Іван Новік. Топ-5 філасофскіх кніг 2022 года па меркаванню гугла. Частка I

Правілы гульні тыя ж. Вынікі філасофскага году за мяне падводзіць гугл (і няхай першым кіне ў мяне свой смартфон той, хто не спадзяецца на алгарытмы амерыканскай карпарацыі ў развязанні істотных пытанняў). Запыт: «top philosophy books 2022» дае мне патрэбную карцінку, якой магу падзяліцца з вамі

а таксама — спіс чытання, якое ўжо мушу выканаць самастойна (прынамсі пакуль не з’явілася новая электронная мыліца для нашых кагнітыўных працэсаў) і вынікі якога прадстаўляю вам.

Chalmers, David J. Reality+: Virtual worlds and the problems of philosophy . – WW Norton, 2022.

Аўтар слыннай кнігі «The Conscious Mind» (Свядомы розум) і не меней знакамітага парадокса, або разумовага эксперыменту «філасофскі зомбі» (такі вось — даруйце за таўталогію — парадокс сучаснай, прынамсі аналітычнай, філасофіі: добра сфармуляваная праблема, інтэлектуальная загадка могуць уславіць іх стваральніка лепш за любы мудрагелісты і ёмісты фаліянт) у прадстаўленнях не мае патрэбы. Адылі сам Дэвід Чалмерс — аўтар і філосаф — патрабуе некалькі дадатковых словаў на свой рахунак. Бо ў прамежку між тым, першым — якое прынесла яму славу — і гэтым, спадзяемся не апошнім, але самым свежым — аб якім размова ніжэй — былі і іншыя, не меней, на мой асабісты густ, цікавыя і дакладна больш грунтоўныя выданні.

Затрымаўшыся яшчэ колькі год на праблемах розуму і свядомасці — паўдзельнічаў у якасці рэдактара ў складанні зборніка «Philosophy of Mind: Classical and Contemporary Readings» («Філасофія розуму: класічныя і сучасныя тэксты» 2002), напісаў кнігу «The Character of Consciousness» («Характар свядомасці» 2010) — Д. Чалмерс апошні час праяўляў цікавасць да агульных праблемаў метафізікі: рэдагаваў аднайменны зборнік «Metametaphysics» Оксфардскага выдання і на падставе сваіх лекцыяў імя Джона Лока ў тым жа брытанскім універсітэце (гэтыя штогадовыя чытанні, куды запрашаюцца зоркі першай філасофскай велічыні, лічыцца адной з найбольш значных падзей у англа-амерыканскім інтэлектуальным свеце) напісаў кнігу «Constructing The World» («Пабудова свету», 2012). Падкрэсленая складнасць выданняў адвадзіла ад іх увагу некалі вельмі прыхільнага да аўтара масавага чытача і яны былі адзначаны толькі адмыслоўцамі.

Ці то Чалмерс засумаваў аб сваёй былой папулярнасці, ці то стаміўся ад уласнай мудрагелі — але «Reality+» пісана нібы наўмысна ў супрацьвагу і ў супярэчнасць да ранейшых кнігаў: падкрэслена проста, з апеляцыяй да самага шырокага і не падрыхтаванага чытача, на мяжы з прафанацыяй.

Якой бы не была сапраўдная мэта аўтара — вяртанне былой славы, або інтэлектуальнае апрашчэнне — але лёс быў да яго не мілажальны нагэтулькі, што спраўдзіўшы абедзве. Цяпер Чалмерс мусіць даваць рады як свайму поспеху, так і сваёй новай прастаце.

У сведкі папулярнасці «Reality+», якая ўжо відавочна пераўзышла колішнюю, здабытую кнігай «The Conscious Mind», можна прывесці не толькі сам гугл, які нязменна змяшчае выданне на першую пазіцыю сваіх «топаў», але і самавіты, амаль бясконцы спіс інтэрв’ю раздаваных аўтарам, як і водгукаў пісаных рэцэнзентамі з нагоды новага выдання.

Што ж датычыць прастаты… Ігар Бабкоў часта наракае на тое, што сучасная філасофія ператвараецца ў комікс. Заўжды пярэчу майму старэйшаму калегу — калі ёсць магчымасць, на словах, або завочна — бо, па-першае, можа акурат дзеля пакаленчых аберацый, гляджу на стан і перспектывы сучаснага філасофствання куды болей аптымістычна, а, па-другое, быўшы аматарам жанру, з лёгкасцю магу прывезці тузін прыкладаў нагэтулькі складаных па выкананню і думцы коміксаў, што выкарыстоўваць іх імя ў такой крытычнай ролі, на мае меркаванне, зусім не выпадае. Але ж калі дапусціць, што рацыя ўсё ж за Ігарам, то бадай не будзе лепшага прыкладу для ягонай думкі, чым «Reality+». Чалмерс напісаў відавочны «комікс» — у дрэнным сэнсе слова — не толькі таму, што кніга, амаль на ўзроўні дзіцячага выдання, стракаціць шматлікімі жартаўлівымі ілюстрацыямі ў характэрнай манеры, але і таму, што думкі свае аўтар падае сумысля спрошчана і пляската.

