спадчыны Крыстафора Калюмба. Справакаваныя пяцісотгадовым юбілеем высадкі Калюмба на кантынэнт, гэтыя дыскусіі ўцягнулі ў сябе амаль што ўсіх галоўных прыхільнікаў мультыкультуралізму: Эдвард Саід, Стывэн Грынблат, Кіркпатрык Сэйл, Гэры Нэш, Рональд Такакі, Патрыцыя Лімэрык, Гары Ўілз, — усе яны выступілі зь зьнішчальнай крытыкай Калюмба і ягоных наступнікаў.Зрэшты, абвінавачаньні тычацца не Калюмба-асобы, але таго, што ён прадстаўляў: першай спробы эўрапейскага засяленьня Амэрыкі. Адпаведна, спрэчкі вакол Калюмба ёсьць перш за ўсё спрэчкамі пра вартасьці эўрапейскай цывілізацыі і пра іхны лёс у далейшым разьвіцьці Злучаных Штатаў.

Шмат хто з крытыкаў ставіць гэтыя вартасьці пад сумнеў: „У параўнаньні з Калюмбам Гітлер выглядае як непаўналетні правапарушальнік”, — сьцьвярджае актывіст руху амэрыканскіх індзейцаў Расэл Мінз. Вінона ЛяДзюк асуджае „біялягічную, тэхналягічную і экалягічную агрэсію, што пачалася з зламыснага падарожжа Калюмба пяць стагодзьдзяў таму”. Нацыянальная рада Цэркваў абвясьціла гадавіну калюмбавага падарожжа „часам не для сьвяткаваньня, але для роздуму і пакаяньня”, пад час якога белае насельніцтва мусіць усьвядоміць працяглую гісторыю „прыгнёту, заняпаду і генацыду”. Гісторык Глэн Морыс абвінавачвае Калюмба ў тым, што ён стаўся „забойцам, гвалтаўніком, архітэктарам палітыкі генацыду, што працягваецца дасюль”. „Ці можа быць так, што ўсе тыя няшчасьці, што былі выкліканыя прыбыцьцём Калюмба, — пытаецца афра-амэрыканскі пісьменьнік Ісмаэль Рыд, — былі чымсьці накшталт генэральнай рэпэтыцыі таго, што здарыцца, калі вычарпаецца азонавы слой, адбудзецца глябальнае пацяпленьне і лясныя масівы будуць вынішчаныя?”„Усе мы былі выхаваныя ў расісцкім духу і карыстаем з расізму ўвесь час, — скардзіцца Крыстын Слэйтэр у часопісе Мультыкультурная адукацыя. — Само мейсца, на якім стаяць нашыя дамы, па праву мусіла б належаць індзейскім нацыям”.

Літаратуразнаўца Стывэн Грынблат лічыць, што Калюмб „абвясьціў найвялікшы экспэрымэнт палітычнага, эканамічнага і культурнага канібалізму ў гісторыі Заходняга Сьвету”. Давайце разгледзім агульную карціну, што складаецца ў мультыкультуралісцкай літаратуры з нагоды спадчыны Калюмба. Прыхільнікі мультыкультуралізму адзінадушныя ў меркаваньні, што Калюмб не адкрываў Амэрыку. Як піша Фрэнсыс Джэнінгз у кнізе Заваёва Амэрыкі: „Эўрапейцы не пасяліліся на пустым мейсцы. Яны ўварваліся й адцясьнілі тубыльцаў”. Амэрыканскі актывіст індзейскага руху Майкл Андэрсан гаворыць: „Тут ужо існавала культура: перад прыходам Калюмба тут жылі людзі, якія ўжо мелі структуры кіраваньня”. Кіркпатрык Сэйл сьцьвярджае: „Мы з пэўнасьцю можам сказаць, што такой падзеі, як „адкрыцьцё”— не было”. Раманіст Гамэр Арыджыс цьвердзіць, што эўрапейцы і індзейскія абарыгены „ўзаемна адкрылі адны адных”. Гары Ўілз, Гэры Нэш, Рональд Такакі і іншыя дасьледнікі звычайна гавораць не пра адкрыцьцё, а пра „сутыкненьне”. Але ўсё гэта толькі гульня ў словы.

Рэальная праблема, як пазначыў Лешэк Калакоўскі, палягае на тым, што „імпульс дасьледаваньня ніколі ня быў пароўну разьмеркаваны між цывілізацыямі”. І зусім не выпадкова, што менавіта Калюмб дасягнуў Амэрыкі, а не амэрыканскія індзейцы высадзіліся на ўзьбярэжжы Эўропы. Тэрмін „сутыкненьне” маскуе гэтую розьніцу праз цьверджаньне роўнасьці бакоў у гэтым цывілізацыйным кантакце. Мультыкультуралісты таксама адзінадушныя, што Калюмб, як тыповы заходні белы самец, перанёс з сабой праз Атлянтыку расысцкія забабоны супроць тубыльцаў. Гэры Нэш сьцьвярджае, што ў Калюмбе ўвасабляўся адмысловы „эўрапейскі тып ігнаранцыі”, укаранёнай у ірацыянальнай варожасьці супроць тубыльцаў. Кіркпатрык Сэйл у Заваёве Раю піша, што Калюмб „зыходзіў зь ніжэйшасьці тубыльцаў” і, такім чынам, прынёс з сабой галоўныя складнікі эўрапейскага расісцкага ўяўленьня, якое „баіцца таго, чаго не разумее, і ненавідзіць тое, чаго баіцца”. Паводле Сэйла, эўрапейцы асабліва схільныя да гвалту, у той час як культуры тубыльцаў існавалі ў Раі…

