Джорж Стайнер. Ідэя Еўропы

Маланкаадводы павінны быць заземленыя. Нават самыя агульныя, адцягненыя ідэі мусяць быць замацаваныя ў рэальнасці, у субстанцыі рэчаў. Што, у гэтым сэнсе, мы можам сказаць пра ідэю Еўропы?

Еўропа складаецца з кавярняў, cafés. Яны разлягаюцца ад улюбёнай кавярні Пэсоа ў Лісабоне да кафэ Адэсы, населеных прывідамі крымінальнікаў Ісака Бабеля. Цягнуцца ад кавярняў Капенгагена, праз якія К’еркегор праходзіў падчас сваіх засяроджаных шпацыраў, да столікаў Палерма. Няма ранніх і ясных сведчанняў пра café ў Маскве, якая ўжо ёсць прыгарадам Азіі. Зусім няшмат у Англіі, пасля некаторай моды ў васемнаццатым стагоддзі. Няма іх у Паўночнай Амерыцы па-за межамі франка-каталіцкага выступу ў Новым Арлеане. Намалюйце мапу кавярняў і ў вас будзе адзін з сутнасных маркераў ідэі Еўропы.

Кавярня ёсць месцам для спатканняў і змоваў, інтэлектуальных дыскусій і плётак, для звычайнага тулягі (flâneur) альбо паэта ці метафізіка са сваім нататнікам. Яна адкрыта для ўсіх, але гэта таксама клуб, таемная супольнасць, дзе паўстаюць палітычныя альбо мастацка-літаратурныя ідэі і аўтарытэты. Кубак кавы, шклянка віна, гарбата з ромам даюць вам прастору, у якой можна працаваць, марыць, гуляць у шахматы альбо проста грэцца ўвесь дзень. Гэта супольнасць духу і прытулак бяздомных. У Мілане Стендаля, у Венецыі Казановы, у Парыжы Бадлера, у кавярнях месцілася тое, што было тады палітычнай апазіцыяй, падпольным лібералізмам.

Тры галоўныя кавярні у імперскай і міжваеннай Вене сталі агорай, месцам красамоўства і суперніцтва для канкуруючых школ эстэтыкі і палітычнай эканоміі, псіхааналізу і філасофіі. Тыя, хто хацелі сустрэць Фройда або Карла Крауса, Музіля або Карнапа, дакладна ведалі, у якім café паглядзець, за якім столікам заняць сваё месца. Дантон і Рабесп’ер сустракаюцца апошні раз у Пракопе. Калі ў жніўні 1914 года згасае святло у Еўропе, Жарэса забіваюць у кафэ. У кавярні Жэневы Ленін піша свой трактат аб эмпірыякрытыцызме і гуляе ў шахматы з Троцкім.

Звярніце ўвагу на анталагічныя адрозненні. Англійскі паб, ірландскі бар маюць сваю аўру і міфалогію. Чым была б ірландская літаратура без дублінскіх бараў? Дзе, калі не было б Музейнай карчмы, доктар Ватсан сутыкнуўся бы з Шэрлакам Холмсам? Але гэта не кавярні. У іх няма шахматных столікаў, няма газет, якія можна вольна гартаць кліентам. Толькі зусім нядаўна кава стала звыклай ды публічнай у Брытаніі, і яна ўсё яшчэ захоўвае свой італьянскі водар. Амерыканскі бар грае важную ролю ў амерыканскай літаратуры, ён складае значную частку абаяльнасці Скота Фіцджэральда і Хамфры Богарта.

Гісторыя джаза неаддзельная ад яго. І ўсё ж амерыканскі бар – гэта бажніца цьмянага святла, нават змроку. Ён пульсуе разам з музыкай, часта аглушальнай. Яго сацыяльная субстанцыя, яго псіхалагічная тканіна прасякнутая сэксуальнасцю, спадзяваннем на прысутнасць уяўнай альбо цалкам рэальнай жанчыны. Ніхто не піша фенаменалагічныя фаліянты за сталом амерыканскага бара (пар. з Сартрам). Калі кліент хоча заставацца жаданым, напоі трэба аднаўляць. Ёсць «выкідала», каб выганяць непажаданых. Кожная з гэтых асаблівасцяў вызначае этас, радыкальна адрозны ад Café Central, Deux Magots або Florian. «Міфалогія будзе жыць да таго часу, пакуль ёсць бадзягі», — сказаў Вальтэр Беньямін, сам пілігрым і жарсны даследнік кавярняў. Пакуль будуць заставацца кавярні, ідэя Еўропы будзе мець свой змест.