Яшчэ раз: прынамсі ў мяне самога, тэкст пакінуў прыкрае пачуцце чагосьці на мяжы з прафанацыяй. І не тое, каб я быў безапеляцыйным апанентам лёгкай філасофскай мовы і пазбягання дысцыплінарнага жаргону. Хутчэй наадварот. Тая, да прыкладу, амаль маніякальная ятра, з якой Вітгенштайн рэдагаваў свае кнігі, спрабуючы максімальна і сінтаксічна, і лексічна спрасціць выяўленне сваіх думак, нічога апроч павагі і жадання пераймаць не выклікаюць. Таму свайму раздражненню ад новай кнігі Чалмерса і яе манеры падзівіўся нават сам. Паразважаўшы над гэтым сваім пачуццем, знайшоў у ім нешта падобнае да абражаных блюзнерам пачуццяў верніка…

Прывяду для ілюстрацыі некалькі прыкладаў: свой сціслы экскурс у гісторыю пытання магчымай ілюзорнасці свету Чалмерс пачынае з цытаты з «Багемскай рапсодыі» гурта Queen: «Is this the real life? / Is this just fantasy?» (Ці сапраўднае гэта жыццё? Або гэта толькі фантазія?). Тры старажытныя філасофскія традыцыі Кітая, Грэцыі і Індыі – піша Чалмерс – задаваліся пытаннем Фрэдзі Меркурі… А хіба не наадварот? – хацелася спытаць аўтара. Думкі святога для індуізму легендарнага мудраца і стваральніка Рыгведы Нарады ілюструюцца сюжэтамі з «Рыка і Морці». Платон параўнаны (і зраўнаны) з Морфеўсам, кіна-героем «Матрыцы». Разбор картэзіянскай філасофіі ператвараецца ў аналіз фільму «Шоў Трумана»… І гэтай далей. Нічога прынцыпова дрэннага ў тым, каб падмацаваць складаныя філасофскія думкі прыкладамі са знаёмай чытачу масавай культуры, няма. Праблема ў тым, што Чалмерс ніяк не маштабуе свае параўнанні і складаецца ўражанне, што прагляд «Рыка і Морці» можа стаць паўнавартаснай заменай Рыгведзе, вечар праведзены разам з «Матрыцай» роўны прачытанню «Палітэі» Платона, Труманавы прыгоды не горшыя за ўвесь скепсіс Дэкарта, а замест вывучэння старажытнай філасофіі можна проста праслухаць песню Queen.

Ніколі не лічыў сабе асабліва цемрашальным артадоксам, але нават і мне няёмка і няўтульны ў гэтым, прапанаваным Чалмерсам, прынцыпова пляскатым і анты-іерархічным свеце, дзе філасофскія аўтарытэты і рэлігійныя дзеячы старажытнасці прамаўляюць на адных правах з супер-героямі Марвел… «Reality+» не проста пісана на мове масавага чытача, але з ягонай перспектывы.

Думка ж, якую Чалмерс вырашыў выказаць у такой экстравагантнай манеры, хоць і не складаная, але досыць цікавая і, нават, у пэўнай ступені контрынтуітыўная.

З вялікай імавернасцю мы жывем у віртуальнай сімуляцыі, або жывем віртуальнай сімуляцыяй — піша аўтар «Reality+», прыводзячы аргумент, снаваны на колькаснай і часавай інтуіцыі. Тым павольным і марудным тысячам гадоў, на працягу якіх жылі мільярды «сапраўдных» людзей, супрацьстаяць тысячагоддзі, складзеныя з нанасекундаў, за якія адбываюцца электронныя працэсы, і незлічоныя новыя сусветы, эмуляваныя на камп’ютарах будучыні, якія стануць або магчымымі ў недалёкай чалавечай прышласці, або ўжо дасяжны для іншых разумных істотаў.

Як толькі стане магчыма паўнавартасная сімуляцыя рэчаіснасці, зусім неўзабаве колькасць віртуальных сусветаў і іх віртуальнага насельніцтва перасягне ўсе магчымыя, былыя і наяўныя аналагі. Пытанне аб «сапраўднасці» рэчаіснасці, ёсць, фактычна, пытаннем статыстыкі — і бясспрэчная перавага тут за адмоўным адказам.

Калі толькі паўнавартасная сімуляцыя нашага перцэпцыйнага досведу і самой нашай свядомасці на электронным носьбіце сапраўды магчымыя — можа запярэчыць чытач Чалмерсу. На што апошні адказвае довадамі распрацаванымі раней, падчас папярэдняга змагання з «цяжкай праблемай свядомасці» (назву і фармулёўку якой ён уласна і прыдумаў): нягледзячы на ўсю сваю загадкавасць і няўлоўнасць для навукі цяпершчыны, розум (у тым ліку і чалавечы) можа быць эмуляваны на прынцыпова іншым носьбіце. Напрыклад, на падставе ланцужкоў лічбаў, з якімі маюць справу сучасныя камп’ютары.

Адным словам: «Прачынайся, Неа, ты ў матрыцы».

