Іван Новік. Метафізічная параза як філасофскі ўчынак. Нататкі на палях «Аб жорсткасці» Марʼяна Здзяхоўскага і сённяшняга часу.

У 1928 годзе Марʼян Здзяхоўскі – польскамоўны філосаф, беларускага паходжання і кансерватыўна-краёвых палітычных поглядаў, былы рэктар Віленскага Універсітэту Стэфана Баторыя – напісаў брашуру «Аб жорсткасці» («O okrucieństwie»). Тэкст не вялікі – яго не адрозніваюць ані буйны памер, ані збытная арыгінальнасць думкі. Здзяхоўскі сам ахайна падае ў зацемах свае крыніцы і, таму, нават самы няўважлівы і прыхільны чытач не праміне заўважыць: перад намі толькі рэферат, аўтарскі пераказ двух пераважна кніг: «Жорсткасць» (La Cruauté) Рэне Генона і «Катаванне. Гісторыя катаванняў у крымінальных працэсах усіх часоў і народаў» Франца Гельбінга (Franz Helbing, «Die Tortur. Geschichte der Folter im Kriminalverfahren aller Zeiten und Völker»).

Нават у біёграфаў і даследнікаў самога Здзяхоўскага брашура не выклікала асаблівых увагі або цікавасці. Сярод вядомых мне тэкстаў крытычную бібліяграфію да тэксту можна скласці з чатырох артыкулаў (Stecko 2011; Stecko 2014; Podraza-Kwiatkowska 2011; Barbaszyński 2002) і прадмовы да перавыдання брашуры 1993-га году (Stomma 1993).

І ўсё ж: гэты «нязначны» тэкст не сыходзіць з маёй думкі ўжо два гады. Спрабую навучыцца ў Здзяхоўскага, падгледзіць у ягонай «Аб жорсткасці» мастацтва задаваць пытанні. Задаваць пытанні там, дзе ўсім бачны толькі адказы.

***

Для тых, хто чытаў «Аўтаспынам па галактыцы» Дугласа Адамса, або знаёмы з аднайменным фільмам, мусіць быць вядомы сюжэт: сем з паловай мільёнаў гадоў бесперапынных вылічэнняў, якія другі з наймагутнейшых кампʼютараў Сусвету пад назовам «Глыбокая думка» аддаў задачы развязання «Канчатковага пытання жыцця, Універсуму і ўсялякага гэткага» (The Ultimate Question of Life, the Universe, and Everything), мелі сваім вынікам бясконца расчаравальны і засмучальны для прагных слухачоў адказ: «42». На рахунак сваіх абураных слухачоў «Глыбокая думка» слушна заўважыў: не маюць аніякага ўяўлення пра сапраўдную істу свайго пытання, а таму яшчэ большы час і нават большыя вылічальныя магчымасці цяпер мусяць аддаць на пошук яго дакладнай фармуліроўкі. Уласна дзеля гэтай мэты і была створана вядомая нам Зямля – ужо першы ў сваёй прадукцыйнасці кампʼютар Сусвету. Існаванне нашай планеты, як і ўсяго яе насельніцтва на працягу апошніх дзесяці мільёнаў гадоў тлумачыцца і зводзіцца да гэтай адзінай задачы: пошукаў адпаведнага пытання.

Гэты занадта гумарыстычна як на сёння, але ж начасны ў сваёй абсурднасці сюжэт для мяне рыфмуецца з самой філасофіяй. Ад апошняй намарна і абмыльна чакаюць нейкіх станоўчых адказаў. Напрыклад – развязання праблемы «сэнсу жыцця». Між тым, адказаў у нашым жыцці зусім не бракуе: знаходзім іх у множнасці ў рэлігіях, ідэалогіях, палітычных праграмах, навукова-папулярных кнігах, або ў пабытовай і звычаёвай мудрасці.