Гэта праўда, што Калюмб меў моцныя забабоны, што да мірных жыхароў выспаў, якіх ён памылкова назваў індзейцамі, — але гэтыя забабоны былі на іхную карысьць. Паводле Калюмба, яны былі „найпрыгажэйшымі людзьмі, якіх ён толькі дзе-колечы сустракаў”. Ён ухваляў шчодрасьць і шчырасьць таіносаў, супрацьстаўляючы яе гішпанскім заганам. Ён сьцьвярджаў, што хаця яны і не былі хрысьціянамі, але не пакланяліся ідалам; паводле Калюмба, іхная хрысьціянізацыя магла адбыцца толькі празь перакананьне, а не праз гвалт, бо тубыльцы мелі даволі высокія разумовыя здольнасьці. Няма аніякіх сьведчаньняў, што Калюмб лічыў індзейцаў разумова ці фізычна ніжэйшымі за эўрапейцаў.

Іншыя падарожнікі — такія, як Пэдра Альварэс Кабраль, Амэрыго Вэспучы, Фэрдынанд Магелан і Вальтэр Ралэйф — выяўлялі падобныя станоўчыя ўражаньні пра Новы сьвет, які яны знайшлі.Чаму ж першае, пазытыўнае стаўленьне эўрапейцаў да індзейскіх народаў зь цягам часу зьмянілася? Кіркпатрык Сэйл, Стывэн Грынблат і іншыя не даюць адказу на гэтае пытаньне. Але сьведчаньні саміх падарожнікаў паказваюць, што Калюмб і ягоныя наступнікі раптоўна сутыкнуліся зь нечакана-гвалтоўнымі традыцыйнымі абрадамі некаторых індзейскіх плямёнаў. У той час як першыя індзейцы, якія напаткаліся Калюмбу, былі гасьцінныя і дружалюбныя, іншыя плямёны мелі цалкам слушную рэпутацыю жорсткіх і нялюдзкіх. Пад час свайго другога падарожжа Калюмб з жахам абнаружыў, што частка маракоў, якіх ён пакінуў раней на зямлі, былі забітыя і магчыма зьедзеныя канібалісцкімі плямёнамі аваракаў.

Падобная ж гісторыя адбылася з Бэрналем Дыасам, калі той прыплыў у Мэксыку разам з войскам галаварэзаў Эрнана Картэса. Ён і ягоныя гішпанскія спадарожнікі не былі шакаваныя рабствам, падпарадкаванасьцю жанчын альбо брутальным абыходжаньнем з ваеннапалоннымі: такія рэчы былі распаўсюджаны і ў канкістадораў. Але яны былі напужаныя памерамі распаўсюджанасьці канібалізму й чалавечых ахвярапрыношаньняў. Як апісвае ўсё гэта Дыас (і ягоныя сьведчаньні пацьвярджаюцца сучаснымі дасьледнікамі): Яны на вачох ва ўсіх прабівалі грудную клетку няшчаснай ахвяры крамянёвымі нажамі і сьпешна вымалі адтуль пульсуючае сэрца, яшчэ з крывёю, і ахвяравалі яго ідалам, дзеля якіх і быў наладжаны рытуал. Далей яны адціналі рукі, сьцёгны і галаву, і зьядалі рукі і сьцёгны на рытуальным банкеце. Галаву яны вешалі на кол, а цела аддавалі дзікім зьвярам.

Калі Картэс узяў у палон імпэратара ацтэкаў Мантэсуму і ягоных падначаленых, ён дазволіў ім часовую свабоду пры ўмове, што яны спыняць традыцыйныя практыкі канібалізму і чалавечых ахвярапрыношаньняў. Але неўзабаве знайшоў, што „як толькі мы далі ім свабоду, яны ўзнавілі адразу ўсе свае старыя гвалты”. „Канібалізм у ацтэкаў, — піша антраполяг Марвін Харыс, — быў не фармальным каштаваньнем рытуальных смакоцьцяў”. Сапраўды, ацтэкі рэгулярна спажывалі чалавечае мяса, запраўляючы яго перцам і таматамі, а дзеці разглядаліся як асаблівы дэлікатэс. Канібалізм быў распаўсюджаны сярод ацтэкаў, гуарані, іракезаў, карыбаў і некаторых іншых плямёнаў. Больш за тое, мэксыканскія ацтэкі і паўднёва-амэрыканскія інкі практыкавалі складаныя рытуалы чалавечых ахвярапрыношаньняў, у якіх тысячы палонных індзейцаў рытуальна забіваліся, пакуль алтары не танулі ў крыві, косьці былі раскіданыя паўсюль, жрацы валіліся з ног, зьнямоглыя ад забойстваў.