Адылі, у адрозненні ад багата цытаванай самім Чалмерсам знакамітай трылогіі (так, аўтар гэтага агляду прыналежыць да тых мармылёў, якія адмаўляюцца прымаць рэальнасць — віртуальную, або не — дзе ў трох пачатковых фільмаў быў працяг, і агулам лічыць, што і братам, і сёстрам Вачоўскі лепей было спыніцца на самым першым) «Reality+» прапануе яшчэ болей змрочны сцэнар. Магчыма, ніякай рэальнасці, у якую б мы маглі «прачнуцца», няма — наша існаванне, імаверна, не мае пад сабой ніякіх іншых падставаў, апроч вылічальных працэсаў на нейкім нязнаным нам камп’ютары. Г. зн. не толькі ўвесь дасяжны і вядомы нам досвед і свет могуць быць сімуляцыяй, «загружанымі» у наш мозг прадуктамі пэўных электронных алгарытмаў і праграм, але і самі нашы цела і розум будуць такім ж творамі тых жа алгарытмаў і праграм. Не будзе ніякага цела, ад якога адключаюцца шматлікія правады — бо і наша цялеснасць існуе толькі ў гэтых самых правадах…

Не існуе ніякага магічнага «шчыпка», які б змусіў нас або прачнуцца, або канчаткова пераканацца ў сапраўднасці рэальнасці. Апошняя можа быць віртуальнай з зусім не віртуальнай імавернасцю. Магчыма не існуе нават ніякіх сапраўдных «нас» і ўвесь сэнс нашага існаванне зводзіцца да таго, каб быць выпадковым NPC у квесце якім, да прыкладу, бавіць свой час вунь той хлопец побач у вагоне метро…

Але – і акурат тут думка Чалмерса пачынае выглядаць арыгінальнай – нават такі імаверны сцэнар зусім не нагода, каб ставіцца да нашай (магчыма віртуальнай) рэальнасці ўсцяж нігілістычна. У адрозненні ад кінагероя сыгранага Кіану Рыўзам, мусім разглядаць нашы стасункі з іншымі людзьмі – незалежна ад іх рэальнасці або віртуальнасці – як падлеглыя этычным нормам, а наш свет, безадносна пытання яго існавання або на падставе квантавых працэсаў, або лічбавых вылічэнняў, як абʼектыўны.

Уласна праблему магчымай сімулятыўнасці свету Чалмерс раздрабняе на тры пытанні: а) эпістэмалагічнае – як можна адрозніць рэальнасць віртуальную і фізічную, ці існуе тут нейкі крытэр або аргумент, які б пераканаў нас у «сапраўднасці» знанага нам досведу? б) анталагічнае – ці ёсць віртуальны свет рэальным або ілюзорным і в) этычнае – ці магчыма добрае і асэнсаванае, этычнае жыццё ў сімуляванай рэальнасці?

На першае, як ужо зразумела, аўтар «Reality+» падае адназначна адмоўны адказ: ніякай магчымасці канчаткова пераканацца ў тым, што мы не жывем у віртуальнай рэальнасці ў нас няма і быць не можа. Ніводны з прапанаваных шматлікімі філосафамі аргументаў не працуе. Сыходзячы ж з апісаных вышэй статыстычных аргументаў (сюды можна было б дадаць снаваную на тых жа часавых інтуіцыях ідэю больцманаўскага мозга) — шанцаў у віртуальнай рэальнасці нават болей.

Пачынаючы з другога, анталагічнага пытання Чалмерс пачынае разыходзіцца з большасцю вядомых нам філосафаў (як і актыўна цытаваных ім герояў масавай культуры). Віртуальная – настойвае ён – не роўна ілюзорная. Не варта ўспрымаць сімуляваную рэальнасць як нешта залежнае, другаснае і нецікавае – як «рэальнасць мінус». Тое, што адбываецца ў віртуальным свеце адбываецца сапраўды: бачныя нам сталы і крэслы не зʼяўляюцца ілюзорнымі – яны абсалютна рэальныя абʼекты, але магчыма зроблены не з кваркаў і глюонаў, як аб тым мяркуе сённяшняя фізіка, але з бітаў. Памылкай будзе толькі блытаць фізічныя абʼекты з лічбавымі, але ж – не прымаць апошнія за існыя.

Гэтак жа сама станоўча адказвае Чалмерс і на этычнае пытанне – жыццё ў віртуальным свеце можа быць гэтак жа добрым і асэнсаваным, як і жыццё ў свеце сапраўдным. Блізкія і знаёмыя нам людзі, як і прадстаўнікі чалавецтва наагул, нават быўшы толькі сімуляванымі, усё адно патрабуюць ад нас маральнага стаўлення.

Усё гэта аўтар «Reality+» называе сваёй «тэхнафіласофіяй», разумеючы пад апошняй 1) філасофію тэхнікі, з аднаго боку і 2) выкарыстанне сучасных тэхналогіяў у спробах даць новыя адказы на спрадвечныя філасофскія пытанні, з другога. І не тое, каб Чалмерс сапраўды карыстаўся сучаснымі вылічальнай тэхнікай для развязання інтэлектуальных праблемаў – хутчэй ён проста пазычае некаторыя знаёмыя нам інтуіцыі, звязаныя з кампʼютарнай сферай, для перакладу характэрных філасофскіх практык і ідэй на мову сучаснасці. Калі мы карыстаемся разумовымі эксперыментамі – мы фактычна ствараем своеасаблівы віртуальны свет. Знакамітае пытанне Чжуан Цзы: ці не матыль ён, які толькі сніць сон пра кітайскага мудраца – гэта разумовы эксперымент, а значыць і віртуальная рэальнасць. Пячора Платона? – Таксама! Самотны Дэкарт у змаганні з сваім зламысным дэманам-ашуканцам – усё тое ж…

Адным словам, і тут Чалмерс застаецца верным свайму падыходу: ніякай гістарычнай дыстанцыі, абсалютна пляскаты свет, дзе былое тоесна цяперашняму, а індускі мудрэц – героям сучаснай мультыплікацыі… Бясконцае множанне рэальнасцяў і праліферацыя сімвалаў на каштоўнасна і анталагічнай пляскатай паверхні, што нам прапануецца вітаць, як пашырэнне магчымасцяў і «рэальнасць плюс» (Орўэл бы сказаў: «плюсплюс»).

