Іван Новік. Аб карысці і шкодзе філасофіі для жыцця

Першае. Філасофій шмат. І справа тут не ў шматстайнасці тэматыкі і не ў спрадвечных філасофскіх звадах па любому карэннаму пытанню, а ў тым, што сёння яе імям аднолькава названыя прынцыпова несуразмерныя пакліканні. Як калі б і натхненне паэта, і праца яго бібліёграфа, і навуковыя даследаванні паэтыкі мелі б толькі адну назву – “літаратура”.

Ёсць, умоўна, “філосафазнаўцы”, абазнаныя ў арыгіналах і перапітыях думкі некалькіх абраных персанажаў філасофскага канона; ёсць інтэлектуальныя гісторыкі, здатныя ўгледзіць за тэкстамі абрысы эпохі і Zeitgeist’у; ёсць сацыёлагі, схільныя да шырокіх абстракцый і спекуляцый; эпістэмолагі, логікі, семіётыкі і д.п. Усе яны жывуць пад шатамі Філасофіі з вялікай літары Ф і не чужыя ёй. Але вызначае іх навуковае пакліканне.

“Філасофія – гэта навука…” – словы гэтыя не толькі прэтэнзія на большую дакладнасць і нефігуральнасць свайго прафесійнага маўлення, не толькі пэўны канцэптуальны і метадалагічны зачын, маюць і яны і пабытовае прачытанне. Імі сказана: радасць і смутак, дый сам жыццёвы шлях філосафа прынцыпова тыя ж, што ў большасці навукоўцаў, прынамсі – гуманітарыяў. Спаганяць з іх – дзяржава ці грамадства – мусяць па тым жа рахунку, што і ў калегі па гуманітарнаму цэху. Пытанне аб карысці і шкодзе такой філасофіі адначасна і прасцей, і шырэй зыходнага. Можна пачаць з вобразу нявіннага эрудыта ў шляхетным пылу бібліятэчных ведаў, бясконца далёкага ад прагматыкі і ўтылітарызму, а, усё ж, закрасы для інтэлектуальнага жыцця і культурнага ландшафту. Можна, наадварот, згадаць непазбыўную складанасць сацыяльных аб’ектаў – бо ж іх быццё ёсць функцыяй ад іх жа ведання ці няведання. У рэшце рэшт, і правы чалавека, і абяцанне камуністычнай шчаснасці – усё гэта “філасофія”. Веды сацыяльнага і чалавечага не нявінныя, кожная гуманітарная навука мае ўласцівы ёй света-спараджальны патэнцыял. Далей – канкрэтыка. Такая філасофія – патрэбная, такая – збыткоўная, а можа і ўвогуле небяспечная. Але вось што характэрна: рэдка які “эксперт па 3-яй старонцы “Фенаменалогіі духа”” (у двукоссі, вядома, вольна падставіць любое вузкае і канкрэтнае філасофскае веданне) мае адвагу і сціпласць вызначыць сябе выключна так. Як правіла, кожны з нас хоча перад усім быць проста Філосафам. Гэта значыць, што па адыманню “філасофіі-навукі” і яе канкрэтных увасабленняў, застаецца нешта яшчэ ў “сухой рэшце”.

Гэта “нешта яшчэ”, якое вызначае самабытную істу філасофіі, шукалі ў тэматычнай і анталагічнай плоскасці. Ужо тры стагоддзі філасофія жыве пад ўціскам эмпірычных навук і роспачна шукае адказаў на пытанне аб сваёй унікальнасці і аўтаноміі. Сярод істотных адказаў былі і сфера нарматыўнага неакантыянцаў, і адметнасць фенаменальнага досведу, і першаснасць экзістэнцыі перад любымі вызначэннямі чалавечага … – усё яны тэматызаваныя падчас філасофскага самаапраўдання. Пярэчыць значнасці падобных адказаў не выпадае, а, усё ж, падкрэслю іх выбіральнасць: здаволенымі, ахопленымі імі застаюцца толькі прадстаўнікі канкрэтнай школы, “-ізму”. Спыніцца на адным з іх – значыць выказаць сваю “канфесійную” прадузятасць. Апроч таго, падобныя тэматычныя вызначэнні супярэчаць зыходнай інтуіцыі – філасофія бывае з намі далёка не заўсёды, рэдкай госцяй свеціць у ваконца нашай навуковай штодзённасці. Да канца “па-філасофску” жылі толькі абраныя, чыя імёны апраўдваюць само існаванне філасофіі.

Да канца “па-філасофску” жылі толькі абраныя, чыя імёны апраўдваюць само існаванне філасофіі.

Другое. Паспрабую ў той жа функцыянальнай плашчыні вызначыць уласна Філосафа з вялікае Ф.

Філосаф – гэта той, хто (прынамсi на словах, дзеля прыліку) даў зарок адказнасці за змест свайго мыслення. Мусіць паручыцца за знойдзеныя ці вынайдзеныя ім прынцыпы сукупнасцю ўсяго сказанага і сваімі ўчынкамі. Пазнакаю філасофскага мыслення ёсць яго адметная сістэматычнасць. Размова не пра простую лагічную сістэмнасць, а пра паслядоўнасць у экзістэнцыяльным сэнсе. Філосаф можа з’іначыць свае думкі, перарабіць iх, адмовіцца ад іх, нарэшце, але яму няможна ім здрадзіць – за сказанае раней ён усё яшчэ адказны i сёння. “Чаму ты змяніў свае погляды? У імя якога ўдасканалення адмовіўся ад ранейшай думкі?” – пытанні, на якія філосаф заўжды гатовы адказаць. Павінен быць у стане даць справаздачу – як ён прыйшоў да той ці іншай думкі і не лякацца рабіць з яе самыя скрайнія высновы, у тым ліку i ў сваёй чыннасці. Супярэчнасць паміж словамі, іх непаслядоўнасць, неадпаведнасць “слова і справы” – адметныя заганы філосафа.

Філосаф – гэта той, хто даў зарок адказнасці за змест свайго мыслення.