Паводле закону інкаў, бацькам і іншым прысутным пад страхам пакараньня забаранялася выказваць свае пачуцьці пад час ахвярапрыношаньняў. Калі паміраў знатны чалавек, ягоныя жонкі і наложніцы забіваліся і спальваліся разам зь ім. Мультыкультуралісцкія дапаможнікі, што прапануюць сучасную вэрсію гісторыі пра шляхотных дзікуноў, ня ў стане ўсьвядоміць тыя гістарычныя факты, якія не падыходзяць пад чульлівую гісторыю белых заваёўнікаў, што зруйнавалі райскую гармонію амэрыканцаў. Кіркпатрык Сэйл адкідае ўсе эўрапейскія сьведчаньні пра жорсткасьць тубыльцаў як чыстыя прыдумкі: „Арганізаваны гвалт ня быў характэрны для традыцыйных індзейскіх грамадзтваў”. Спрабуючы растлумачыць некаторыя неабвержныя відавочнасьці, Сэйл дадае: „Цяжка ўявіць сабе, што эўрапейскія маракі былі здольныя разрозьніць аддзеленыя ад целаў шыі ці канечнасьці як менавіта чалавечыя, а не, напрыклад, часткі малпы ці сабакі, — і, ва ўсялякім разе, няма сьведчаньняў, што яны прызначаліся менавіта для ежы”.

Стывэн Грынблат прызнае існаваньне чалавечых ахвярапрыношаньняў, але пры гэтым вінаваціць эўрапейцаў, што тыя былі ня здольныя прызнаць „глыбокую падобнасьць” гэтых рытуалаў да іхных уласных культурных практыкаў: зрэшты, гаворыць Грынблат, гішпанцы і самі сымбалічна спажывалі цела і кроў Хрыста падчас эўхарыстыі, і рытуальнае забойства ёсьць папросту „…літаральным ацтэцкім эквівалентам”.

Зьвернемся да апошніх водгукаў на дзьве кнігі пра ацтэкаў, надрукаваных у Мультыкультурным аглядзе ў якасьці арыентацыі для настаўнікаў. Першая кніга, напісаная Францыска Аларконам — Зьмяіныя паэмы: ацтэцкі заклік — атрымала высокую ацэнку як „цудоўнае праслаўленьне рэлігіі, вераваньняў і звычаяў ацтэкаў, спалучанае з думкамі і пачуцьцямі сёньняшніх мэксыканцаў”. Другая кніга, Ацтэкі Тыма Вуда, была зганьбаваная за яе „сэнсацыялісцкую і змрочную танальнасьць… Ацтэцкія практыкі чалавечых ахвярапрыношаньняў апісваюцца ва ўсіх сваіх крывавых дэталях. Гэтая кніга — кампрамэтацыя ацтэкаў”.

У наступным пункце мультыкультуралісцкага абвінавачаньня Калюмб і ягоныя наступнікі вінавацяцца ў разьвязваньні кампаніі генацыду, у галакосьце супраць тубыльцаў. Кіркпатрык Сэйл вінаваціць наступнікаў Калюмба ў „чымсьці, што можна назваць генацыдам у межах адной генэрацыі”. Клёд Леві-Строс цьвердзіць што мільёны індзейцаў „памёрлі ад жаху і агіды да эўрапейскай цывілізацыі”. Цьвятан Тодараў у Заваёве Амэрыкі піша, што ягоныя суплямёньнікі-эўрапейцы разьвязалі „найвялікшы генацыд у чалавечай гісторыі”. Абвінавачаньне ў генацыдзе збольшага падмацоўваецца лічбамі, што паказваюць катастрафічнае зьмяншэньне індзейскага насельніцтва. Хаця дасьледнікі ўсё яшчэ дыскутуюць наконт дакладных лічбаў, паводле ацэнкі Алвіна Ёзэфі, ад індзейскага насельніцтва ў 15-20 міліёнаў засталася толькі нязначная частка ўжо праз 150 гадоў пасьля эўрапейскай высадкі на кантынэнт. Няма сумневу, індзейцы гінулі ў вялікіх колькасьцях. Але, хаця запрыгоненьне індзейцаў і сыстэма прымусовай працы, якую арганізавалі гішпанцы, узяла сваю даніну ў жыцьцях, пераважная колькасьць стратаў была выкліканая ня цяжкай працай альбо прыгонам, але заразнымі хваробамі, якія эўрапейцы прывезьлі з сабой на кантынэнт.

Пашырэньне заразных хваробаў і шкодных для здароўя звычак было ўзаемным. Ад індзейцаў эўрапейцы падхапілі сыфіліс. Індзейцы таксама навучылі белых ужываньню тытуню і какаіну, што мела наступствам незьлічоныя страты цягам наступных стагодзьдзяў. Эўрапейцы, у сваю чаргу, далі індзейцам кор і воспу (сучасныя дасьледаваньні паказваюць, што тубэркулёз ужо існаваў у Новым сьвеце да прыбыцьця эўрапейцаў). Паколькі індзейцы былі ня ў стане знайсьці сродкі ад гэтых незнаёмых хваробаў ці выпрацаваць імунітэт, яны паміралі ў катастрафічных памерах. Гэта была страшная трагедыя, але тэрмін „генацыд” выглядае анахранізмам і не пасуе да сытуацыі, бо, за некаторымі агіднымі выключэньнямі, распаўсюджваньне хваробаў не было наўмысным.