Еўропа там, дзе ёсць месца хадзе. Гэта галоўнае. Картаграфія Еўропы ўзнікае са здольнасцяў чалавечых ног, іх уяўных даляглядаў. Еўрапейцы праходзілі свае тэрыторыі ад дома да дома, ад вёскі да вёскі, ад горада да горада. Часцей за ўсё гэта прастора, падлеглая чалавеку, яе можа адолець пешы падарожнік, пілігрым да Кампастэлы, вандроўца, самотны альбо ў сяброўскай кампаніі. Ёсць бязводныя месцы, забароненыя зоны; ёсць балоты; альпійскія ўзвышшы. Але ніводнае з іх не будзе канчатковай перашкодай. У Еўропе няма ані Даліны Смерці, ані Амазоніі, ані глухіх кутоў, непраходных для падарожніка.

Гэты факт вызначае сутнасныя адносіны паміж еўрапейскім чалавецтвам і яго ландшафтам. Метафарычна, але і матэрыяльна таксама гэты ландшафт быў сфармаваны і ачалавечаны нашымі нагамі і рукамі. Як ні у якой іншай частцы зямное кулі, берагі, палі, лясы і пагоркі Еўропы, ад Ла-Каруньі да Санкт-Пецярбурга, былі сфармаваныя не столькі геалагічным, колькі гістарычным і чалавечым часам. На ўскрайку ледавіка сядзіць Манфрэд. Шатабрыян дэкламуе на каменных узгорках. Нашыя палеткі — пад снегам ці ў жоўты летні поўдзень — гэта тыя, на якія глядзелі Брэйгель, Манэ ці Ван Гог. У самых цёмных лясах жывуць німфы або феі, казачныя людажэры або маляўнічыя пустэльнікі. Падарожнік, здаецца, заўсёды можа пачуць царкоўны звон з суседняй вёскі. Адвеку былі броды на рэках, таксама і для валоў, – fords for oxen – Оксфарды, і масты, на якіх можна было танчыць, як у Авіньёне. Прыгажосці Еўропы амаль заўсёды пакрытыя пацінай ачалавечанага часу.

Зноў жа, адрозненне ад Паўночнай Амерыкі, не кажучы ўжо пра Афрыку і Аўстралію, радыкальнае. Ніхто не ходзіць пешшу у Амерыцы ад аднаго горада да іншага. Пустэлі ўнутранай Аўстраліі ці паўднёвага захаду Амерыкі, “пушчы” ціхаакіянскіх штатаў або Аляскі практычна непраходныя. Неверагоднасць Гранд-Каньёна, балот Фларыды, скал Эйера на аўстралійскіх прасторах звязаныя з тэктонікай, геалогіяй і амаль не маюць дачынення да чалавека. Адсюль адчуванне, часта агучванае турыстамі з Новага Свету або з Аўтраліі, што еўрапейскія краявіды вырабленыя (дагледжаныя), а іх далягляды „задыхаюцца“. Адсюль жа адчуванне, што амерыканскае, паўднёваафрыканскае альбо аўстралійскае „вялікае неба“ невядомае Еўропе. Для амерыканскага вока нават еўрапейскія аблокі могуць падацца свойскімі. Яны нібы перапоўненыя старажытнымі боствамі ў касцюмах Цьепала.

Неад’емным складнікам думкі і адчувальнасці Еўропы з’яўляецца, у глыбінным сэнсе гэтага слова, пешаход. Яе рытм і паслядоўнасць наследуюць пешай хадзе. У грэчаскай філасофіі і рыторыцы перыпатэтыкі — гэта, літаральна, тыя, хто вандруе пешшу ад поліса да поліса, чые вучэнні праходзяцца. У заходніх метрыках і паэтычных умоўнасцях «ступня», «біццё», стырнаванне паміж вершамі або строфамі нагадваюць нам пра цесную блізкасць паміж чалавечым целам, якое крочыць па зямлі, і практыкамі уяўлення.

Значная частка самага пранікнёнага роздуму паўстае падчас хады. Штодзённы Fußgang (шпацыр) Імануіла Канта, яго хранаметрычна дакладная праходка праз Кенігсберг стала легендай. Развагі, рытмы ўражанняў Русо належаць мінаку. Працяглыя прагулянкі К‘еркегора праз Капенгаген і яго прыгарады сталіся публічным відовішчам і аб’ектам кпінаў. Але менавіта гэтыя блуканні з іх адхіленнямі, рэзкімі зменамі маршруту і спосабу хады, маюць адпаведнасці ў сінкопах яго прозы.