Абстрагуючы, можам сцвярджаць: чалавек усю сваю гісторыю нараджаўся ў пераважна вытлумачаны свет, дзе месца нязнанага і загадкавага заўжды было маргінальным. Некаторым шанцавала нават спасярод самай зацішнай гармоніі чалавечага сусвету пачуць яе дысанансы, вострую патрэбу ў новых запытаннях. Іншым жа настаўнічала чалавечая гісторыя ў яе неадольнай жорсткасці. У пэўныя яе моманты ўся наяўная сукупнасць яшчэ ўчора трывалых і пераканаўчых ведаў ператваралася ў бясконцае «42» (Лісабонскі землятрус мае не меншыя правы на «аўтарства» еўрапейскай метафізікі і этыкі XVIII стагоддзя, чым усе знаныя нам тагачасныя філосафы). Менавіта ў такія моманты становіцца навочным: тое, чаго не стае сярод усіх гэтых станоўчых адказаў чутых з кожнага рогу – гэта слушных і адпаведных пытанняў.

Уласна мастацтвам запыту, пакутаю трываць ва няўмольнасці і непазбыўнасці «выклятых пытаннях», шукаць замочных шчылінаў для безлічы наяўных ключоў і была, застаецца сапраўдная філасофія.

Першым, самым буйным і навочным «42» адказаным на наша не сфармуляванае пытанне ёсць сам свет – або, словамі Арыстотэля існае як уласна існае, існае паколькі яно існае: чаму, паводле якога прынцыпу і рацыі было паклікана да быцця «усё» у ягонай татальнасці? Але, каб пачаць шукаць пытанняў у такіх абсалютных, безварунковых маштабах патрабуецца, відаць, асаблівая душэўная арганізацыя, ці прынамсі – паводле таго ж самага Стагірыту – лішак вольнага часу. Для астатніх, каму падзівіцца з праблематычнасці суадносін бытнага з яго ж уласным быццём не хапае метафізічнай зухаватасці ці адпачынку, застаецца вярэда існавання рэчаў болей прыватных: смерці, пакуты, вайны…

Сённяшні час, які, як вядома, любіць тоесніцца з грашыма, наўрад ці можа быць ахарактарызаваны прэдыкатам вольнасці. Затое ён наноў засведчыў сваю здольнасць быць няўмольным і жорсткім, шчэрыцца сваімі канкрэтнымі, але ж не адзыўнымі «42».

«Сорак два» Бучы, Ірпеня, Барадзянкі, Марыупалю…

Як гэта стала магчымым? Якім чынам мы прагледзелі нараджэнне падобнага? Хто вінаваты? Як жыць побач з людзьмі здольнымі на падобнае? Ці адказны я за адбылае і што магу зрабіць дзеля яго выпраўлення? – марна і роспачна перабіраем магчымыя пытанні, якія б пасавалі такім жахлівым «адказам».

***

У 1927 акадэмічны і культурны свет Польшчы скалануў скандал. Вядомы лінгвіст і ганаровы прафесар Варшаўскага ўніверсітэту І. Бадуэн дэ Куртэнэ публічна абвесціў: выходзіць з каталіцкага касцёлу і рве з хрысціянскай вераю. Прычыны патлумачыў у артыкуле «Маё стаўленне да царквы» (Mój stosunek do kościoła). Першая Сусветная вайна, рэвалюцыя і грамадзянская вайна, польска-савецкая вайна і жудасныя чуткі аб катаваннях у бальшавіцкіх засценках – усё гэта на думку Бадуэна дэ Куртэнэ складалася ў навочны і, на жаль, неабвержны доказ бездапаможнасці і нясілля касцёлу, хрысціянскай дактрыны і практыкі, самога хрысціянскага Бога перад сусветным злом і сацыяльным гвалтам.

Адказам на гэты ўчынак і гэты тэкст і сталася брашура Здзяхоўскага (Podraza-Kwiatkowska: 7; Barbaszyński 2002: 50; Zdziechowski 1928: 58-59) – шчырага і адданага на той момант хрысціянскага верніка.