“Чужая душа – цёмны лес” – не ведаем, ці сапраўды той ці іншы філосаф заўжды прытрымліваўся ў сваіх думках (у сваім ментальным свеце) выказаных, маніфеставаных перакананняў, але ж за непаслядоўнасць у словах і чынах філосаф можа і мусіць быць спытаны. Тое ж самае з унутранага, асабістага пункту гледжання, гучыць як экзiстэнцыяльны праект ці выклік: абраўшы сцяжыны філасофскага мыслення, мусім ісці за думкаю і сваімі перакананнямі да канца, не зважаючы на кошт i жыццёвыя разрахункі. Абрываць ніць разважання трэба з асцярожнасцю міфалагічнай Паркі – нібы ў руках цэлае жыццё. Філосаф жыве лёсам сваёй думкі.

Філосаф жыве лёсам сваёй думкі.

Азначаная сістэмнасць думкі і адметная прынцыповасць не патрабуюць мусам ад філосафа ўзносіць цыклапічныя дэдуктыўна-спекуляцыйныя канструкцыі ў дусе нямецкага ідэалізму. Можна верыць у трагічную разарванасць свету, у яго неадольны дуалізм, ці – у “вясёлую” (у значэні Ніцшэ) множнасць. Але гэтыя дваістасць ці плюралізм павінны стаць відавочным лейтматывам для ўсяго сказанага. Не прадвызначана: ці павінна ўсё, што піша Філосаф быць абсалютна паслядоўным (more geometrico Спінозы), ці бруіць непрычасанымі афарызмамі. І ўсё ж: нават самыя разарваныя, фрагментарныя выказванні Філосафа складаюцца ў адметны танец мыслення, ім уласцівы відавочны стыль як адлюстраванне адзінага парыву да пазнання.

Трэцяе. Кажуць, філасофія ў асобых адносінах з Ісцінай. Так. Але ісцінай – выказанай і абагульненай. Маўклівы пустэльнік сам-насам са сваімі развагамі – яшчэ не філосаф.

Не было і быць не можа філасофіі стоенай ад усіх. Філасофія – акт камунікацыі. Быць можа – з абранымі, быць можа “з усімі і нікім”. Калі-нікалі ў філасофскім маўленні чуем гераклітаўскую ці ніцшэанскую пагарду да чытача, але нават і тады яно застаецца маўленнем. Магчыма, мяркуем мы і такіх жа поглядаў трымаўся сам філосаф, самае істотнае ў ягоных творах – у нявыказаным, у абрывах голасу, у белі між радкоў. Але нават гэтае вымоўнае маўчанне трэба аправіць, даць адчуць.

Былі і будуць філосафы перакананыя: наш розум счараваны моваю. Але да філасофіі прыналежыць толькі іх побыт па гэты бок “лінгвістычных кратаў”. Нават той філосаф, які ў мове тужыць па невымоўнаму, які абраў у персанальныя ворагі лінгвістычныя структуры, усё яшчэ і спрадвеку ў асяроддзі мовы. Бо асяроддзе гэта – не ў сінтаксісы і граматыцы, але ў стасаванні, ва ўзаемадзеянні свядомасцяў.

Роўназыходна і філасофія, і мова знайшлі сваю істу ў імператыве людскасці – як характарыстыцы адносін і як субстанцыяльным адзінстве. Філосаф з’яўляецца філосафам настолькі, наколькі змог падзяліцца сваім светапоглядам, паведаміць свае думкі. Яму не ўласціва і проста супярэчыць абсалютная маўленчая скупасць самотніка. Гэта і ёсць адметная людскасць філасофіі: прызнае толькі супольнае разуменне. Філосаф нічога прынцыпова не ўтойвае. У тым ліку, і ў першую чаргу, не таіць ён сцятага дялягляду і абмежаванасці чалавечай веды. Філасофія – гэта вымоўнае няведанне. Пачынаецца тады, калі няведанне напаказ. Філосаф наважваецца гэта ўзаемнае – сваё і людскае – няведанне выказаць.

Філасофія – гэта вымоўнае няведанне.

Філосафа знаходзім падчас яго вяртання да людзей. Ідзе да іх “з адкрытым забралам”, бо, нягледзячы на магчымы і выбачальны недавер да “невукаў”, ён прызнае права слухача / чытача на безапеляцыйны запыт, разбор усяго ім сказанага, і – нават – яго ўчынкаў. Прызнае, бо менавіта ў такім прызнанні – яго сутнасць як Філосафа.

“Усе сховы майго мыслення і пакрыёмыя куты маёй свядомасці, усё жыццё маё – вашы: разглядайце, даследуйце, бо ж менавіта сваім цэлым я паручыўся ў сваёй праваце” – гэта тое перфарматыўнае апірышча, на якім грунтуецца любое праўдзіва філасофскае выказванне. У адказ Філосаф запатрабуе той жа прывялей і для сябе: запытваць аб асновах і рацыях ва ўсіх і ўсяго.

У першую чаргу Філосаф вучыць радыкальнасці запыту, гэтай радыкальнасці запыту ён – увасоблены прыклад. Менавіта безапеляцыйнасць сумневу і патрабаванняў, звернутых як да сябе, так і вонкі адрозніваюць Філосафа.

Узгадаем маеўтыку Сакрата: параўнаў сябе з павітухай, якая дапамагае нараджэнню думку. Дазволю сабе ўнесці ў зыходны сэнс параўнання карэктыву: не столькі нараджэнню думкі дапамагаў Сакрат, колькі вучыў тым родавым пакутам, што яго суправаджаюць. Думка філосафа павінна быць прачулай і адзетай у плоць ягонага жыцця. Доўгае і пакутлівае нараджэнне думкі, бацькоўскія адносіны да яе і былі асноўным урокам Сакрата для грэцкага Поліса. І, як сапраўдны бацька, Філосаф змушаны і павінны гэтую спакутаваную думку адпусціць – аддаць на грамадскі суд і разгляд.