У амерыканскую эпоху, якая ёсць насамрэч эпохай аўтамабіляў і самалётаў, мы наўрад ці можам сабе ўявіць, што за адлегласці пераадольваюцца і бяруцца еўрапейскімі майстрамі у інтэлектуальна-паэтычных мэтах. Гёльдэрлін ідзе пешшу ад Вестфаліі да Бардо і назад. Малады Вадсворт ідзе пешшу ад Кале да Бернерскага Аберланда і назад. Кольрыдж, мажны чалавек, з рознымі фізічнымі недахопамі, звычайна пераадольвае дваццаць-трыццаць міль у суткі па цяжкай горнай мясцовасці, складаючы вершы або складаныя тэалагічныя аргументы. І падумайце пра ролю падарожніка ў некаторых з найвялікшых музычных твораў: у фантазіях і песнях Шуберта, у Малера. Зноў прыходзіць на памяць загадкавае прадказанне (прароцтва) Беньяміна: у разнастайных еўрапейскіх гісторыях і легендах жабрак, які падыходзіць да дзвярэй, і які можа быць схаваным пасланцом бога альбо д’ябла, прыходзіць пешшу.

Вуліцы і плошчы, якія праходзяцца мужчынамі, жанчынамі, дзецьмі у Еўропе, названыя імёнамі незлічонай колькасці дзяржаўных дзеячаў, вайсковых герояў, паэтаў, мастакоў, кампазітараў, навукоўцаў і філосафаў. Гэта мой трэці параметр. Падчас майго ўласнага дзяцінства ў Парыжы я мусіў шматкроць наведваць вуліцу Ла Фантэна, Плошчу Віктара Гюго, мост Анры IV, вуліцу Тэафіля Гацье. Вуліцы вакол Сарбоны названы ў гонар высокіх майстроў сярэднявечнай схаластыкі. Яны ганаруюць таксама Дэкарта і Агюста Конта. Калі ў Расіна ёсць свая вуліца, мусіць быць і ў Карнэля, Мальера, Буало. Тое ж самае тычыцца нямецкамоўнага свету, у якім незлічонае мноства плошчаў Гётэ і вуліцаў Шылера, сквераў Моцарта альбо Бетховена.

Еўрапейскія школьнікі і гарадчукі жывуць у прасторы, у якой гучыць рэха гістарычных, інтэлектуальных, мастацкіх і навуковых дасягненняў. Вельмі часта вулічны знак адсылае не толькі да знакамітага (альбо не вельмі) імя, але мае адпаведныя даты і кароткае апісанне. Такія гарады, як Парыж, Мілан, Фларэнцыя, Франкфурт, Веймар, Вена, Прага ці Санкт-Пецярбург – гэта жывыя летапісы. Чытаць іх вулічныя шыльды — як гартаць нядаўняе мінулае. І гэты працэс ніколі не спыняецца. Плошча Сен-Жэрмен стаецца плошчай Сартр-Бавуар. У Франкфурце з’яўляецца плошча Адорна. У Лондане сярод безлічы блакітных дошак, што пазначаюць дамы, у якіх жылі сярэднявечныя, рэнесансныя або віктарыянскія пісьменнікі, мастакі, навукоўцы-прыродазнаўцы, мы знаходзім і тыя, што ўшаноўваюць літаратараў з Блумсберы і мадэрністаў.

Звярніце ўвагу на амаль драматычную розніцу. У Злучаных Штатах такіх памятных знакаў амаль няма. Вуліцы ўвесь час называюцца “сасновымі”, “кляновымі”, “дубовымі” ці “вербавымі”. Бульвары маюць назву “сонечны”, самая шляхетная вуліца Бостана вядомая як “Маяк“. Але нават гэта толькі саступкі. Амерыканскія праспекты, дарогі, вуліцы проста пранумараваныя або, у лепшым выпадку, як у Вашынгтоне, названыя па сваёй арыентацыі, калі за іх нумарам ідзе “паўночная” або “заходняя”. У аўтамабіляў проста няма калі думаць пра вуліцу Нерваля або скрыжаванне Каперніка.