Свой агляд хацеў бы закончыць рызыкоўным абагульненнем. Здаецца, і колішняя папулярнасць «Матрыцы», і сённяшняя – новай кнігі Чалмерса сімптаматычныя. Жаданне «прачнуцца разам з Неа» пасялілася ў грамадскай свядомасці зусім не дзеля нейкіх асабліва пераканаўчых аргументаў на карысць ірэальнасці свету, і нават не праз пашырэнне кампʼютарных тэхналогіяў, а было прычынена адмысловай нудой дзевяностых. Тады здавалася: яшчэ крыху і рукой чарговага Фукіямы на небасхіле чалавецтва будзе напісана: «game over», усе фрагі ўзятыя, асноўная сюжэтная лінія пройдзена. Наперадзе – толькі прэсная шчаснасць і доўжанне таго ж самага.

Сённяшні свет ізноў занадта хіжы, непрадказальны і «цікавы» (у самым горшым кітайскім сэнсе слова), каб адцягвацца ад яго «праходжання» на анталагічныя пытанні. Прынамсі на ўзроўні грамадскай свядомасці пытанне аб віртуальнасці нашай рэальнасці, вырашаецца не на аргументацыйным узроўні, але функцыянальна ад яе эмацыйнай напоўненасці. Распрацоўнікам кампʼютарных гульняў і геймерам гэта добра вядома: у віртуальны свет чалавека зацягвае зусім не якасць тэкстураў і 3d графікі, але займальнасць і непрадказальнасць сюжэту, ілюзія свабоды выбару, эмацыйная і маральная значнасць пастаўленых перад ім дылемаў. Тут можна правезці паралель з думкамі агляданай ніжэй кнігі Кіран Сэтыя. Шчаснасць жыцця без болю і хваробаў, вядома ці мроена толькі хворым і тым, хто пакутуе, а як толькі сапраўды дасягаецца, то распушчаецца, знікае, растае ў небыце, як ранішні туман пад промнямі сонца… Каб пераканацца «сапраўднасці» рэальнасці чалавецтву патрэбны не столькі інтэлектуальныя аргументы, колькі чарговы раўнд войнаў, пандэміяў і фінансавых крызісаў…

How to say no: an ancient guide to the art of cynicism / Diogenes and the cynics; selected, translated and introduced by M.D. Usher. – Princeton University Press, 2022.

«Now I wanna be your dog»

Ігі Поп

«Пссс, хлопча / дзяўчо. Сумуеш? Не ведаеш, што рабіцьмеш з сваім жыццём? Не журыся! Гэтыя клёвыя барадатыя чувакі з старажытнай Грэцыі ведаюць усе адказы! Поспех у кар’еры, жыццё пражытае як трэ і поўныя нагавіцы атараксіі! – усё гэта пад адной вокладкай і ўсяго за … долараў! Мудрасць стагоддзяў на любы выбар і густ! Разумнікі з бялявай барадой, геніі з чарнявай барадой, філосафы з рыжа-кучаравай барадой – усе яны гатовы радзіць персанальна табе і развязаць любую жыццёвую праблему. Не праходзь міма, або пашкадуеш!» – прыблізна так можна ахарактарызаваць жанр кніг, які апошнім часам усё болей і нахабней прэтэндуе на званне філасофіі, адціскаючы з уласных паліцаў сапраўдныя ўвасабленні апошняй.

Не тое, каб я быў катэгарычна супраць такой манетызацыі старажытнагрэцкай мудрасці, або зацятым адмоўцам самога жанру. Бадай толькі не разумею: што агульнага тут, апроч пары згаданых імёнаў, з самой старасвецкай «любою да мудрасці».

Першай ахвярай такой жанравай блытаніны паў стаіцызм. Бясконцы паток «self-help» (назавем нашага падазронага менавіта так) кніг, пра тое, як стрываць сучаснасць – а болей саманадзейны аўтар паабяцае вам і шчаснасць у асабістым жыцці і поспех у вядзенні бізнесу – датрымліваючыся парадаў Хрысціпа, Марка Аўрэлія і іншых прадстаўнікоў школы, разліўным морам абрынуўся на чытача і ў кніжныя крамы. Сёння, здаецца, ужо нават і сорамна казаць пра Стою ў прыстойным філасофскім грамадстве, хіба што – ідзецца пра вядомую порна-акторку, якая па сумяшчальніцтву «таксама» філосаф.

Тае бяды! – падумалі ўпраўныя аўтары і ўвішныя выдаўцы – ёсць яшчэ некрануты цалік усяго астатняга Элінізму!

Цяпер прыйшла чарга кінікаў.