Як заўважыў Уільям МакНэйл у кнізе Чумы і народы, эўрапейцы самі верагодна падхапілі чуму ад манголаў з Цэнтральнай Азіі, — і ў XIV стагодзьдзі ад яе памерла каля 25 мільёнаў (адна трэцяя частка насельніцтва). Эпідэміі чумы зьяўляліся на кантынэнце і ў наступныя тры стагодзьдзі: але прыхільнікі мультыкультуралізму не завуць гэта генацыдам. Прыхільнікі мультыкультуралізму вінавацяць Калюмба ў генацыдзе, бо патрабуюць тлумачэньня, як невялічкія групы эўрапейцаў былі здольныя разграміць пераўзыходзячыя па колькасьці войскі індзейцаў, зьнішчыць іхныя магутныя імпэрыі і захапіць іхныя землі. Эрнан Картэс выправіўся ў Мексыку зь пяцьцю сотнямі жаўнераў, шаснаццацьцю коньмі і некалькімі тузінамі стрэльбаў. Сілы ацтэкаў налічвалі больш за мільён. Калі Ганзала Пізара сутыкнуўся зь інкамі, ён меў тры караблі, 150 жаўнераў, адну гармату і трыццаць коней. Інкі мелі некалькі сотняў тысячаў жаўнераў і кіравалі насельніцтвам у некалькі мільёнаў чалавек. Тым ня менш і ацтэкі, і інкі былі разгромленыя.

Якім чынам гішпанцы змаглі атрымаць перавагу? Перамога гішпанцаў над індзейцамі выклікае пэўныя пытаньні, бо аніякае войска, якое яно ні было б падрыхтаванае, ня ў стане перамагчы ў сытуацыі такой колькаснай нераўнавагі. Эўрапейскія стрэльбы таго часу, зь іх павольнай працэдурай набіўкі, таксама не маглі забясьпечыць вырашальную перавагу. Гэта праўда, што большасьць індзейцаў былі зачараваныя хуткасьцю эўрапейскіх вершнікаў (індзейцы ня мелі коняў да таго, як гішпанцы завезьлі іх у Амэрыку), але навізна эўрапейскай кавалерыі магла выклікаць толькі часовае замяшаньне ў шэрагах праціўнікаў.

Без сумневу, адным з фактараў эўрапейскай перамогі стаўся пераход на гішпанскі бок індзейцаў з шэрагу плямёнаў, калянізаваных і падпарадкаваных ацтэкамі і інкамі. Але гэта таксама дае толькі частковае тлумачэньне. Марыё Варгас Льёса, пэруанскі пісьменьнік і дзяржаўны дзяяч, прапанаваў вартую ўвагі тэорыю. Эўрапейцы, паводле Льёсы, колькі б мала іх ні было, пры ўсёй сваёй жорсткасьці, прыйшлі ў Амэрыку з цывілізатарскай ідэалёгіяй, якая была ўжо мадэрнай, хаця і ў сваіх пачатках. Сярод складнікаў гэтай мадэрнасьці былі рацыянальнае разуменьне сусьвету і новае стаўленьне да індывідуальнай ініцыятывы.У параўнаньні зь імі, індзейцы яшчэ жылі ў сьвеце, населеным духамі, — іхны сусьвет быў усё яшчэ зачараваны. Яны былі ня ў стане адаптавацца да новых абставінаў. Яны зблыталі эўрапейцаў з багамі. Яны імкнуліся зьмяніць хаду падзеяў, ахвяруючы татэмам сваіх уласных жаўнераў.

Калі вайсковыя дарадцы і прадказальнікі Мантэсумы перасьцерагалі яго аб нядобрых знаках, той загадаў іх увязьніць, а жонак і дзетак забіць. індзейцы ўтрымваліся ў паралізуючым паслушэнстве да імпэратара. Яны былі прызвычаеныя забіваць ніжэйшых, але былі непадрыхтаваныя да змаганьня з добра узброеным войскам роўных ім жаўнераў. Карацей, індзейцы былі разгромленыя і зьнішчаныя таму, што паводле жорсткай гістарычнай накладкі яны сутыкнуліся з гішпанскай цывілізацыяй, якая пераўзыходзіла іх як у вайсковых адносінах, так і ў ідэях, — хаця й была прадстаўлена паўпісьменнымі, нецярплівымі і сквапнымі жаўнерамі. Нават сёньня, сьцьвярджае Льёса, прынцыпы Захаду працягваюць вызначаць сытуацыю ў сучасным сьвеце і „нацыі, якія адмаўляюць гэтыя вартасьці, стаюцца анахранізмам і ў выніку скатваюцца ў рознага кшталту дэспатычныя рэжымы”. Праз сваю абарону Захаду Варгас Льёса быў крытыкаваны як рэакцыянэр.