Паралельна з гэтай строгасцю запыту нараджаліся і адметныя філасофскія тэхнікі выварочвання свайго ментальнага споду, яго разгляду і крытыкі. Той жа інструментар звернуты навонкі амаль не адрозніць ад іскры, ад якой запалае сусветнае вогнішча сумневу ва ўсім дадзеным і ўспадкаваным, ці – ізуверскай тэхнік допытаў і выкрыцця. Філасофскія тэхнікі небяспечныя. Адзінай зарукай таго, што яны не будуць выкарыстаны на зло – выпакутаваная цэласнасць Філосафа прад сваёй думкай.

Я назваў “Філосафаў” у адрозненні ад “філосафаў” абранымі. Але абіраць закліканы мы самі. Альтэрнатыва простая і відавочная: вось тое, што трэба сказаць, зрабіць у адпаведнасці з нашымі думкамі і перакананнямі, а вось – біты шлях прынятага і належнага, просты жыццёвы аўтаматызм. Упартасць у першым і творыць сапраўднага Філосафа. Усё той жа Сакрат: вядома, што яму куды як прасцей было пазбегнуць смерці ад цыкуты. Не раз і не два, у ролі мімавольных спакуснікаў, да яго звярталіся сябры з угаворамі. Казалі нават аб ганьбе, непазбежнай для асуджанага на смерць. Не бачылі ж іншай, болей цяжкай для самога Сакрата ганьбы: збочыць са шляху ўласнай філасофіі, спатыкнуцца падчас узыходжання да вяршыні уласнай думкі.

Магчыма, у чытача наспела законнае пярэчанне: ўсё гэта добра, але покуль размова ішла выключна аб Філосафе, як жа быць з філасофіяй, аб якой зыходнае пытанне? Філасофія, на мой погляд, вытворная ад фігуры Філосафа. Кажам, бо, пра “любоў да мудрасці”. А якая можа быць любоў без таго, хто любіць: без чалавека? Можа і ёсць нейкая філасофія, г.зн. любоў да мудрасці, уласцівая Богу, іншапланетнаму розуму, ці (узгадаем Т. Нагеля) кажану – але для нас уявіць яе яшчэ цяжэй, яшчэ меней магчыма, чымсьці знакамітую “рэч-у-сабе” Канта. Нам дасяжнае толькі сувымернае чалавеку разуменне. Значыць, філасофія – паняцце рэляцыйнае і вызначае адносіны чалавека да ўласнай думкі. Наважуся нават на крамольнае: канкрэтныя тэхнікі, якія спараджаюць патрэбную дыспазіцыю ў адносінах да мыслення, другасныя і мінальныя. Сёння – універсітэцкая аўдыторыя і дыскусія на канферэнцыях і старонках навуковых часопісаў, учора – псіхасаматычныя практыкі ёгі ці адметная атмасфера грэцкай Агоры, заўтра, магчыма, сацыяльныя сеці і відэа на YouTube … Інварыятнымі – толькі пачуццё ўсё большай хісткасці значэнняў і ўстановаў, варонка ўсё болей падступных пытанняў і сама сустрэча: той, хто падвязаўся ў адказнасці перад уласным мысленнем і той, хто пытае. Філасофія там і тады, дзе і калі ёсць навочны выбар – жыць як раней непамысна, але ж так спакусліва…

Філасофія там і тады, дзе і калі ёсць навочны выбар – жыць як раней непамысна, але ж так спакусліва…

Яшчэ раз падкрэслю – размова аб той філасофіі, што засталася па адыманню ўсіх канкрэтных філасофскіх навук. У яе вызначэнні як адказнай і адпавядальнай пазіцыі ў адносінах да ўласнага мыслення прамінуў шмат канкрэтыкі, якая характарызуе, да прыкладу, кампетэнцыі метафізіка, этыка, гісторыка філасофіі… Аднак, на мой погляд, уся гэты фактычнасць а) узаемна гасіцца, калі філасофскае поле разглядаць у яго цэлым, б) характарызуе філасофскія навукі менавіта як навукі ў шэрагу іншых гуманітарных дысцыплін.

Калі чытач гатовы пагадзіцца з акрэсленым мной вобразам Філосафа, то цяпер час дадаць да яго жыццёвых фарбаў, г. зн. уласна даць адказ аб “карысці і шкодзе філасофіі для жыцця”.

Шкода ад філасофіі навочная – для знаёмых, крэўных і самога філосафа.

Як вядома, Гайдэгер са словаў Наваліса “Філасофія гэта туга па дому, цяга паўсюль быць дома”, выснаваў: “Філасофія можа быць толькі ў тым выпадку, калі мы, тыя, хто філасофствуе, паўсюль не дома”. І сапраўды, постаці філосафа ўласціва неадольная i зыходная неўладкаванасць у свеце, ёсць у ім каліва ад пагарджанага беларускімі выслоўямі “пустадомка”. Жыве ў прасторы-часы артаганальных да хранатопа рупліва-мудрага гаспадара. Заўжды і паўсюль праставаць за сваімі перакананнямі – не самая прагматычная пазіцыя. Ісці ўтропы за логікаю сваіх ісцін, значыць збочыць з дарогі гаспадарчага разліку і жыццёвага поспеху, збіцца з бітых шляхоў сучаснасці. Філосаф няўчасны і заўчасны ў сваіх словах, бо жыве па асобнаму “гадзінніку” развагі.

Ля вытокаў філасофіі знаходзім напаўмiфiчную постаць Фалеса. Апошні, паводле вядомага анекдоту, аднойчы, загледзеўшыся ў зорнае неба, трапіў у яму. Нездарма, відаць, сярод скупых звестак пра першага філосафа засталася і гэта, бо колькі яшчэ раз пасля таго філасофія трапляла ў розныя ліхтугі, ідучы на святло ісціны!