Далей… далейшыя сюжэты таксама прадказальныя і можна, нават, пазабаўляцца прыдумляючы назвы наступных кніг у тым жа дусе: «Як адрывацца з сябрамі ва ўласным садзе. Парады кампанейскім садаводам ад Эпікура», або «Няхай багі і смерць пачакаюць! Запаветы для сапраўдных пафігістаў ад эпікурэйцаў», «Максімальная асалода даўжынёй ва ўсё жыццё! Нават Гью Гэфнеру не завадзіць павучыцца ў кірэнаікаў», «Паўсюль толькі фэйкі! Не дай сябе падмануць: парады Сэкста Эмпірыка».

Па невялікай прадмове – напісанай, аддам аўтару належнае, не без пэўнага літаратурнага таленту; грэкаў ён прадстаўляе гэткімі чэмпіёнамі ў прамаўленні «не»: і некалі сказанае «ʼΟχι» (уласна «не») на патрабаванні капітуляцыі ад Мусаліні ператварылі ў нацыянальнае свята, і Ахіл адмаўляўся ваяваць з траянцамі, і Сакрат адхіляў любое жыццё, апроч прысвечанага пошукам праўды, і персам афіняне, разам з спартанцамі, кажуць, нахамілі, але ўсіх іх перасягнуў Дыяген, кожная фраза якога была фактычна адмаўленнем – нас чакае мікс, ці нават салата з антычных крыніц. Пасля некаторых згадак аб знакамітых досціпах і эпатажных паводзінах самога Дыягена, ідзе пару вялікіх цытат з Сенекі, кавалак з ліста Кратэта Гіпархіі, якое нават сам складальнік прызнае за пазнейшую падробку, справаздача аб сустрэчы кампаньёнаў Александра Македонскага з «гімнасафістамі» (так грэкі назвалі індыйскіх аскетаў-ёгаў) і г.д.

Аўтарскія тлумачэнні, чаму выбраны менавіта гэты фрагменты, а часам і наўпрост – прычым тут уласна кінікі, даволі блытаныя і відавочна недастатковыя. Наўрад ці ў чытача, які не знаёмы з гэтай антычнай школай па іншым крыніцам, складзецца хоць якое-кольвек поўнае ці, прынамсі, не супярэчлівае ўяўленне аб былых паслядоўніках Дэмакрыту. Бадай толькі, што былі яны досыць радыкальнымі ў сваіх учынках, любілі казаць «не» і былі паважаныя сярод сваіх сучаснікаў. Адным словам – «клёвыя» дзядзькі.

Парадай Марка Ашера: паспрабаваць стыль жыцця і адносіны да свету гэтых клёвых дзядзькаў на сабе – бо вось жа, і выказванні іх гучаць зусім як вунь таго знакамітага інвестара і гэтага папулярнага блогера, і касмапалітамі былі, не раўня сённяшнім нацыяналістам, і жывёлу паважалі, разам з усімі нечалавечымі агентамі, зусім як самыя модныя постгуманісты – ягоны чытач наўрад ці зможа скарыстацца. Бо, як гэта – жыць згодна з філасофіяй кінікаў (нават у той мінімалістычнай self-help версіі пра якую думае аўтар-складальнік), па кніжцы зразумець цяжка, калі наагул не немагчыма.

Наастачу, несуцяшальны вердыкт: перад намі толькі спроба ўскочыць у цягнік, запушчаны нечаканай славай стоікаў – і так ужо досыць сумнеўнага характару, дзе з антычных філосафаў лепяць гэткіх коўчаў у служэнні сучаснаму бізнесмену і кніжнаму рынку – да таго ж, відавочная няўдалая.

West, Andy. The Life Inside: A Memoir of Prison, Family and Philosophy. – Picador: London, 2022.

«Ніякая гэта не філасофія! Гэта толькі біяграфічныя нататкі, мастацкі напісаныя выкладчыкам філасофіі па слядох досведу навучання ў незвычайных варунках і падмацаваныя рэфлексіяй над уласным няпростым жыццёвым досведам. Нізка своеасаблівых прытчаў, дзе дыялогі з сваімі адметнымі навучэнцамі, уласныя думкі і пачуцці, сямейныя абставіны зарыфмаваныя вакол некалькіх канцэптаў (ідэнтычнасць, свабода, сорам, жаданне, шацунак, шчасце, час і г.д.), назваць філасофскімі якія можна хіба што з вялікай нацяжкай» – была мая першая думка падчас чытання кнігі Эндзі Ўэста.

«Калі гэта не філасофія і калі такі тэкст не сягае снабісцкіх стандартаў акадэмічнай філасофскай навукі – тым горш для акадэмічнай філасофіі! Аўтар пераўзыходзіць у «мужнасці ісціны» большасць вядомых мне мудрагеляў, якімі б бездакорнымі не былі аргументы апошніх, наколькі б далёка яны не маглі снаваць свае думкі на падставе некалькіх зыходных аксіём і логікі… «Жыццё ўнутры» навучае любові да мудрасці лепш за іншую цагліну бездакорных, «глыбокіх» разважанняў!» – не забавіла другая, супярэчная першай думка…