Але і лева-арыентаваны мэксыканскі раманіст і дыплямат Карлас Фуэнтэс сьцьвярджае, што эўрапейцы перамаглі індзейцаў, бо іхны эмпірычны падыход да веды даў ім вялікую цывілізацыйную самаўпэўненасьць. індзейцы ж, наадварот, спадзяваліся на мяшанку пачуцьцёвага ўспрыманьня, сноў, галюцынацыяў і апэлявалі да духаў. Фуэнтэс піша ў Зруйнаваным люстэрку: „Гэтак званае адкрыцьцё Амэрыкі, як бы яно ні выглядала з пункту гледжаньня ідэалёгіі, было вялікай перамогай навуковай гіпотэзы над фізычным успрыманьнем”. Менавіта Захад забясьпечыў Амэрыку ідэямі правоў чалавека, што сталіся базай для пэрманэнтнай крытыкі заходняга каляніялізму. Мы можам, разам з Кіркпатрыкам Сэйлам, Стывэнам Грынблатам і іншымі крытыкаваць гвалтоўныя парушэньні правоў індзейцаў, што спадарожнічалі захопу іхных земляў. Але мы мусім прызнаць, што гэты крытыцызм базуецца на ідэях права на ўласнасьць і правох чалавека, якія ёсьць цалкам заходнімі.

Задоўга да Калюмба індзейскія плямёны рабілі набегі на землі суседзяў, захопліваючы ўласнасьць і беручы ў палон прадстаўнікоў больш слабых групаў. Тое, што адрозьнівала заходні каляніялізм, былі не захопы альбо жорсткасьці, а пэўная філязофія правоў, што была ўнікальнай у чалавечай гісторыі і ўраўнаважвала жорсткасьці. Неўзабаве пасьля таго як гішпанцы ўсталяваліся ў Амэрыцы, кароль Гішпаніі ў сярэдзіне шаснаццатага стагодзьдзя заклікаў прыпыніць экспансію, чакаючы вырашэньня славутых дэбатаў, — ці гішпанскія заваёвы парушаюць натуральнае і маральнае права. „Ніколі раней і ніколі пасьля, — піша гісторык Лэвіс Ханке, — магутны імпэратар не аддаваў загаду прыпыніць заваёвы, пакуль ня будзе вырашана, ці адпавядаюць яны прынцыпам справядлівасьці”. І галоўнай падставай для такога рашэньня была нястомная праца па выкрыцьцю каляніяльных злоўжываньняў, што была праведзеная гішпанскім біскупам Барталомэ дэ Лас Казас.

Былы рабаўладальнік, Лас Казас у выніку згрызотаў сумленьня прыйшоў да перакананьня, што Новы сьвет павінен быць хрысьціянізаваны мірнымі сродкамі, што індзейцы ня мусяць эксплюатавацца, а тыя, хто эксплюатуюцца, маюць усе правы на бунт. Лас Казас напісаў у сваёй кнізе „Сьведчаньні пра зьнішчэньне індзейцаў”, што „калі Богам і наканавана зьнішчыць Гішпанію, дык гэта з-за зьнішчэньняў, якія мы прынесьці індзейцам”. Хаця Лас Казас часам і апісваецца як гераічны эксцэнтрык, насамрэч ягоная пазыцыя што да правоў індзейцаў была адкрыта падтрыманая Папам Паўлам ІІІ, які такім чынам выказаўся ў сваёй буле Sublimus Deus у 1537 годзе: Індзейцы і іншыя народы, што пазьней могуць быць адкрытыя хрысьціянамі, аніякім чынам ня могуць быць пазбаўленыя іх вольнасьці альбо правоў маёмасьці, нават калі яны нехрысьціяне; ня могуць яны таксама быць запрыгоненымі; калі нешта такое здарыцца, гэта будзе незаконна і нячынна. індзейцы і іншыя народы могуць быць навернутыя ў хрысьціянства толькі праз прапаведваньне Слова Божага і праз прыклады дабрачыннага і сьвятога жыцьця.

Вядучыя езуіцкія тэолягі — такія, як Францыска дэ Віторыя і Францыска Суарэс — разглядалі і інтэрпрэтавалі Біблію і каталіцкую традыцыю такім чынам, каб давесьці, што натуральныя правы індзейцаў мусяць шанавацца, а іх наварочаньне павінна быць дасягнута праз перакананьне, а не праз сілу, што іхныя землі і маёмасьць мусяць быць абароненыя ад гвалтоўных канфіскацыяў, і што іхнае права на абарону ад гішпанскага нашэсьця ёсьць „справядлівай вайной” і мусіць быць падтрыманае.

Больш за стагодзьдзе да Лёка і за два стагодзьдзі да францускай і амэрыканскай рэвалюцыяў тэолягі з унівэрсытэту Саляманка распрацавалі першую вэрсію новай дактрыны аб неад’емных правох чалавека. І хаця ў рэчаіснасьці гэтыя правы часта парушаліся, пераважна з-за адсутнасьці эфэктыўнага мэханізму іх увасабленьня, яны забясьпечылі маральную падставу да паступовага распрыгоньваньня тубыльцаў.