Ёсць цёмны бок гэтага суверэнітэту памяці, самавызначэння Еўропы як un lieu de la mémoire. Шыльды, прымацаваныя да многіх еўрапейскіх дамоў, кажуць не толькі пра мастацкую, літаратурную, філасофскую ці дзяржаўную выбітнасць. Яны ўспамінаюць стагоддзі разні і пакут, нянавісці і чалавечых ахвяр. У адным французскім горадзе мемарыяльная дошка Ламарціну, самаму ідылічнаму з паэтаў, знаходзіцца насупроць надпісу на супрацьлеглым баку вуліцы, які сведчыць пра катаванні і расстрэлы байцоў супраціву ў 1944 годзе. Еўропа – гэта месца, дзе сад Гётэ амаль мяжуе з Бухенвальдам, дзе дом Карнеля сутычаны з рынкавай плошчай, на якой Жанна д’Арк была жахліва забітая. Мемарыялы забойствам, індывідуальныя і калектыўныя, паўсюль.

Мармуровая пераклічка мёртвых, падаецца, часцяком заглушае жывое. Найбольш пытанняў выклікаюць рашэнні і метады, выкарыстаныя ў дачыненні да рэканструкцыі разбураных гарадоў і мастацкай спадчыны. Безумоўна, рэстаўрацыя, міліметр за міліметрам, старых кварталаў Варшавы паводле тапаграфічных малюнкаў XVIII стагоддзя з’яўляецца цудам майстэрства і жадання памятаць. Як і вяртанне Дрэздэну большай часткі яго мінулага бляску або дакладнае адраджэнне многіх акрасаў таго, чым быў Ленінград. Але калі ідзеш сярод гэтых суцэльных прывідаў, узнікае адчуванне незвычайнага, глыбокага смутку.

Ва ўсёй гэтай правільнасці ёсць нешта непраўдзівае. Як быццам нават перспектыва углыб была толькі фасадам. Вельмі цяжка перадаць у словах тую цеплыню, аўру аўтэнтычнага, сапраўды пражытага часу, што дадаецца да гульні святла на камянях, у дворыках, на дахах. У штучнасці рэканструяванага святло мае прысмак неону.

Пытанне, вядома, больш глыбокае. Нават дзіця у Еўропе прагінаецца пад цяжарам мінулага, быццам пад цяжарам шчыльна набітых школьных ранцаў. Як часта, ідучы па вуліцы Дэкарта, перасякаючы Понтэ-Векіё або праязджаючы паўз дом Рэмбранта у Амстэрдаме, мяне нават фізічна пачынала турбаваць пытанне: «Якая з гэтага карысць? Што кожны з нас можа дадаць да неабсяжнасці еўрапейскага мінулага?» Калі Пауль Цэлан заходзіць у Сену, каб скончыць жыццё самагубствам, ён выбірае дакладнае месца, адзначанае ў славутай баладзе Апалінэра, месца пад вокнамі пакоя, у якім Цвятаева правяла ноч перад вяртаннем да спусташэння і смерці ў Савецкім Саюзе. Адукаваны еўрапеец вымушана трапляе ў павуцінне супольнай памяці, адначасова светлай і задушлівай.

Менавіта ад гэтага спляцення адмаўляецца Паўночная Амерыка. Яе ідэалогія ад пачатку была ідэалогіяй светлай будучыні. Калі Генры Форд абвясціў, што «гісторыя — гэта лухта», ён даваў дарогу творчай амнезіі, сіле забыцця, якая падмацоўвае прагматычнае імкненне да ўтопіі. Самы элегантны з новых будынкаў мае каэфіцыент маральнага старэння каля сарака гадоў. Вайна ў В’етнаме сапраўды пакінула след амаль эпічны; 11 верасня сапраўды працяло да смяротных дрыжыкаў амерыканскае псіхе. Але гэта выключныя і, хутчэй за ўсё, часовыя матывы.

Тое, што амерыканцы сапраўды моцна памятаюць і адчуваюць – гэта абяцанне і вернасць адкрытым гарызонтам, што зрабіла магчымым як гістарычнае рушэнне на Захад, так і ўгляданне ў будучыню, пошукі новага Эдэма. Адсюль трывога і дыскамфорт ад самой думкі аб магчымым ушанаванні разбурэння Сусветнага гандлёвага цэнтра. Тым часам адмыслова брутальны і, на мой погляд, сімвалічна неадпаведны маўзалей пакрывае цэнтральную прастору Берліна. Наколькі больш праўдзіва следуюць максіме Ісуса «няхай мёртвыя хаваюць сваіх памерлых» жыхары Новага Свету.