Нават постаці героя – якога грамадскаму густу прасцей зразумець і дараваць – філосаф супрацьлежны. Той ахвяруе сваёй выгодай у момант учынку, выпадковага і невыводнага з цэлага яго характару. Жыццё ж філосафа цалкам пабудавана на адмаўленні побытавых рахункаў, а выпадковасці асабістага складу для яго – недаравальная раскоша. Філосафу не выпадае мець хобі, ненаўмысныя ўпадабанні і прыхільнасці – усё скіне ў агульны плавільны тыгель, з усяго куе сваю думку.

Філасофія гэта інструмент памяншэння жыццёвай энтрапіі. Наперакор спахоплівым рацыям Філосаф абавязаны давесці і ўвасобіць невыпадковасць свайго быцця і месца ў свеце. Але, аддаючы даўно пратэрмінаваны доўг чалавецтва ў разумнасці існавання, шукаючы універсальна значных адказаў на лакальную кан’юнктуру, ён станоўка адстаў ад будзённай дзелавітасці. І тым болей трагічна для Філосафа сутыкнуцца ва ўсёй відавочнасці з немагчымасцю прыўнесці гэты сэнс у жыццё.

Філасофія гэта інструмент памяншэння жыццёвай энтрапіі.

Вернемся да старажытнагрэцкіх інтуіцый: мудрэц – увасобленыя, даведзеныя да аўтаматызму веды, знаўца сваёй справы, майстра. Ён ашчадны ў словах і не мае патрэбы ў апраўданні сваіх нямногіх, але заўжды талковых і дарэчных праўдаў. “Любоў да мудрасці”, філасофія – несамавіты спод натуральнасці знаўцы. Філосаф заўжды недарэчны і недачасны як са сваёй праўдай, так і са сваім подзівам. Яго адзінае майстэрства – несвоечасовае запытанне.

Філосаф, які зрабіў нязручныя пытанні сваёй прафесіяй і пакліканнем, нязносны. Жыве няўтульнасцю свайго існавання і тую ж няўтульнасць выпраменьвае і вонкі. І гэта ірадыяцыя няўтульнасці непазбежная. Вышэй я казаў аб філасофіі, як аб камунікатыўным акце. Не менш правамоцна разглядаць яе і як камунікатыўную сітуацыю: філосаф, які наважыўся на безагляднае запытанне, няўхільна трапіць у цянёты ўласнай правакацыі. “Што дае табе права гэтак неабачліва пытаць? Ці ж настолькі прынцыпіяльная і паслядоўная твая ўласная думка, як таго патрабуеш ад іншых?” – непазбежны адказ на філасофскае маўленне. Гэты водгук спародзіць характэрную зваротную хаду мыслення філосафа: вяртаецца да сваіх вытокаў, каб асвяціць уласную беспадстаўнасць. Меркаванні філосафа, за якія пакутваў усім сваім цэлым, можа разбіць адно трапнае пярэчанне. Зноў і зноў змушаны, нібы казачны Кай, збіраць вечнасць з аскепкаў самога сябе.

У вачах любога “дзяржаўнага мужа” і прагматычнага мешчаніна карысць ад філасофіі не даведзеная і сумнеўная. Яна пасуе перад напорам дасціпных прамудрасцяў і фінансавых меркаванняў. Там, дзе патрабуюць самавітасці і адназначных рацый, яе вечна мяцежнаму сумневу няма што прапанаваць.

Да таго ж, філасофія сумняваецца не “ўсё яшчэ”, а непазбыўна. Два с паловай тысячагоддзі гісторыі змушаюць прызнаць нарэшце – неадказнасць яе пытанняў не мінальная, але канстытутыўная іх рыса. Любая пэўнасць, якую знойдзе філосаф, у той жа момант адпадзе ад яго, крышталізуецца ў новай эмпірычнай навуцы, а яго ўвага пяройдзе да іншых яшчэ болей “выклятых” пытанняў.

філасофія сумняваецца не “ўсё яшчэ”, а непазбыўна

І ўсё ж…

Адкінем меркаванні “ламаць – не будаваць” і “не руш старыны”, якімі можна было б прысароміць магчымых крытыкаў. Сплаціўшы велізарныя адступныя “Кесару” (ідэйная і ідэалагічная манатоннасць, скрайняя абмежаванасць акадэмічнай свабоды і, у першую чаргу, паламаны лёс і адабраныя жыцці самых выбітных прадстаўнікоў) філасофія ў Савецкім Саюзе ў яе марксісцкім ізводзе магла пахваліцца небывалым аўтарытэтам, фінансавай забяспечанасцю і шырокай імплементацыяй ў адукацыйны працэс. Ці было яно таго варта – пакінем вырашаць сумленню нашага чытача. Сённяшні стан беларускай філасофіі шмат у чым ёсць інерцыяй былых яе савецкіх абставінаў. Дый спакуса жывая і сёння: дагадзіць ідэалагічным запытам уладатрымальнікаў, пераканаць іх у сваёй незаменнасці для выяўлення магчымых ворагаў і легітымацыі палітычна існага можна і цяпер. Але ж і плаціць тады – па палітычных, а не ўласна філасофскіх рахунках. Гэта, зрэшты, не выключае імавернасці, што той ці іншы філосаф можа доўга крочыць утропы з дзяржаўнымі ці нацыянальнымі інтарэсамі, як бы апошнія не разумеліся.

“Сусветны досвед” і пачэсная традыцыя таксама – наўрад ці вырашальны аргумент. Бо: што значаць нават два з паловай тысячагоддзі і ўся еўрапейская культура ў параўнанні з прэтэнзіяй на саму вечнасць?

Што застаецца? Па-першае, умоўна, “кантаўская” стратэгія апалогіі: філасофія пабочны, калатэральны, а ўсё ж няўхільны прадукт самога нашага мыслення, самой сітуацыі чалавечага быцця. Покуль чалавек канечны, смяротны і абмежаваны ў сваім пазнанні, г. зн. пакуль ён ўласна чалавек, філасофіі яму не абмінуць. Прагнаўшы яе з універсітэта, пазбавіўшы усякага фінансавання, філасофію не выкаранім. Даб’емся толькі таго, што на месцы філасофіі, загартаванай у навуковых спрэчках і выверанай па міжнародным стандартам, паўсюдна прарастуць дамарослыя “філасофіі”. “Калі не можаш прадухіліць непарадак, трэба яго ачоліць” – фраза, якую прыпісваюць розным вядомым “дзяржаўным мужам”, да мудрасці якіх і можна адаслаць магчымых крытыкаў.