Мультыкультуралісцкія падручнікі рэдка калі з удзячнасьцю прыгадваюць лібэральную традыцыю Захаду, што зьвязаная з Лас Казасам. Прычынай гэтага замоўчваньня ёсьць факт, што лібэралізм зьяўляецца выключным набыткам Захаду і адпаведна можа стацца магчымай падставай прэтэнзіяў на заходнюю культурную вышэйшасьць. Спрабуючы паставіць пад сумнеў гэтую прэтэнзію, прыхільнікі мультыкультуралізму зьвяртаюць увагу на ўнёсак амэрыканскіх індзейцаў у культуру Захаду. Вядома, індзейцы шмат чаго далі заходняму чалавеку: каноэ, сьнегаступы, макасыны, каякі. Гамак — вынаходніцтва індзейцаў. індзейцы навучылі эўрапейцаў культываваньню кукурузы, бульбы, арахіса, кабачкоў, авакада і іншых культураў. Рональд Такакі цьвердзіць, што слова „окэй” паходзіць ад хактаўскага „оке”, што значыць „гэта так”. Але калі нават сюды дадаць гераічныя подзьвігі Шалёнага Каня, Сядучага Быка, правадыра Ёзэфа і Гераніма, — усё роўна гэтага недастаткова для ўсталяваньня сапраўднага культурнага парытэту з Захадам.

Працягваючы тэму, прыхільнікі мультыкультуралізму часьцяком высоўваюць дзёрзкую тэзу: некаторыя фундамэнтальныя інстытуцыі Захаду, напрыклад, Канстытуцыя Злучаных Штатаў, не былі выключным прадуктам заходняй цывілізацыі, а паўсталі пад вырашальным уплывам Іракескага Саюзу плямёнаў. Антраполяг Томас Рылі сьцьвярджае, што Ліга Іракезаў паслужыла „ў якасьці мадэлі для канфэдэрацыі, зь якой паўсталі Злучаныя Штаты”. Алвін Джозэфі лічыць, што іракезы аказалі асаблівы ўплыў на мысьленьне „філадэльфійскай групы”. Джэк Вэзэрфорд у Indian Givers піша, што іракезы забясьпечылі мадэль, „паводле якой пасяленцы змаглі сфармаваць новую сыстэму кіраваньня”.

Калі ўсё гэта праўда, тады адмова прызнаць унёсак іракезаў у Біль аб Правох і іншыя інструмэнты ажыцьцяўленьня правоў і свабодаў складае клясычны прыклад перадсудаў і няўдзячнасьці, якія, паводле прыхільнікаў мультыкультуралізму, дасюль прысутныя ў зьмесьце школьных падручнікаў. Гісторык Элізабэт Тукер дасьледавала праблему і знайшла, што адзіным фактам, які лучыць іракезаў і бацькоў-заснавальнікаў Злучаных Штатаў, ёсьць ліст, напісаны Бэньямінам Франклінам у 1754 годзе: Было б дзіўным, калі шэсьць плямёнаў непісьменных дзікуноў сталіся здатнымі сфармаваць схему для такога саюзу і былі здольныя падтрымоўваць яго такім чынам, што ён пратрываў стагодзьдзі і выглядае непарушным, — было б дзіўным, калі б такі саюз стаўся недасягальным для дзесяці-дванаццаці ангельскіх калёніяў, для якіх ён і больш неабходны, і больш карысны…

Іншымі словамі, Франклін хоча сказаць, што калі барбары здатныя вырашыць самі свае праблемы і сфармаваць саюз, дык пэўна што мы, цывілізаваныя людзі, здольныя зрабіць гэта. У сваім дасьледаваньні Тукер разглядае падабенствы між Іракескай Лігай і амэрыканскай Канстытуцыяй і знаходзіць, што яны практычна адсутнічаюць. Ліга складалася з правадыроў плямёнаў, тытулы якіх перадаваліся ў спадчыну. Толькі адно племя, анадагі, як „захавальнікі агню”, мела права высоўваць пытаньні на агульны разгляд. Усе рашэньні Лігі патрабавалі адзінадушнай згоды. Меркаваньне, што іракезы прыхавана стаялі за амэрыканскай Канстытуцыяй, — усяго толькі міт, які абапіраецца не на факты, а на ідэалёгію.У той час як мультыкультуралізм мае рацыю, крытыкуючы тэксты, у якіх Калюмб прадстаўляецца гераічным шукальнікам прыгодаў, а амэрыканскія індзейцы застаюцца далёка на заднім пляне, сёньняшнія змагары проста замяняюць адны перадсуды на іншыя: Калюмб пераўтвараецца зь вялікага заваёўніка ў генацыдальнага маньяка і папярэдніка Гітлера. Амэрыканскія індзейцы цяпер па-за ўсялякай крытыкай, кананізуюцца як маральныя і экалягічныя сьвятыя.

У сваёй спробе ўсталяваць культурны парытэт мультыкультуралісты звычайна вымушаны рабіць націск на заходнім прымусе і не-заходніх дабрачыннасьцях. Пры гэтым на пярэдні плян высоўваюцца нелібэральныя традыцыі іншых культураў, нават калі гэта прыводзіць да адсоўваньня ў цень уласна ліберальнай традыцыі Захаду. У выніку мультыкультуралізм стаецца перашкодай на шляху праўдзівага культурнага паразуменьня і навязвае студэнтам неабгрунтаваную варожасьць да лібэральных грамадзтваў Захаду. Пры гэтым церпяць і праўда, і справядлівасьць.