Адказ быў пададзены ў сапраўдным філасофскім дусе. Аўтар «Аб жорсткасці» не спяшаецца дапамагчы свайму калезе па гуманітарнаму цэху трывіяльнымі тэадыцэямі ці недарэчнымі практычнымі парадамі. Наадварот – яшчэ болей завастрае і заглыбляе прыклады дэ Картэнэ, ператвараючы тое, што магло падавацца тымчасовым адыходам, збочаннем са шляху хрысціянскай спагады, у непазбыўную, адвечную праблему чалавечай гісторыі. Здзяхоўскі раздзьмухвае прысак сумневу дэ Картэнэ ў полымя метафізічна-антрапалагічнай праблемы. Гвалт, катаванні, жорсткасць – гэта не тое чаму напачатку XX стагоддзя не змагла даць рады хрысціянская царква, гэта – частка яе ўласнай гісторыі.

***

Здзяхоўскі пачынае брашуру з асабістага ўспаміну і роздуму, які, на жаль, сёння – у 2022 годзе – ізноў гучыць актуальна. У 1904 годзе падчас наведвання слыннай Траццякоўскай галерэі і ў абмін усёй множнасці прадстаўленых твораў выяўленчага мастацтва ягоную ўвагу нейкай незразумелай тады сілай і цьмяным прадчуваннем прыкулі да сябе шматлікія партрэты Івана Жахлівага і Пятра «званага рускімі Вялікім» (Zdziechowski 1928: 5). Увасобленае ў гэтых выявах стаўленне рускай культуры да ўласнай гісторыі Здзяхоўскі адчуў тады не як праблему мінулага, але ж як цёмнае і страшнае прадвесце жахлівай прышласці. Партрэты нібы праракавалі будучую катастрофу, якая мусіла ўпасці на народ і ўзнавіць у ім новых «Іванаў і Пятроў», якія б жахнулі сваёй жорсткасцю самі нябёсы (тамсама).

Сёння – кажа Здзяхоўскі – заўважаю сваім рускім сябрам (а іх у яго было не мала, дый самога філосафа можна было па праву назваць сябрам рускай культуры: ніколі, да самага скону, не зракаўся сваіх павагі і пашаны да рускай літаратуры): покуль не праклянуць памяці Івана IV і Пятра І, покуль не здолеюць вызваліцца ад зачаравання гістарычнай сілай, разумеючы пад ёй простую жорсткасць, дагэтуль не змогуць вызваліцца з-пад ярма бальшавізму (Zdziechowski 1928: 6). Бо сам бальшавізм ёсць арганізаванай і сістэматычнай жорсткасцю, спакусай жорсткасці (тамсама).

Гэтую нібы накрэсленую ва ўводзінах брашуры сцежку разважанняў Здзяхоўскі самахоць пакідае ў асноўнай частцы. Не знаходзім тут ані безапеляцыйнай культурфіласофіі, з разборам нацыянальных хібаў, ані палітычнага памфлета з асуджэннем бальшавіцкага тэрору. Замест гэтага аўтар свядома абірае для сябе – шчырага каталіцкага верніка – шлях найбольш цяжкі і балючы: разбор прыкладаў гвалту і катаванняў непасрэдную ролю ў якіх граў сам каталіцкі касцёл – гісторыі інквізіцыі і вядзьмарскіх працэсаў.

***

Асноўную частку брашуры складаюць чатыры раздзелы: «З псіхалогіі жорсткасці», «Інквізіцыя», «Cуды над ведзьмамі» і «Чалавек і жывёлы».

У першым раздзеле Здзяхоўскі, пераважна ўторачы думцы Р. Генона, спрабуе накрэсліць азначэнне жорсткасці і яе псіхалагічных падвалінаў. Дэфінуе жорсткасць як «наўмыснае і свядомае прычыненне пакутаў жывой, адчувальнай істоце» («Okrucieństwo polega na umyślnym i rozmyślnym sprawianiu cierpienia istocie żywej, czującej», Zdziechowski 1928: 7).