Такая двусэнсоўная важкасць прамінулага часу для зместу еўрапейскай ідэі мае карані ў першасным дуалізме. Гэта мая чацвёртая аксіёма: падвойная спадкаемнасць ад Афін і Ерусаліма. Іх дачыненні, адначасова канфліктныя і сінкрэтычныя, працінаюць еўрапейскія тэалагічныя, філасофскія і палітычныя развагі і дыскусіі ад Айцоў царквы да Лява Шэстава, ад Паскаля да Леа Штраўса. І сёння гэтая тэма гэтак жа багатая і актуальная, як і ў мінулыя часы. Быць еўрапейцам – значыць спрабаваць весці перамовы – маральныя, інтэлектуальныя і экзістэнцыяльныя – з адмысловымі ідэаламі, патрабаваннямі і практыкамі гарадоў Сакрата і Ісаі.

Асноватворная роля Элады відавочная. Аб паходжанні і таямніцах музыкі распавядаюць тры міфы, якія з’яўляюцца аднымі з самых старажытных у нашай культуры. Што ўражвае ў архаічнай Грэцыі, дык гэта разуменне (і размяшчэнне) пэўных элементаў музыкі – у гісторыях пра Арфея, Сірэнаў і смяротнае спаборніцтва Апалона і Марсія – па-за межамі рацыянальнага ў чалавеке, прызнанне сілы музыкі даводзіць да вар’яцтва і нішчыць. Наша матэматыка таксама была «грэчаскай», прынамсі, да з’яўлення неэўклідавай геаметрыі і крызісу аксіёматычнага метаду ў тэарэмах Гёдэля.

Думаць, уяўляць з дапамогай лічбы — значыць ісці за Эўклідам і Архімедам, за першымі гіпотэзамі што да невырашальных парадоксаў Зянона. Платон загадаў, каб не геаметар не ўваходзіў у яго акадэмію. Сам ён аднак скіраваў заходні інтэлект да ўніверсальных пытанняў сэнсу, маралі, права і палітыкі. Паводле славутага азначэння А.Н. Уайтхеда, заходняя філасофія – гэта падрадковая заўвага да Платона і, можна дадаць, да Арыстоцеля і Плоціна, да Парменіда і Геракліта. Сакратычны ідэал даследаванага жыцця, платонавыя пошукі трансцэндэнтных асноваў, арыстоцелевы даследаванні праблемных адносін паміж словам і светам выклалі шлях, па якім ішлі Томаш Аквінскі і Дэкарт, Кант і Гайдэгер. Такім чынам, гэтыя тры найважнейшыя сферы фармавання розуму і пачуццяў чалавека – музыка, матэматыка, метафізіка – падмацоўваюць заяву Шэлі, што “ўсе мы грэкі”.

Але спадкаемнасць ад Афін распаўсюджваецца значна далей. Лексіка нашых палітычных і сацыяльных тэорый і канфліктаў, нашай атлетыкі і архітэктуры, нашых эстэтычных ідэалаў і прыродазнаўчае веды застаецца насычанай грэчаскімі каранямі. «Фізіка», «генетыка», «біялогія», «астраномія», «геалогія», «заалогія», «антрапалогія» – тэрміны, што паходзяць непасрэдна з класічнай грэчаскай мовы. У сваю чаргу, гэтыя словы трымаюць у сабе (як «логіка») адмысловае бачанне, асаблівае пазначэнне рэальнасці і яе гарызонтаў. Калі Гайдэгер сцвярджае, што неадпаведны пераклад грэчаскага «быцця» або «быць» на цыцэронаўскую лаціну вызначыў кон Еўропы — гэта перабольшанне, але паказальнае перабольшанне.

Але не будзе перабольшаннем дадаць, што гэты кон не ў меншай ступені вынікае са спадчыны Ерусаліма. У самой матэрыі Заходняй экзістэнцыі, у свядомасці і самасвядомасці Заходняга (а потым і амерыканскага) людства наўрад ці ёсць важны вузел, які не быў бы закрануты спадчынай габрэйшчыны. Гэта праўдзіва як для пазітывіста, так і тэіста, як для агностыка, так і верніка. Выклік монатэізма, вызначэнне і размяшчэнне чалавецтва ў дыялогу з трансцэндэнтным, канцэпцыя найвышэйшай Кнігі, паняцце права як неадрыўнага ад маральных запаведзяў, само нашае адчуванне гісторыі як мэтаскіраванага часу бяруць пачатак у загадкавай асобнасці і разцярушанні Ізраіля.