Па-другое, карысць прынята ацэньваць па канчатковаму прадукту пачынання. Які прадукт філасофіі? Зыходзячы з раней сказанага: A. асаблівы тып суб’ектыўнасці, B. свабода.

А. Філасофія як мікрапалітыка суб’ектыўнасці.

У англамоўнай філасофіі ёсць такое паняцце – “integrity” (можам прыблізна перакласці як “суцэльнасць”). Яно разглядаецца ў якасці адной з падствовых этычных катэгорый і паклікана азначаць адметны выбар прытрымлівацца сваіх маральных і этычных перакананняў і поглядаў, нягледзячы ні на што. Integrity і ёсць асноўны “прадукт” філасофіі. Такой унутранай суцэльнасці патрабуе, індуцыруе яе ў суб’екце філасофстваванне. Ідэальны філосаф павінен выйсці з усіх выпрабаванняў свайго паклікання падобным да быцця эліятаў: аўтаномным, бясшоўным і маналітным. А калі і далей разважаць згодна з інтуіцыяй Парменіда – праўдзівае быццё адрозніваюць ягоныя сінгулярнасць, цэльнасць і адзінкавасць, – то само быццё чалавека і стварае філасофія. Не тое, каб яна была карыснай для жыцця, жыццё яна творыць і узнаўляе з аскепкаў і урыўкаў бытавання, з жыцця ў пазыку. Меней патэтычна, але і меней анталагічна: філасофія ўносіць у наша жыццё пазнавальны стыль – той самы, што адрознівае добрую аўтарскую прозу ад мала сэнсоўнага пасцішу, створанага метадам copy paste.

Заразом цыруе філасофія і культуру ў цэлым. Менавіта філосаф, як правіла, першым заўважае ўсе імпліцытныя дылемы і апорыі сваёй культуры: між грамадствам і індывідам, розумам і верай, навукай і рэлігіяй, тэхнічным прагрэсам і маральным штылем… Для яго падобныя канфлікты – як уласная няўгойная рана. Толькі ўзнавіўшы суцэльнасць і з’яднаўшы незлучальнае ва ўласным розуме і жыцці ён знойдзе спакой. Філосафы, нібы трамбацыты ў чалавечым целе – першымі кідаюцца да ўсіх адкрытых ран культуры.

Бясспрэчна: філасофія не адзіны механізм індуцыравання ўнутранай суцэльнасці суб’екта, аднак, магчыма, найбольш эфектыўны. Прынамсі, найбольш выразны: цэласнасць яна не толькі ўзнаўляе, яе яна сведчыць, шукае ў вакольным.

Магчымы сумоўца – болей разважлівы і схільны да бюракратычна-прагматычных рахубаў – можа задаць “падступнае” пытанне: а якая карысць у гэткіх цэльных, “штучных” індывідах дзяржаве і грамадству? Пры тым, што шкода ад іх у кароткатэрміновай перспектыве навочная? Гледзячы як меркаваць…

У свой час Арыстоцель у “Палітыцы” адрозніваў дзяржавы і характэрны для іх палітычны лад паводле тыпа грамадзянства. У зыходным бачанні Стагірыта дзяржава не проста патрабуе, але і ўзнаўляе, прадукуе пэўны тып грамадзяніна, г.зн., можам сказаць: з’яўляецца машынай вытворчасці палітычнай суб’ектыўнасці. Развіццё мадэрных дзяржаваў і іх асэнсаванне адбывалася насуперак гэтаму бачанню: праз перакульванне ідэі суверэнітэту суверэна-манарха на індывідуальных або калектыўных суб’ектаў (насельніцтва ці нацыю, адпаведна). Сацыяльны суб’ект у новаеўрапейскай філасофіі зразумелі як дадзенасць, канстанту. Палітыка была зведзена да аб’яднання тоесных, падобных у паходжанні, спадзевах, мэтах суб’ектаў і падзелу, проціпастаўленню антаганістычных. Сёння, як ніколі раней, мы сутыкаемся з татальным крызісам гэтага, умоўна, “арыфметычнага” падыходу да палітыкі. Шматлікія ідэнтычнасці (нацыянальныя, класавыя, гендэрныя і д.п.) сітуатыўна спараджаюць, манетызуюць, забываюць, дыскрымінуюць – і ўсё гэта паўзверх і артаганальна да “рэальных”, “з плоці і крыві”, суб’ектаў. Рэчаіснасць суб’екта разарваная і эфемерная, і доўжыцца не шмат болей, чым ўстойлівасць перспектывы ў кліпе з агрэсіўным мантажам. Чалавек сучаснасці болей не “беларус”, “пралетарый” ці “жанчына”, але – мантажны стол, дзе мільгацяць абрыўкі жыццяў, рэкламных вобразаў, цытат з масавай культуры. Колазварот гэтага калейдаскопа ідэнтычнасцяў адбываецца насуперак жаданням канкрэтнага індывіда.

“Рэальная” палітыка сёння не канчаецца ля граніцы індывідуальнасці, наадварот: акурат гэтыя граніцы яна крэсліць і змяняе. Некалі Энгельс марыў “аднесці” дзяржаву ў музей старажытнасцяў да прасніцы і сякеры з бронзы. Як бачым, час для такой музеефікацыі дзяржавы яшчэ не наспеў. Але яе разуменне як волевыяўлення насельніцтва / нацыі і кіравання гэтым волевыяўленнем ужо састарэла. Кіраваць грамадзянамі і ў імя грамадзян сёння не нашмат болей асэнсавана, чым рабіць тое ж у адносінах да персанажаў кампутарнай гульні. Задачу прадукавання палітычных суб’ектаў выхапілі з нямоглых рук дзяржавы транснацыянальная макраэканоміка і канфрантуючыя з ёй мікрапалітыкі. Сярод апошніх знаходзім і філасофію. Можам, такім чынам, даць ёй сітуацыйнае азначэнне: яна – адна з сучасных мікрапалітык суб’ектыўнасці, якія супрацьстаяць напору макраэканамічных трэндаў, супрацьстаяць вымыванню гэтай самай суб’ектыўнасці з чалавека.