Жорсткасць, такім чынам, прадугледжвае прысутнасць пачуццяў з двух бакоў – як у субʼекце, так і ў сваім абʼекце, рэалізуючы адметныя экстрэмумы абодвух пачуццёвасцяў: боль у ахвяры, і адмысловую «самую брыдкую і подлую з вядомых чалавеку» асалоду (rozkosz) у яе актары (тамсама). Чалавечая жорсткасць – самамэтная, для яе могуць шукаць нейкія апраўданні, але ў ёй найперш шукаюць таго «апʼянення ад крыві», якое ў адпаведных фразеалагізмах засведчана ў большасці з вядомых нам моваў. «Асалода», якую абяцае жорсткасць, заключаецца ў непадзельным панаванні над безабаронным і слабым: тым хто ёсць такім адпачатна, або змушана прыведзены ў такі стан. Перагортваючы, можам сказаць: катаванні і забойства безабаронных жахаюць нас найбольш, бо ёсць надзейным сведчаннем акурат жорсткасці, гэтай вычварнай магчымасці чалавечай псіхікі.

Здзяхоўскі настойвае на рысах наўмыснасці і свядомасці. Бо жорсткасць, на ягоную думку, уласціва толькі і вылучна чалавеку (Zdziechowski 1928: 8), і ёсць, магчыма, сведчаннем «нейкай адпачатнай катастрофы» чалавечага існавання, аб якой сімвалічнай мовай кажа нам міф пра грэхападзенне Адама і Евы (тамсама). Нельга даць падмануць сябе шматлікім выразам пра «азвярэнне», ці «нялюдскасць» – жорсткасць найбольш чалавечая з усіх здольнасцяў homo sapiens’а. Яна тое, што робіць чалавека горшым за любога звера (Zdziechowski 1928: 9). Звер бывае крыважэрным, але заўжды дзеля канкрэтных прычыны і патрэбы. Толькі чалавек можа быць такім дзеля вычварнай асалоды. У шэраг парадаксальна-афарыстычных «азначэнняў» чалавека: «адзіная жывёла, якая чырванее», або «звер, здольны смяяцца», мусім дадаць яшчэ і «жывёла, якую адрознівае яе жорсткасць» (Zdziechowski 1928: 8).

Несвядомае немаўля ёсць «адпрыродным псавальнікам», але ж ламае і нішчыць дзеля інстынкту і цікавасці, жорсткі ж чалавек наўмысна і свядома выдасканальвае свае інстынкты псавання і нішчання (тамсама).

Ёсць у жорсткасці ў яе стасунку да чалавечага інтэлекту і адметная парадаксальнасць. З аднаго боку, яна патрабуе планавання, прадумвання і, бадай, нідзе чалавечы геній не шчыраваў у гісторыі гэтак, як у вынаходніцтве новых прыладаў і спосабаў катавання (Zdziechowski 1928: 9). Патрабуе жорсткасць і разумення, што боль і пакуты прачыняюцца адчувальнай істоце. І ўсё ж, настойвае Здзяхоўскі, у ёй адчуваецца нейкі хіб, або брак інтэлекту, які не дазваляе адчуць і зазірнуць у душу іншага (тамсама).

Нельга – кажа Здзяхоўскі – забываць, і трэба ўвесь час думаць і казаць аб гэтай укрытай у самых глыбінях нашай душы найбольш чалавечай і найбольш бесчалавечнай з нашых здольнасцяў (Zdziechowski 1928: 10). Жорсткасць ёсць мажлівасцю чалавека, але ж не ягонай неабходнасцю – то бок яна ёсць менавіта вольным выбарам. Чалавек не ёсць, але ж бывае жорсткім.

Два наступныя раздзелы Здзяхоўскі прысвячае найбольш непрыемным, непрымальным для сябе прыкладам катаванням санкцыянаваным каталіцкім касцёлам, пакутліва пытае сябе: як сталася магчымым, што самае ўзнёслае і самае подлае ў чалавечай душы – вера і жорсткасць – не толькі не вылучалі адна адную, але ж почастку шлі рука ў руцэ і побач (Zdziechowski 1928: 13). Яшчэ Аўрэліюс Аўгустын дазваляў у сваіх тэкстах жорсткасць у адносінах да праціўнікаў хрысціянскай веры і ерэтыкоў, уторыць яму і Тамаш Аквінскі. Дазвол на дзейнасць і лютаванне «святой» інквізіцыі – самая агідная і пачварная са старонак гісторыі касцёлу, суседзілі з часамі жыцця Францішка Асізскага – увасабленнем хрысціянскай літасці і спагады.