Праблемай застаецца ўласна культурны рэлятывізм як інтэлектуальны падмурак мультыкультуралізму. Адной з першасных тэзаў рэлятывізму ёсьць цьверджаньне, што амэрыканцы ня ў стане аб’ектыўна вывучаць меньшасьці і не-заходнія культуры, бо яны непазьбежна бачаць іх праз прызму эўрацэнтрызму. Мультыкультуралісты з пэўнасьцю маюць рацыю ў тым, што ніхто з нас ня здольны ўбачыць іншыя грамадзтвы ў стане „культурнай аголенасьці”, што нашае бачаньне непазьбежна фармуецца і, магчыма, зацямняецца нашымі папярэднімі перакананьнямі. Але, калі адсюль выводзіцца пасылка, што мы ня маем магчымасьці вымкнуць за іх межы ў спробе асягнуць пэўнай аб’ектыўнасьці, — тады і мультыкультуралізм ёсьць толькі ілюзіяй, — бо іншыя культуры тады складаюць замкнёныя і непараўнальныя сьветы, і Захад можа толькі праецыраваць свае вартасьці на культуры, якія (ён думае) ён вывучае.

Пасылка, што іншыя культуры складаюць самадастатковыя і неперакладальныя сыстэмы, вядзе да іранічнай высновы, што для чужынца спробы разуменьня іншых культураў — праект ад пачатку немагчымы і ёсьць папросту марнаваньнем часу. Рычард Рорці прыходзіць менавіта да гэтай высновы, цьвердзячы ў кнізе Аб’ектыўнасьць, рэлятывізм і ісьціна, што заходнікі могуць абсалютна спакойна ставіцца да свайго эўрацэнтрызму, бо яны ня ў стане знайсьці іншай пазыцыі.

Пераважная большасьць прыхільнікаў мультыкультуралізму адмаўляе аргумэнты Рорці, бо, паводле іх, мультыкультуралізм таксама эўрацэнтрычны, у той час як самі мультыкультуралісты бачаць сябе па той бок барыкады. Такія абаронцы мультыкультуралізму, як Рэната Разальда, Рычард Дэльгада, Хэні-Лопэс, звычайна гавораць, што школы павінны быць насычаныя прадстаўнікамі меншасьцяў і Трэцяга сьвету, прадстаўнікамі, якія ў стане забясьпечыць новыя падыходы: мурынскі, гішпанскі, азіяцкі, амэрыканскіх індзейцаў.

У некаторых выпадках колеру скуры недастаткова: патрабуюцца яшчэ і прагрэсіўныя (левыя) перакананьні. Вядома, застаецца пытаньне, ці насамрэч гэтыя прагрэсіўныя левыя прадстаўнікі мяншыняў праўдзіва прадстаўляюць свае культуры. Яны могуць быць чыстымі маргіналамі альбо нават эўрацэнтрычнымі круцялямі.Прыхільнікі мультыкультуралізму звычайна абыходзяць гэтую праблему, сьцьвярджаючы, што адукацыя напраўду можа стацца мастом між культурамі і што пры адпаведных праграмах студэнтаў можна навучыць цаніць і прызнаваць роўную вартасьць усіх культураў. „Калі мы паглыбляем нашае ўласнае ўсьведамленьне культуры і міжкультурную кампэтэнцыю, — піша Крыстына Бэнэт, — мы можам зразумець, што мы ў стане былі б прыняць і нават браць удзел у пэўных тыпах паводзінаў, калі б мы былі народжаныя і выхаваныя ў адпаведным грамадзтве”. Але гэтая выснова не адпавядае сваім пасылкам. Калі стандарты ацэнкі знаходзяцца ў саміх культурах, мы ня ў стане прыйсьці да нейкага вонкавага крытэру ці стандартаў, якія маглі б дазволіць ацаніць усе культуры як вартыя для людзей, якія да іх належаць.

Прыхільнікі мультыкультуралізму абапіраюцца на пэўнае інтэлектуальнае штукарства, у якім „я ня ведаю” стаецца „я не магу ацэньваць”, а гэта ў сваю чаргу пераўтвараецца ў „я ведаю, што мы ўсе роўныя”. Скептычнае прызнаньне няведаньня загадкава пераўтвараецца ў дагматычнае сьцьверджаньне культурнага эгалітарызму. Але гэта ня значыць, што мы вымушаныя мірыцца з прэзумпцыяй ніжэйшасьці іншых культураў.

Як піша Чарльз Тэйлар, „было б рацыянальным падыходзіць да вывучэньня іншых культураў з прэзумпцыяй іхнай вартасьці”. Такога тыпу культурны рэлятывізм можа забясьпечыць мэтадалягічна правільны адпраўны пункт, сьціплую і ў той жа час адкрытую пазыцыю. Тым ня менш, як далей сьцьвярджае Тэйлар, „было б нерацыянальна адразу патрабаваць канчатковага прызнаньня вышэйшай альбо ніжэйшай вартасьці іншых культураў”. Магчыма, уважлівае дасьледаваньне іншых культураў дасьць нам пэўныя падставы быць крытычнымі ў дачыненьні да іх, як мы часьцяком крытычныя ў дачыненьні да сваёй уласнай культуры.