Чаму ўласна “мікра-”? На першы погляд – адказ відавочны. Філасофія разгортваецца на ўзроўні асобы, яе розуму і “душы”. Вытворца / адпраўнік філасофствавання – заўжды канкрэтны індывід. Філасофія найменей інстытуцыяналізаваная навука сучаснасці, прынамсі ў тым сэнсе, што творчасць у яе абшары ніколі не прыналежыць калектыўнаму суб’екту ці ананімнаму размеркаванаму эпістэмічнаму намаганню. Казаць пра філасофію цэлага ўніверсітэта, інстытута, навуковага калектыва можна хіба што ў метанімічным ці метафарычным парадку. Філасофія неаддзельная ад аўтарства. Нават у часы ананімнай літаратуры, у сярэднявеччы да прыкладу, філасофскія ідэі і рухі заўжды пайменаваны. Быліны і паданні, казкі і бардаўскія песні – стваралі, іначылі і забывалі па-за інстытутам аўтарства, у той самы час, калі спрачаліся і згаджаліся з Тамашам Аквінскім, Ібн Сінай, Уільямам Окамам, калі спасылаліся на Арыстоцеля. Магчымае тлумачэнне знаходзім у “Што такое аўтар?” М. Фуко, дзе французскі філосаф кажа: аўтару-праваўладальніку папярэднічаў аўтар-адказчык, а тэсту-ўласнасці – тэкст-чын, чын парушэння граніц свяшчэннэга і прафанага, законнага і незаконнага, пакоры і блюзнерства. Менавіта ў філасофіі – зоне найбольшай рызыкі і найбольш частага парушэння такіх межаў, подпіс і завізіраванасць тэксту, дыскурсу як такога былі запатрабаваныя найбольш рана.

Мікра-, такім чынам, можам прачытаць так: парушальнік грамадскага спакою – філосаф за сказанае “адказвае уласнай галавой”, таму, у першую чаргу, у галаве гэтай імкнецца навесці парадак. Але не ўсё так проста. “Галава на плячах адна”, але суб’ект, яе “насельнік” далёка не заўжды адзінкавы – простая ісціна шматкроць засведчаная і манетызаваная сённяшнім днём. Некалі такі відавочны і рэчыўны чалавек-мікракосм – люстра макракосму, сёння раз’яднаны, разарваны і зыбкі, як і сам (макра-)космас сучаснасці, пазбаўлены боскага прыгляду і плану.

Тэхналогіі сучаснасці, як і звязаны з імі прыбытак, развіваюцца насуперак ідэі: адзін чалавек – адзін суб’ект.

Каб не трапіць у пастку зацяганага, а ўжо дзеля таго і банальнага, філасофскага жанру “раней было лепей”: ганьбавання заганаў сучаснікаў і відзежаў тых катастроф, якія чакаюць упартых ў сённяшнім, – прывяду толькі некалькі прыкладаў.

Першае: інфармацыя. Яе збыткоўнасць, як і эпахальная для найноўшай гісторыі роля – агульнае месца: хто толькі не казаў пра “інфармацыйную эпоху”, хто толькі не наракаў на неадольнасць яе аб’ёму. Меней відавочна, што ў такім “эпахальным” і крытычным ужыванні слова, антонім для інфармацыі не “шум” ці недаінфармаванасць, але ж веды. Інфармацыя, у адрозненні ад ведаў, нічыйная, не пайменаваная і незразумелая. Веды – амаль псіхалагічны тэрмін: з іх нельга выкасаваць ментальны спод. Пытанні аб “хто” і “як” ведаў заўжды актуальныя: як прыходзяць да ведаў, хто іх асноўны носьбіт? Інфармацыю нават не абавязкова прывязваць да кагнітыўных здольнасцяў чалавека. Яна разлітая ў свеце і чалавечае усведамленне нічога не зменіць ў яе ісце. Інфармацыю не разумеюць, а пускаюць у абыходак. Яна вонкі чалавечага суб’екта. Характэрна таксама і пайменаванасць ведаў: законы, прынцыпы, новыя абшары амаль заўжды названы імёнамі тых, хто ўпершыню іх усвядоміў, вынайшаў, інфармацыя ж – ананімная.

У мінулыя эпохі, калі галоўным сімвалічным прадуктам культуры былі веды, рэй вёў чалавек-суб’ект. Ён быў гаспадаром ведаў, з дапамогаю ведаў ён гаспадарыў (“веды – сіла”). Класічная эпістэмалогія – тэорыя ведаў – ад пачатку і да канца прысвечана праблеме чалавека-суб’екта: ягоныя кагнітыўныя здольнасці і яго ж кагнітыўныя скажэнні былі яе адзінымі праблемамі. За новымі ведамі выпраўляліся як першаадкрывальнік у невядомыя краі, са спадзевам: новыя тэрыторыі будуць насіць імя першапраходцы. Людскія імпэт і жарсць ажыўлялі веды. Нездарма, асноўнай эмблемай класічнай эпохі стаўся Фауст – драматызаванае пазнанне, логіка спасціжэння перажытая як уласная трагедыя.