Не, – пярэчыць Здзяхоўскі Дастаеўскаму і ягонай «Легендзе аб Вялікім інквізітары» – у рэальнай гістарычнай інквізіцыі не было ніякага трагізму, рацыянальнага разліку насуперак уласнаму сумленню, толькі апʼяненне ўладай і асалода ад уласнай жорсткасці.

Завяршае брашуру раздзел прысвечаны жорсткасці чалавека ў адносінах да жывёлаў. Здзяхоўскі наноў вяртаецца да думкі: не маем права казаць аб жорсткасці і дзікасці нашых паводзінаў, як аб «азвярэнні». Хутчэй варта было б увесці ў нашу мову адмысловы адмоўны назоўнік «зчалавечванне» (Zdziechowski 1928: 49).

Калі ёсць нешта ў свеце, што яднае ўсіх істот, якія насяляюць Зямлю, гэта іх агульная здольнасць да адчування болю (Zdziechowski 1928: 48). Чалавека і звера яднае еднасць у болю і «братэрства пакут» (тамсама). Але хто здолеў пачуць гэты енк стварэння, вечную скаргу, якая адвеку ўздымаецца да абыякавых нябёсаў (Zdziechowski 1928: 49)? Прынамсі – за вылучэннем хіба Францішка Асізскага – не хрысціянскі чалавек, бо заўжды ўяўляў сябе беспакараным гаспадаром сусвету. Наколькі – выгукае хрысціянін Здзяхоўскі – больш глыбокім і болей рэалістычным быў Буда (Zdziechowski 1928: 48)! Нават сённяшняе асветніцкі час прыносіць штодня сапраўдныя гекатомбы жывёлаў, пераважна сабакаў і катоў, на алтар навуковых доследаў – нібы ў імя навукі, а насамрэч дзеля садысцкіх памкненняў і інстынктаў эксперыментатара (Zdziechowski 1928: 58)…

Здзяхоўскі завяршае раздзел патрабаваннем «рэвалюцыі сумлення», «дэкларацыі правоў жывёлаў і абавязкаў чалавека перад імі» (тамсама).

***

Да якіх жа высноваў прыходзіць аўтар «Аб жорсткасці» пасля ўсіх гэтых балючых, пакутлівых для сябе прыкладаў і роздумаў? Так, – згаджаецца Здзяхоўскі – вера ёсць гвалтам над розумам (Zdziechowski 1928: 60). Але ён пагаджаецца на гэты амаль кʼеркегораўскі «скок веры», на гвалт над сваім розумам, бо туга па вечнаму хараству, «голад вечных рэчаў, голад Богу» (Zdziechowski 1928: 60) мацнейшыя за самыя жахлівыя контраргументы і рацыянальныя абвяржэнні.

Довады Здзяхоўскага-верніка нельга назваць пераканаўчымі. У сваіх дэфініцыях і азначэннях ён другасны і залежны ад Р. Гэнона, А. Шапенгаўэра і іншых аўтараў, а пераказ гісторыі чалавечай жорсткасці пазычае з іншых тэкстаў… І ўсё ж, той учынак якім была гэтая брашура выклікае павагу і захапленне. Яна была найперш актам інтэлектуальнай мужнасці і адвагі.

Магчыма, адказы Здзяхоўскага не дастаткова пераканаўчыя і глыбокія, але ж колькі важкіх і цяжкіх пытанняў знаходзім у брашуры! Як можна любавацца хараством заходу, ведаючы, што недзе побач катуюць людзей? – нібы прадбачыўшы «Як магчымая паэзія пасля Асвенцыма?» Адорна, запытвае Здзяхоўскі. «Ці не ёсць чалавек жахлівым прарэхам у харастве сусвету?» (Zdziechowski 1928: 44). Прагрэс здолеў здушыць дзікія праявы чалавечай прыроды – але ж здольны ён яе змяніць, трансфармаваць (Zdziechowski 1928: 45)?