Сапраўды, першае, што мы адзначаем, калі пачынаем вывучэньне іншых культураў, — тое, што яны амаль без выняткаў адмаўляюць культурны рэлятывізм, які насамрэч ёсьць ідэалёгіяй выключна заходняй. І таму ня дзіўна, што рэлятывізм правакуе такую моцную адмоўную рэакцыю ў іншых. Уявіце сабе заканамерны гнеў мусульманіна, якому бадзёранька паведамляюць, што паводле заходняй тэорыі вучэньне Алаха праўдзівае выключна для яго, — у той час як ён лічыць, што яно ўнівэрсальнае. Больш за тое, як заўважыў Лешэк Калакоўскі, выглядае патэрналісцкі гаварыць, што ісламскія практыкі адцінаньня рукі злодзею ёсьць легітымнай юрыдычнай працэдурай менавіта для гэтых людзей. Такія аргумэнты, маючы перадумовай, што мы вартыя дэмакратыі і правоў чалавека, а яны ня вартыя, ёсьць абразьлівымі і дэканструктыўнымі для спадзеваў мільёнаў людзей Трэцяга сьвету.

Леві-Строс робіць нечаканае прызнаньне: Догма культурнага рэлятывізму аспрэчваецца самімі людзьмі, чыю маральную карысьць антраполягі ставяць на першае мейсца. Галоўныя скаргі краінаў з затрыманым разьвіцьцём не на тое, што яны былі вэстэрнізаваныя, а на тое, што іх штучна затрымоўваюць на шляху іхнай уласнай вэстэрнізацыі. Ня мае сэнсу абараняць апрычонасьць культураў супроць саміх культураў. Праўдзівая спроба вывучэньня іншых культураў патрабуе адмовы ад заходняй ідэі культурнага рэлятывізму. Мультыкультуралізм, які імкнецца сур’ёзна паставіцца да не-заходніх культураў, мусіць сур’ёзна паставіцца і да іх адмаўленьня культурнага рэлятывізму. У іншым выпадку адкрытасьць да іншых культураў пераўтвараецца ў грубае адмаўленьне іхных вышэйшых памкненьняў да праўды.

Студэнты сапраўды мусяць вывучаць вышэйшыя дасягненьні іншых культураў, разам зь іхным уплывам на культуру Захаду. Але калі мультыкультуралізм спрабуе давесьці, што мы ў стане зразумець рознасьць між культурамі, не спрабуючы дапасоўваць да іх нашыя (унутрана нагружаныя перадсудамі) стандарты крытычнай ацэнкі, ён адмаўляе ад самага пачатку менавіта гэтую рознасьць (у якой культуры рэальна ёсьць вышэйшымі і ніжэйшымі). Пачатковая адкрытасьць да праўды іншых культураў пераходзіць у неразумнае адмаўленьне ўсіх транскультурных стандартаў. Спрабуючы пазьбегнуць прызнаньня культурнай вышэйшасьці Захаду, рэлятывізм сканчае адмаўленьнем праўды як такой.

Мэтай лібэральнай адукацыі, як вызначыў кардынал Н’юмэн, ёсьць „выхаваньне розуму, каб ён быў здольны да цьверджаньня аб усіх прадметах, да пошукаў праўды і да яе разуменьня”. Школы і коледжы маглі б забясьпечыць моладзь сапраўднымі мультыкультурнымі праграмамі, што пачыналіся б ад уласнай культуры, але й былі б адкрытыя да навакольнага сьвету.Такі канон мог бы быць сьціпла эўрацэнтрычным, як прызнаньне факту, што мы жывем у эўрацэнтрычным сьвеце, што Эўропа, пачынаючы ад мадэрнай эпохі, дамінуе; і што нават калі амэрыканская масавая культура культурна гібрыдная, філязафічныя, палітычныя, прававыя і эканамічныя інстытуцыі гэтай краіны ёсьць прадуктам менавіта эўрапейскай культуры.

І гэтыя новыя праграмы маглі б быць у меру касмапалітычныя, крытыкуючы й узбагачаючы заходнюю цывілізацыю новымі, не-заходнімі ідэямі. Сапраўдны мультыкультуралізм мог бы вучыць студэнтаў „лепшаму, што было прадумана і прамоўлена” ня толькі на Захадзе, але й у іншых культурах. Бо насамрэч мэтай ёсьць не разнастайнасьць, але веда: студэнты мусяць вучыцца разрозьніваць праўду ад хлусьні, прыгажосьць ад вульгарнасьці, вартае ад нявартага. Веда палягае як на высьвятленьні фактаў, так і на выхаваньні здольнасьці фармуляваць вартыя меркаваньні. Ужываючы славуты вобраз Плятона, мы усе жывем у пячоры і цені прымаем за рэальнасьць, але сапраўднай задачай мультыкультурнай адукацыі ёсьць дапамога ў пераходзе ад меркаваньня да веды, у пераходзе ад цемры да зыркага сьвятла сонца. 

Пераклад з ангельскай мовы І. Бабкова