Апошнім часам сярод філосафаў назіраецца, нібы праз стомленасць ад уласнага акадэмізму і ад універсітэцкіх кафедраў, імкненне выкладаць у незвычайных абставінах і для адметных аўдыторыяў. У якасці прыкладу можна прывесці праект філасофіі для дзяцей (напрацоўкамі якой, дарэчы, актыўна карыстаецца і аўтар разгляданай кнігі). Але досвед Эндзі Ўэста бадай самы апрычоны (хоць і не ўнікальны, бо грунтуецца на ўжо сталай практыцы выкладання ў пенітэнцыярных установах) – ужо чатыры гады ён праводзіць заняткі па філасофіі для вязняў брытанскіх турмаў. Сярод ягоных студэнтаў – асуджаныя на даўгія тэрміны і за цяжкія злачынствы, наркаманы і педафілы, вязні жаночых турмаў. Шлях Эндзі Ўэста да такой адметнай аўдыторыі быў, з аднаго боку, выпадковым, а з другога – бадай што перадвызначаным. Пачаць заняткі сярод асуджаных вырашыў не сам, а быў запрошаным іншым выкладчыкам. Але нагодай для запрашэння стала эсэ Эндзі Ўэста, у якім ён разважаў над уласным біяграфічным досведам. Родныя бацька, дзядзя і брат аўтара значную частку сваіх жыццяў правялі ў турмах, і з кожным з іх звязаны траўматычны досвед, ад якога ён паволі вызваляецца праз адметна зрэжысіраваныя дыялогі: ён сам, з паліфаніяй уласных дэманаў у галаве, ягоныя «студэнты», вязні турмаў, нечакана дасціпныя і глыбокія ў сваіх адказах і разважаннях, і мы – чытачы ягонай кнігі, чые забабоны адносна асуджаных і ўласных жыццяў намагаецца пахіснуць Эндзі Ўэст.

У свой час аб задачу «даць голас» французскім турмам раскалолася філасофія Мішэля Фуко. Досвед стасавання з асуджанымі змусіў французскага мысляра радыкальна пераасэнсаваць і пераарыентаваць уласную думку, яе эўрыстыкі і мэты. Быў змушаны займацца студэнтамі, увязненымі пасля хваляванняў 1968-га году, знаходзіць у сучасным яму грамадстве цэлы кантынент асуджаны на маўклівасць – турму – і ў спробах вярнуць яму голас пакутліва і радыкальна перараджаецца як філосаф. Мецьмем адпаведна два Фуко – да і пасля – Фуко-археолага і Фуко генеалога, адпаведна.

Для Эндзі Ўэста задача «даць голас» вязням брытанскіх турмаў вырашаецца (прынамсі так падаецца зыходзячы з напісанага ім тэксту) значна прасцей.

Прыём першы: майстэрскі арганізаваныя і аркестраваныя дыялогі. Размова-разважанне з асуджанымі пачынаецца з зыходнай праблемы пададзенай у форме парадокса ці дылемы (некаторыя з іх добра вядомыя айчынным філосафам – кшталту карабля Тэсея, або апорыяў Зянона – іншыя ж могуць стаць добрай закрасай для іх педагагічнай практыкі, і ўжо дзеля іх кніга варта прачытання), шукаць жа адказы прапануецца самім навучэнцам у супольным абмеркаванні. Эндзі Ўэст толькі раз-пораз умешваецца ў дыялог кропкавымі рэплікамі, цытатамі, якія яшчэ больш інтэнсіфікуюць і заглыбляюць палеміку.

Як я пісаў, глыбіня і дасціпнасць адказаў, падаваных асуджанымі, дзівяць. Некалькі прыкладаў (у кнізе вы знойдзеце значна болей). На той самы парадокс карабля Тэсея (паступова ўсе ягоныя дэталі былі цалкам заменены на новыя; адпаведна пытанне: ці тое самае гэта судна, альбо новае) і на звязаную з ім праблему ідэнтычнасці чалавека, які таксама ўвесь час змяняецца біялагічна і псіхалагічна, наш выкладчык атрымлівае такія адказы: карабель усё той жа, бо ён усё яшчэ належыць Тэсею, менавіта яго статус маёмасці вызначае ягоную тоеснасць; мая маці наведвае мяне – яна бачыць ува мне ўсё таго ж чалавека, дзякуючы чаму я застаюся сабой. Або: Эндзі Ўэст распавядае сюжэт з Адысеі – галоўны герой прыказвае прывязаць сябе да мачты, каб пачуць спеў сірэн, камандзе ягонага караблю загадана замазаць вушы воскам, і толькі адзін аслухаўся, ачысціў свае вушы і загінуў у акіянічных хвалях, заваблены чароўнымі галасамі. Хто тут сапраўды вольны? – пытае выкладчык. Чальцы каманды – гучыць адзін з адказаў – яны свабодныя, як і мы тут, бо пазбаўлены пакутаў выбару, і яны, і мы здолелі мінуць панаду, увагнуўшы галаву долу, бо менавіта так трэба рабіць тым, хто хоча вярнуцца цэлым да дому. Адзін з асуджаных выбірае самога Уліса, як самага вольнага чалавека, на што чуе ад аднаго з сваіх таварышаў па зняволенню пярэчанне: Адысей, дарма што кароль, пачуў чароўны спеў, незраўнёны ні з чым у ягоным жыцці, успамін аб ім будзе кроіць ягонае сэрца да скону, псуючы ўсе будучыя магчымыя асалоды, у гэтай гісторыі ён – самы нявольны з усіх. Нават патанулага ў хвалях непаслушэнца выбірае адзін з асуджаных, кажучы: ён быў дастаткова харобрым, каб прыняць сваю свабоду. Эндзі Ўэст распавядае міф пра Сізіфа і ягоную інтэрпрэтацыю Камю. Вы не можаце быць шчаслівымі – кажа на гэта адзін з слухачоў – калі вы не прынялі рэальнасць, а непадпарадкаванне – гэта калі вы прымаеце сітуацыю, але ўсё адно працягваеце; Сізіф шчаслівы, бо ён непакорлівы. Або: пачуўшы пра сумнеў Дэкарта – ці можам быць пэўныя, што зараз не спім – адзін з вязняў кажа: я ведаю, што зараз не ў сне, бо я ў турме, а мне заўжды мроіцца толькі жыццё навонкі. Другі ж разважае: рэальнасць асэнсаваная, знаны нам свет мае занадта вялікі сэнс, каб быць марай. Падчас абмеркавання Баэцыя і ягонага суцяшэння Філасофіяй, навучэнцы Эндзі Ўэста заўважаць: «лэдзі філасофія» нібы дазволіла яму друкаваць уласныя грошы – няхай гэтыя падробныя манеты і падаюцца яму шчасцем, але для ўсіх астатніх навочна іх несапраўднасць.