***

Далейшы лёс сумневаў і эксперыментаў Здзяхоўскага над трываласцю ўласных перакананняў і светапогляду даведваемся з яго ліставання з Марʼянам Масоніўсам (Massonius 1983).

У 1983 годзе ў архіве Масоніўса былі знойдзены лісты да свайго сябры і калегі па цэху віленскай філасофіі – Здзяхоўскага. Менавіта апошні быў ініцыятарам перапіскі, але ягоныя лісты не захаваліся. І ўсё ж з адказаў Масоніўса даведваемся: Здзяхоўскі з адчаем і роспаччу адзначае – хоць і застаецца сталым наведвальнікам касцёлу, хоць і пільнуецца вонкава ўсіх хрысціянскіх рытуалаў і абрадаў, але ж вера ў ягонай душы безнадзейна згаслая і не можа болей раздзьмухаць яе ніякімі аргументамі і довадамі.

***

Гэты тэкст можа падасца недарэчным піярам уласнай навукі і свайго абʼекту цікавасці. Але ж пісаў яго хутчэй як асуджальную прамову. Я неяк ужо спрабаваў разблытацца з падступнай полісеміяй слова «філасофія». Аднолькава названы гэтым імям рэчы ў сутнасці розныя: навуковы занятак, з адпаведнымі навуковымі рытуаламі і працэдурнымі аспектамі і нешта іншае, калі не сказаць большае. Скажам – экзістэнцыяльны праект, зарок у адказнасці перад уласнымі думкамі і зместам свайго мыслення. Філосаф – той самы з вялікай літары «Ф» – жыве лёсам сваёй думкі. Перакананні, сякі-такі «светапогляд» прыдбаць не цяжка, нашмат цяжэй разнасцежыць гэтыя перакананні і «-погляд» сапраўднаму свету: ва ўсёй ягонай жорсткасці, супярэчлівасці, лакунарнасці. Такі Філосаф мусіць спрабаваць уласнай душой зацыраваць «прарэхі ў харастве сусвету», загаіць раны чалавецтва словамі, там дзе адчуваецца абсалютнае бяссілле і немагчымасць слова – няхай ягоныя словы і спробы застануцца марнымі і няўдалымі.

Літаратура.

Barbaszyński, D. Człowiek w środowisku przyrodniczym : refleksje Mariana Zdziechowskiego // Humanistyka i Przyrodoznawstwo — 2002 — №8 — s. 49-57.

Massonius, M. Rozum w obliczu tajemnicy. Listy do Mariana Zdziechowskiego. Znak 1983, nr 8, Kraków. — s. 1195-1225.

Podraza-Kwiatkowska, M. Przeciw okrucieństwu // Podraza-Kwiatkowska M. Labirynty-kładki-drogowskazy: szkice o literaturze od Wyspiańskiego do Gombrowicza. – Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, 2011, s. 7-14.

Stecko, J. “Homo crudelis”: koncepcja natury ludzkiej Mariana Zdziechowskiego w zderzeniu z czasami współczesnymi // Zeszyty Naukowe – Politechnika Rzeszowska. Ekonomia i Nauki Humanistyczne. Z. 18 (2011), s. 237-244.

Stecko, J. Problematyka zła w myśli Mariana Zdziechowskiego tłem do rozważań europejskiej filozofii zła // Filozofia polska na tle filozofii europejskiej w XX wieku, Częstochowa 2014.

Stomma, S. Słowo wstępne // M Zdziechowski, O okrucieństwie, Znak, Kraków. – 1993.

Zdziechowski, M. O okrucieństwie. – nakł. Krakowskiej Spółki Wydawniczej ; Druk. “Czasu”, Kraków, 1928.

You may also like...