У інфармацыйную эпоху адпраўнік / спажывец інфармацыі ніколі не супадае з межамі чалавека: уласнік смартфона, рука з пультам, пальцы на клавішах, IP-адрэс ці сукупнасць cookie-файлаў – чалавек плюс чарговы гаджэт ці алгарытм аўтэнтыфікацыі. Кожнага разу гэта толькі чалавечы абрывак, часова зрослы з інфармацыйнай тэхналогіяй. Сам жа чалавек як асоба ніколі не бачыць і амаль не разумее той інфармацыі, якую эмануе ў свет. Тэорыя інфармацыі адказвае узаемнасцю: нічога не ведае пра фізічных індывідаў і яе мала абыходзяць адметнасці людской фенаменалогіі. Па інфармацыйных прасторах крадземся цішком і ўпотай, “як злодзей уначы”. Галоўная мара “лічбавага чалавека”: забыцца у інфармацыйных плынях. “Забыцца” ў дзейсным і залежным стане: вызваліцца ад штодзённых клопатаў, скінуць цяжар уласнага “я”, і – знікнуць з інфармацыйных радараў. Рупліва прыбіраем сляды нашага побыту ў сеціве: VPN, Tor-браўзеры, сцёртая гісторыя пошукаў і запытаў, “right to be forgotten” у Фейсбуку ці Гуглу… У стварэнні новай інфармацыі для чалавечай суб’ектыўнасці няма месца – праяўляецца толькі ў знішчэнні, утойванні яе. Чалавек расцярушвае сябе ў інфармацыйнай прасторы, адзначаецца ў ёй цалкам пасіўна – пакідаючы “digital footprint”, “лічбавыя сляды”, звязаць апошнія ў адзінства – задача для адпаведных алгарытмаў, а не самой асобы. Інфармацыя жывіцца чалавечымі жарсцямі і гаспадарыць чалавекам.

Другое: Big data – ключавая тэхналогія сучаснасці. Драбнюткія рухі чалавецтва ў “Сеці” рупліва збіраюць, захоўваюць і анатуюць дзеля таго, каб выявіць агульныя паводніцкія патэрны і іх карэляцыю. Пры тым, асобны індывід, з яго ўнікальнымі душэўнымі загібамі, амаль нікому не цікавы – шукаюць толькі валавыя заканамернасці. Апошнія выяўляюць не азіраючыся на індывідуальныя “таму, што”. Не істотна: ці разумее чалавек, што, зрабіўшы A, ён захоча / не захоча зрабіць B, істотна, што такія карэляцыі назіраюцца en masse. Болей за тое: чым меней для індывідуальнай псіхікі усвядомленыя, зразумелыя падобныя сувязі, тым прасцей іх манетызаваць. Парадокс сучаснасці: “лічбавы чалавек” абсалютна голы для цікаўнага вока, але гэты душэўны нудызм няма каму ацаніць. Аналізуючыя алгарытмы ўзіраюцца паўз галізну індывідаў у масавае – нябачнае і няўлоўнае на ўзроўні суб’ектыўнага сама-разумення. Канкрэтны суб’ект-асоба пры гэтым драбніцца на элементы мностваў: аматар японскай мультыплікацыі ці карцінак з коцікамі, наведвальнік адпаведных сайтаў, прадстаўнік пакалення … – кожны з гэтых аватараў жыве асобным жыццём не зважаючы на суседнія.

Трэцяе: сучасная культура пабудавана на агрэсіўным мантажы – у прамым і пераносным сэнсе. Блакбастэры, кліпы, рэклама, сацыяльныя сеці і д.п. – усе яны прапануюць быструю змену, мітусню перспектыў, пунктаў гледжання. Амаль уся вонкавая інфармацыя трапляе да нас цэнтраванай вакол рэальных ці эфемерных герояў, наратараў, назіральнікаў, і пры тым – прэпараванай, разарванай і наноў склеенай чужой рукой. Сучаснасць патрабуе ад нас штодня пражываць тысячы чужых жыццяў.

Аднясем усе падобныя трэнды сучаснасці да яе макраэканамічнага вымярэння. Тады наша прыстаўка “мікра-” будзе азначаць не толькі і не столькі маштаб аперацыяналізацыі (асобны індывід), колькі пазначыць мяжу супрацьстаяння, назаве “гэты” боку барыкады. “Мікрапалітыка”, такім чынам, значыць – першы аванпост супрацьстаяння макраэканоміцы. А “тылу” за гэтым аванпостам ўжо амаль і няма: дзяржава самаўхіліліся (ды і няма ў яе для таго сродкаў) ад задачы аднаўлення, злеплівання суб’екта, раз’яднанага, фрагментаванага сучасным капіталам.

Такім чынам, вяртаючыся да “падступнага” пытання ўяўнага суразмоўцы, заўважу: на глабальным рынку зменных ідэнтычнасцяў трэсці дубцом “манаполіі на легітымны гвалт” няма сэнсу. А вось філасофстваваць – наўрад ці.

“Пазнай сябе” – колісь гэтыя простыя словы спакусілі Сакрата на даўгі і цяжкі шлях эпістэмічных здзяйсненняў і спыніць яго змагла толькі згаданая чаша з цыкутай, з яе ўяўнай ганьбай і сапраўднай славай. Сёння “сябе” куды болей зыбкае, мінальнае і лёгкадаступнае: заклік “вярнуцца да сябе” наўрад ці натхніць кагосьці на геройскія ўчынкі, хіба што – на чарговую пакупку. Пабыць “сабой” нам прапануе і рэклама прахаладжальнага напою, і з’едзены шакаладны батончык, і кожны другі брэнд адзення, для найбольш жа зацятых – заўсёды адчынены дзверы кабінета псіхааналітыка. Платон у тыя часы параўноўваў філосафаў з “дэлоскімі вадалазамі”. Сёння варта патлумачыць яго думку так: толькі сам “дэлоскі” імпэт у самапаглыбленні і творыць ўпершыню глыбіню самасці, якая распасціраецца роўна настолькі, наколькі мы адважыліся ў яе пагрузіцца. Толькі упартасць у тых самых эпістэмічных здзяйсненнях і дазваляе надаць прасторавай плоскасці чалавека яе темпаральную “глыбіню”.