Агулам ужо падчас першай сваёй сустрэчы з асуджанымі (для нас гэта будуць першыя старонкі ягонай кнігі) Эндзі Ўэст меў магчымасць пераканацца: ягоная аўдыторыя зусім не простая. Ягоныя навучэнцы спасылаюцца на нейранавуку і квантавую механіку, пачуўшы імя Джэрэмі Бентама заўважаюць: «ён праектаваў турмы, гэта той, хто распрацаваў паноптыкум» і г.д. Справа, адылі, нават не ў шырокіх канкрэтных ведах, якімі падчас даўгіх гадоў самоты і бяздзеяння насычае сваю галаву сёй-той з асуджаных, але ў адметнай мадальнасці большасці з падаваных адказаў. Бачна, што ў свае рэплікі яны ўкладаюцца экзістэнцыяльна, усім сваім адметным досведам і жыццёвай сітуацыяй, рызыкуючы істотнымі для іх светапогляду прынцыпамі.

Гэта зусім не значыць, што Эндзі Ўэст перафарбоўвае злачынцаў у бездакорных мудрагеляў – ён дбайна перадае ўсе іх сальныя жарты, жаргон і слэнг, агрэсіўную манеру маўлення і мачысцкі светапогляд. Але нават такімі нішчымнымі і апрычонымі дыскурсіўнымі сродкамі ягоныя слухачы здольны падчас выказвацца глыбей і танчэй за іншага знаёмага мне выпускніка філасофскага факультэту…

Прыём другі: нідзе – ані падчас саміх заняткаў, ані ў іх пазнейшай перадачы на паперы – Эндзі Ўэст не дазваляе свайму аўтарытэту выкладчыка і аўтара кнігі заглушыць галасы асуджаных. Ён сам сыходзіць у цень, амаль нідзе не выказвае ўласнай пазіцыі, не падае «слушных» адказаў, не ставіць у палеміцы апошнія кропкі. Усе агучаныя асуджанымі аргументы і пярэчанні застаюцца прынцыпова не звершанымі, дыялагічна разнасцежанымі для чытачоў. А каб яшчэ болей наблізіць апошніх да сваіх адметных студэнтаў Эндзі Ўэст прыбірае з апісанняў сваіх заняткаў усе мастацкія закрасы: толькі некалькі дакладных, характэрных дэталяў, які дазваляюць уявіць жывога чалавека, цяперашні час аповеду і самі рэплікі, якія пасля аўтар непрыкметна і тонка зарыфмоўвае з апісаннямі асабістага жыцця.

Дарэчы, сам Эндзі Ўэст не лякаецца самых небяспечных тэмаў і непрыемных пытанняў: у аўдыторыі асуджаных за педафілію ён распавядае гісторыю Сімона Візенталя і Карла Зайдля. Зайдль – нямецкі салдат, які ўласнаруч забіў болей за 300 габрэяў, прычым забіваў цэлымі сем’ямі, не шкадуючы нават дзетак, канае ў вайсковым шпіталі і выклікае да сябе Візенталя, таксама габрэя і на той час вязня канцэнтрацыйнага лагеру, ён просіць прабачыць яго ад імя ўсіх габрэяў, бо нібы глыбока раскайваецца… Што мусіў зрабіць Візенталь у гэтай сітуацыі? – пытае Эндзі Ўэст…

Але, здавалася б, паміж намі і галасамі асуджаных застаецца яшчэ адна інстанцыя, якая можа гэтыя галасы сказіць і адвадзіць ад іх нашу ўвагу – уласна сам Эндзі Ўэст.