Гэта ўжо клішэ прыгадваць Маркса, Фройда і Айнштайна (я б дадаў сюды Пруста) як пачынальнікаў сучаснасці, як творцаў нашага цяперашняга стану. Але пад клішэ крыецца надзвычай складаны гештальт: сітуацыя секулярнага юдаізму і перакладу ў свецкія тэрміны і каштоўнасці далёкіх габрэйскіх папярэднікаў. Марксава апантанасць сацыяльнай справядлівасцю і месіянскім гістарызмам наўпрост супадаюць з тым, што было ў Амоса ці Ераміі. Дзіўная здагадка Фройда аб першапачатковым злачынстве – забойстве бацькі – наглядна адлюстроўвае сцэнар грэхападзення Адама. У веры Айнштайна ў касмічны парадак, у яго цвёрдай адмове ад хаосу ёсць шмат цудоўна блізкага да Майманіда і абяцанняў у псальмах. Юдаізм і два яго асноўныя наступнікі, хрысціянства і ўтапічны сацыялізм, з’яўляюцца нашчадкамі Сіная нават тады, калі самі габрэі былі нічым іншым, як пагарджанай купкай, на якую ішло паляванне.

Адносіны ніколі не былі лёгкімі. Хрысціянства пасьля апостала Паўла апантанае дачыненнямі між габрэйскай і грэцкай часткамі. Айцы Касцёла з трывогай заўважаюць падвойны магнетызм паганскіх Афін і габрэйскага Ерусаліма. Як у праўду Ісуса можна ўключыць неадменную спадчыну класічнай Грэцыі? – спадчыну, якая стала выклікаць яшчэ больш пытанняў дзеля яе перадачы праз арабскі і мусульманскі свет. Зноў і зноў палюсы разыходзяцца. Часцей за ўсё еўрапейскі гуманізм ад Эразма да Гегеля шукае разнастайныя формы кампрамісу паміж атычнымі і гебраічнымі ідэаламі. Але пасьля цэлага жыцця скрупулёзных даследаванняў Леа Штраўс, аднолькава знаёмы з Талмудам і Арыстоцелем, Сакратам і Маймонідам, прыйшоў да высновы, што немагчыма дасягнуць здавальняючага разумення паміж найвышэйшымі імператывамі філасофска-навуковага розуму, выкладзенымі ў нашай грэцкай спадчыне, і імператывамі веры і адкрыццяў, абвешчаных у Торы. Сінкрэтызм, якім бы геніяльным ён ні быў, заўсёды будзе недастатковым. Такім чынам, «ідэя Еўропы» — гэта сапраўды «гісторыя двух гарадоў».

Мой пяты крытэрый — гэта эсхаталагічная свядомасць, якая, на маю думку, цалкам можа быць унікальнай рысай еўрапейскай традыцыі. Задоўга да прызнання «смяротнасці цывілізацый» Полем Валеры альбо апакаліптычных дыягназаў Шпэнглера, еўрапейскае мысленне і пачуццё прадбачылі больш-менш трагічны фінал. Хрысціянскі свет ніколі цалкам не адмаўляўся ад чакання канца свету, якое так моцна пазначыла яго першыя, евангельскія часы. Яшчэ доўга пасля таго, што гісторыкі назвалі «панікай тысячнага года», прароцтвы аб апошнім дні чалавецтва, нумаралагічныя развагі, якія імкнуліся вызначыць яго дату, поўнілі ўяўленне шырокіх мас у Еўропе. Але гэткія чаканні былі распаўсюджаныя не толькі сярод менш адукаваных.

Яны займалі і такі розум, як Ньютанаў. У секулярным і інтэлектуалізаваным фармаце «адчуванне канца» выразна выяўляецца як у філасофіі гісторыі Гегеля, так і ў фармуляванні Карно закона энтрапіі, непазбежнага знікнення ўсёй энергіі. Альбо ўявіце панарамныя карціны еўрапейскіх гарадоў у агні або пад бурнымі паводкамі, якія з’яўляюцца апрычоным матывам рамантычнага мастацтва. Як быццам Еўропа, у адрозненне ад іншых цывілізацый, здагадвалася, што аднойчы яна можа абрынуцца пад парадаксальным цяжарам сваіх дасягненняў і беспрэцэдэнтнага багацця і складанасці сваёй гісторыі.