Сярод шматлікіх гандляроў каляровымі шкельцамі ідэнтычнасцяў, толькі лічаныя прапануюць сам навык склейкі іх у вітраж цэласнай суб’ектыўнасці. Адно з імёнаў такога навыку – філасофія. Магчыма, філосаф – неўтаймаваны ў сваіх пытаннях і заўжды бунтоўны – не самі лагодны грамадзянін. А ўсё ж лепшы, чым заўжды адсутныя тут і зараз “юзэр” і “спажывец”.

Сярод шматлікіх гандляроў каляровымі шкельцамі ідэнтычнасцяў, толькі лічаныя прапануюць сам навык склейкі іх у вітраж цэласнай суб’ектыўнасці. Адно з імёнаў такога навыку – філасофія.

B. Свабода філосафа.

Праблема свабоды складаная і сказана пра яе шмат. Я спынюся толькі на двух аспектах неабходных для нашай размовы. Па-першае, на штодзённым і інтуітыўным узроўні: свабода прадугледжвае выбар сярод імавернага (адпаведна, чым большы спектр магчымасцяў, тым болей ступеняў свабоды) у імя належнага ці жаданага. Г.зн. яна злучана з мадальнасцю – маўлення, мыслення і самога быцця. Па-другое паняцце свабоды непазбежна супярэчліва для любога паслядоўна-каузальнага светапогляду.

Філосаф – жадзён быць сабою, быць пры сваёй думцы, нягледзячы на акалічнасці і асертарычныя дадзенасці – майстра мадальнасцяў. Платон, каб апраўдаць непрыстасаванасць філосафа да жыцця, казаў – жыве на два светы і не заўжды чулы да мінальнага, бо ў послуху да вечнага. Гул праўдзівага замінае філосафам адрозніваць усе паўтоны зманлівай рэальнасці. Сёння змушаны быць больш сціплымі, альбо, як ваша ласка, больш нахабнымі: не ў двух – бачным і сапраўдным – светах жыве філосаф, але ў бясконцай множнасці: ў наяўным і ва ўсіх магчымых. “Семантыка магчымых светаў”, як пайменаваны аналітычны прыём узнікла надоечы, але як сама практыка інтэрпрэтацыі – яна раўналетак філасофіі. Ужо Парменід наважыўся супрацьпаставіць усяму бачнаму свой свет праўды, да таго ж, перабраў некалькі магчымых тлумачэнняў для самога бачнага і адзначыў адно – як найменш аддаленае ад пастуліраванай ім праўды. Магчыма мне запярэчаць: любы навуковы эксперымент (рэальны або мысленны) заснаваны на вар’іраванні параметраў магчымага для выяўлення неабходнага. Але, па-першае, толькі філосаф насмеліцца дастасаваць такі метад да ўсёй сукупнасці існага. “Чаму ёсць нешта, а не нішто?” – пытанне, якое пазбавіла сну не аднаго мудрагеля, сведчыць аб безагляднай мадалізацыі ўсяго запар, уласцівай філосафам. Па-другое, мадальны “рэпертуар” філосафа багацейшы ў параўнанні з прыродазнаўцай. Апошняму нельга пытаць аб належным і пажаданым, ён прывязаны пупавінай фактычнасці да дадзенага свету. Філосаф жа лунае ў надхмар’і магчымага з вольнасцю літаратара. Але, у адрозненні ад пісьменнікаў, такія адведкі імавернага патрабуюць ад філосафа перакройкі самога сябе, як і пошуку шляхоў для перабудовы ўсяго існага, у адпаведнасці з ўбачаным за гарызонтамі наяўнага. Філосаф, у процілегласць літаратару, заўжды “шчыры наратар”: апавядаючы аб магчымым, ён апісвае свае ўласныя эпістэмічныя вандроўкі.

Любыя наяўныя акалічнасці дадзены філасофскаму погляду у водсвеце магчымага і ў зарніцы шуканага. Філасофія выцягвае чалавека з фактычнага, з растворанасці ў свеце, дорыць яму свабоду жадаць і шукаць. Апісаная вышэй неўладкаванасць філосафа ёсць толькі адваротным бокам яго свабоды і яго адказнасці за гэту свабоду.

Любыя наяўныя акалічнасці дадзены філасофскаму погляду у водсвеце магчымага і ў зарніцы шуканага

Сёння мы стаім перад дылемай: як злучыць непазбыўнае пачуццё ўласнай волі з абсалютнай дэтэрмінаванасцю чыннасці нейронаў? Гэта праблема, толькі ў іншых рэдакцыях, была вядома і для гістарычнага “ўчора”: дзе месца для свабоды ў механістычным свеце? як можа быць вольным чалавек, зададзены абставінамі свайго сацыяльнага жыцця? Можа падацца, што наступ на ідэю свабоды выбара, уласцівы для сучаснай навукі, гэта адплата за яе матэрыялізм. Але такое меркаванне – памылковае. У адмаўленні свабоды волі сыходзяцца супрацьлеглыя ва ўсім іншым Бюхнер і Гегель, Гольбах і Спіноза. Паслядоўны і радыкальны матэрыяліст і ідэаліст, не згодныя ні ў чым іншым, аднолькава касуюць чалавечую сваволю. Чым бы не бачылі прадвызначаным індывіда – ладам культуры, структурамі мовы, неабходнай логікай развіцця сусветнага духа, непарушнымі законамі матэрыі ці арганічнага свету – у любым паслядоўна-маністычным светапоглядзе яго волі няма месца. Але, матэрыяліста і ідэаліста, а нават і прынцыповага скептыка, што практыкуе нязменнае Epoche, калі яны сапраўдныя філосафы, яднае яшчэ нешта. Узгадаю яшчэ раз свае ўласнае апісанне філасофіі, як камунікатыўнага акта: “пакараны” за неразважлівасць сваіх запытаў, спытаны аб уласных рацыях, філосаф змушаны адступаць, мысліць “назадкі” – шукаць апірышчаў для ўласных прынцыпаў і меркаванняў.