У адказ на гэта ў Эндзі Ўэста застаецца яшчэ адзін жорсткі (у адносінах як сабе самога, так і ягоных чытачоў) дыскурсіўны прыём. Спачатку падаецца, што ён проста прымяншае свой аўтарскі аўтарытэт простым, але дзейсным спосабам: у той час як асуджаныя на старонках кнігі заняты разумовай працай, сам іх выкладчык паказаны ў ягоных цялесных мітрэнгах і дробных перажываннях. Яму цісне новы абутак. Ён лякаецца зняпраўдзіць асуджаных, якія вырашылі, што ён гей, «бо ў пакоі была такая добразычлівая і талерантная атмасфера». Вагаецца перапыніць занадта гаваркога і шумнага вязня, хоць і ўладкаваўся ў выкладчыкі – паводле ўласнага прызнання – дзеля прывілею перапыняць людзей, якія размаўляюць гучна і хутка, бо сам заўжды кажа ціха і павольна… Але далей мы разумеем, што ідзецца пра нешта нашмат болей змрочнае і трагічнае. Эндзі Ўэст паволі, але неўнікнёна, бязлітасна ў сваёй шчырасці і з мазахісцкім шалам адкрывае перад фенаменалагічную перспектыву сваёй глыбока няшчаснай, неўратычнай, канвульсіўнай у неадчэпным пачуцці сораму і віны свядомасці…

Вышэй я пісаў пра траўматычнасць сямейнага досведу для Эндзі Ўэста, але гэта слова не здольнае перадаць тую глыбіню канфіянскай прорвы ў якую ён уласнаруч загнаў сябе.

Вось родны бацька, які забаўляўся тым, што прымушаў свайго малога сына называць маці «шлюхай»… На працягу тых дваццаці год, якія мінулі з моманту, як я вырашыў спыніць з ім зносіны – піша Эндзі Ўэст – не было і моманту, каб я не спрабаваў апраўдаць і выратаваць яго ва ўласнай свядомасці. Але – працягвае далей споведзь аўтар – я не хачу выратаваць бацьку, але хачу выратавацца сам, хачу зрабіць меней дрэнным яго, каб мне не давялося пераняць яго злосць, бо мне падаецца: ягоныя грахі перайдуць на мяне, незалежна ад любога зробленага мною выбару. Каб не паўтарыць шлях свайго бацькі Эндзі Ўэст пасяляе ў сваёй галаве «уяўнага ката»: голас, які штохвілю вінаваціць яго ва ўяўных правінах і магчымых злачынствах…

Вось родны дзядзька, якога ён параўноўвае з некаторымі жыхарымі ўсходняга Берліну, ва ўяўленні якіх горад усё яшчэ падзелены мурам. Гэтак жа дзядзька не здольны жыць вольным жыццём і бясконца перажывае сам і распавядае свайму пляменніку турэмныя байкі…

Вось улюблёны брат – былы ўзор для пераймання і крыніца бясконцага дзіцячага захаплення – раз за разам трапляе за краты, дзеля сваёй залежнасці ад наркотыкаў. Ён распавядае Эндзі Ўэсту, як яго, бо быў ім вінны грошай, аднойчы парэзалі нажом уласныя таварышы. І як яго выратаваў пах сабачага лайна, побач з якім ён апрытомнеў, а дакладней думка, што не хоча паміраць у такім месцы, якая змусіла яго паўзці пакуль не знайшоў дапамогі…

Уласны досвед Эндзі Ўэст параўноўвае з досведам Прыма Леві, які не мог перажыць тое, што застаўся жывым пасля Асвенцыма – пачуцці усёахопнай, хранічнай няўпэўненасці ў сабе, сакрушальнага сораму і безапеляцыйнай і беспадстаўнай віны ўвесь час душаць яго, руйнуюць ягоную рэчаіснасць.

Прычым гэтыя канкрэтныя біяграфічныя дэталі і адметнасці яго пачуццяў мы дазнаемся паволі, асобнымі наратыўнымі сполахамі, сам жа аўтар фіксуецца на сваіх бясконцых, хваравітых страхах і неўратычных рытуалах. Ён выходзіць з дому і яго ахапляе ўсёахопная жуда, падрабязная і кашмарная карцінка: абвугленыя целы ягоных суседзяў і паліцыя, якая забірае яго ў турму, бо ён забыў вымкнуць газ на кухні. Вяртаецца да дому – спраўджвае пліту. Выходзіць на вуліцу – тая ж самая карцінка. Вяртаецца ізноў, каб яшчэ раз агледзіць канфоркі. Пачынае фатаграфаваць на тэлефон вымкнутую пліту. Робіць дзясяткі аднолькавых здымкаў. Не верыць ніводнаму з іх. Ты вінаваты, ты злачынца, ты адправішся турму ўслед за сваім бацькам! – няспынна крычыць голас у ягонай галаве… З такіх і падобных замалёвак складаецца бадай траціна кнігі.

Не дарма Эндзі Ўэст увесь час перачытвае Кафку. Ягоныя ўласныя замалёўкі сваіх неўратычных дзеянняў і неадчэпнага сусветнага маштабу пачуцця вінаватасці маглі б супернічаць з тэкстамі чэшска-аўстрыйскага пісьменніка.

Калі згадаць пра вядомы тэкст Бахціна Аўтар і герой у эстэтычным дзеянні », то «Жыццё ўнутры» можна параўнаць са зваротнай перспектывай сярэднявечнага мастацтва. Гэта аўтар тут адкрыты ў сваёй бясконцай ранімасці свету, гэта ягоны этычны далягляд, разарваны сорамам і беспадстаўнай віной патрабуе закрыцця, рубцавання ў вонкавым эстэтычным поглядзе. Такім валодаюць ягоныя героі – асуджаныя і навучэнцы, якія здольны ўбачыць хараство і сэнс у ягоным жыцці… Менавіта рэплікам вязняў брытанскіх турмаў тут аддадзенае апошняе завяршальнае слова.