Пяць аксіём для вызначэння Еўропы: кавярня; ачалавечаны ландшафт, даступны вандроўніку; вуліцы і плошчы, названыя імёнамі дзяржаўных дзеячаў, навукоўцаў, мастакоў, пісьменнікаў мінулага; нашае падвойное паходжанне з Афін і Ерусаліма; і, нарэшце, трагічнае адчуванне заключнай главы, таго знакамітага гегелеўскага заходу, які кідае цень на ідэю і сутнасць Еўропы нават апоўдні.

Ад Сараева (першай сусветнай) да Сараева (посткамунізма) этнічная нянавісць, шавіністычны нацыяналізм і рэгіянальныя канфлікты былі кашмарам Еўропы. Этнічныя чысткі і спробы генацыду на Балканах з’яўляюцца толькі нядаўнім прыкладам чумы, якая дасягнула Паўночнай Ірландыі, Краіны Баскаў, падзелаў паміж Фландрыяй і Валоніяй. Вядома, глабальнае распаўсюджванне англа-амерыканскай мовы, тэхналагічная стандартызацыя паўсядзённага жыцця, універсальнасць інтэрнэту становяцца вялікімі крокамі да адмены межаў і старой нянавісці. Незлічоныя арганізацыі – юрыдычныя, эканамічныя, ваенныя і навуковыя – імкнуцца да няспыннага росту еўрапейскага супрацоўніцтва і, у канчатковым рахунку, да саюза. Фантастычны поспех амерыканскай мадэлі, з яе федэралізмам, што працуе на велізарных адлегласцях і ў розных кліматычных умовах, патрабуе пераймання. Ніколі больш Еўропа не павінна патрапляць у пастку братазабойчай вайны.

Магчыма, будучыня «ідэі Еўропы», калі яна ёсць, менш залежыць ад цэнтральнага банка і сельскагаспадарчых субсідый, ад інвестыцый у тэхналогіі або агульных тарыфаў, чым нам прапануюць верыць. Магчыма, АЭСР (OECD) ці НАТА, далейшае пашырэнне еўра ці парламенцкая бюракратыя на ўзор Люксембурга не з’яўляюцца асноўным рухавіком еўрапейскай будучыні. А калі з’яўляюцца, то наўрад ці такая будучыня закране і абудзіць чалавечую душу.

І ўсё ж гэты ідэал адзінства бясспрэчны. Ён натхняе еўрапейскую думку і дзяржаўную палітыку, важную яе частку, ад часоў Карла Вялікага. Але гэта, я лічу, толькі адзін бок карціны.

Геній Еўропы абапіраецца на тое, што Уільям Блэйк назваў бы “святасцю кожнай хвіліны”. Гэта моўная, культурная, сацыяльная разнастайнасць, марнатраўная мазаіка, якая часта пераўтварае звычайную адлегласць у дваццаць кіламетраў – у падзел паміж светамі. У адрозненне ад ашаламляльнай аднастайнасці, якая распасціраецца ад заходняга Нью-Джэрсі да гор Каліфорніі, у адрозненне ад той прагі аднолькавасці, якая з’яўляецца і сілай, і слабасцю значнай часткі амерыканскага існавання, расколатая, часта абсурдна падзяляльная мапа еўрапейскага духу і яго спадчына, была невычэрпна ўрадлівай. Паказальная фраза Шэкспіра «мясцовае жытло й імя» акрэслівае гэтую адмысловую рысу. У Еўропе няма «малых моваў».

Кожная мова ўтрымлівае, фармулюе і перадае не толькі ўнікальны зарад жывой памяці, але і эвалюцыйную энергію яе будучых часоў, патэнцыйнасць заўтрашняга дня. Смерць мовы непапраўная; яна змяншае магчымасці чалавека. Нішто не пагражае Еўропе больш радыкальна – “у каранях” – чым змывальны, і ўсё больш настойлівы прыліў англа-амерыканскага, аднастайных каштоўнасцяў і вобразу свету, якія прыносіць з сабой гэта ненажэрнае эсперанта. Кампутар, культура папулізму і масавы рынак гавораць па-англа-амерыканску ад начных клубаў Партугаліі да фаст-фудаў Уладзівастока. Еўропа сапраўды загіне, калі не будзе змагацца за свае мовы, мясцовыя традыцыі і грамадзянскія аўтаноміі; калі забудзецца, што «Бог хаваецца ў дэталях».

Гэтая задача – задача для духу і інтэлекту. Глупства лічыць, што Еўропа зможа канкураваць па эканоміцы, ваеннай і тэхналагічнай моцы з ЗША. Ужо цяпер Азія, у прыватнасці Кітай, збіраецца апярэдзіць Еўропу ў дэмаграфічнай, прамысловай і, у канчатковым рахунку, геапалітычнай значнасці. Часы еўрапейскага імперыялізму і дыпламатычнай гегемоніі прамінулі гэтак жа незваротна, як і свет Рышэлье, Пальмерстана і Бісмарка. Задачы і магчымасці, якія стаяць перад намі, – менавіта тыя, якія спадарожнічалі раннему ўзыходу Еўропы ў грэцкай думцы і габрэйскай маралі. Вельмі важна, каб Еўропа зноў пацвердзіла пэўныя перакананні і дзёрзкасць душы, якія амерыканізацыя планеты – з усімі яе шчодрымі выгодамі – засланіла. Дазвольце мне сфармуляваць усё гэта зусім коратка.

Годнасць homo sapiens менавіта ў гэтым: памкненне да мудрасці, бескарыслівы пошук ведаў, тварэнне прыгожага. Зарабляць грошы і напаўняць нашае жыццё ўсё больш банальнымі матэрыяльнымі дабротамі – гэта спусташальная і глыбока вульгарная страсць. Магчыма, блукаючы па няпэўных шляхах, Еўропа спародзіць контрпрамысловую рэвалюцыю гэтак жа, як яна калісьці спарадзіла прамысловую. Ідэалы вольнага часу, прыватнага жыцця, анархічнага індывідуалізму, амаль задушаныя нестрыманым спажываннем і аднастайнасцю амерыканскай і азіяцка-амерыканскай мадэляў, могуць мець сваё натуральнае месца ў еўрапейскім кантэксце, нават калі гэта пацягне за сабой пэўнае скарачэнне матэрыяльных дабротаў. Тыя, хто ведаў Усходнюю Еўропу падчас змрочных дзесяцігоддзяў або Брытанію ў часы жорсткай эканоміі, разумеюць, што чалавечая салідарнасць і творчы дух могуць быць вынікам адноснай беднасці. Не палітычная цэнзура забівае, а дэспатызм масавага рынку і выгоды манетызаванай вядомасці.

Гэта мары, магчыма, недаравальна наіўныя. Але ёсць практычныя мэты, да якіх варта імкнуцца. Вельмі неабходна, наколькі гэта магчыма, спыніць перацяканне нашых лепшых маладых навуковых (але таксама і гуманістычных) талентаў з Еўропы да райскіх магчымасцяў Злучаных Штатаў. Калі нашы лепшыя навукоўцы, лепшыя маладыя архітэктары, нашы музыканты і даследчыкі пакінуць Еўропу, калі не будзе пераадолены разрыў паміж амерыканскімі і еўрапейскімі заробкамі, магчымасцямі кар’ернага росту, рэсурсамі для даследаванняў і сумеснай работы, мы сапраўды асуджаныя на стэрыльнасць або сэканд-хэнд. Ужо цяпер у ключавых галінах сітуацыя амаль адчайная. Але выправіць гэта нам па сілах.

Калі маладыя англічане вырашылі паставіць Дэвіда Бэкхэма вышэй за Шэкспіра і Дарвіна ў сваім спісе нацыянальных каштоўнасцяў, калі навуковыя ўстановы, кнігарні, канцэртныя залі і тэатры змагаюцца за выжыванне ў Еўропе, якая ўзорна квітнее, і дабрабыт якой ніколі не быў такім відавочным, віна ў гэтым выключна нашая. Мы яшчэ ў стане пераарыентаваць сярэднюю адукацыю і медыі, каб выправіць гэтую памылку. Пасьля таго, як марксізм скаціўся ў варварскую тыранію і эканамічную нікчэмнасць, была страчана вялікая мара аб звычайным чалавеку, які падымаецца да ўзроўня Арыстотэля і Гётэ (Троцкі). Вольныя ад збанкрутаванай ідэалёгіі, мы можам і маем патрэбу марыць ізноў. Магчыма, толькі ў Еўропе ёсць неабходная традыцыя думкі, што разам з адчуваннем трагічнай уразлівасці ўмоваў чалавечага існавання, можа стаць асновай. І менавіта сярод часцяком стомленых, падзеленых, разгубленых дзяцей Афін і Ерусаліма мы маглі б вярнуцца да ідэі, што не пастаўленае пад пытанне жыццё сапраўды не вартае таго, каб яго пражываць.

Nexus Institute – © 2004, 2014